Ўзбекистон диёри илк аждодларимиз макон топган замин эканлиги - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Ўзбекистон диёри илк аждодларимиз макон топган замин эканлиги

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

71 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистон диёри илк аждодларимиз макон топган замин эканлиги Режа:  Фарғона водийсини ўрганишда эришилган фанимиз ютуқлари.  Селунғур ғор макони энг қадимги аждодлармиз макон топган муҳим археологик ёдгорлик эканлиги . Воҳанинг ўрганилиш тарихи.  Илк палеолит даврида Фарғона воҳасининг табиий иқлим ва экологик шароитлари .  Ўсимлик ва ҳайвонат дунёси. Селунгур маконининг илк аждодларимиз тарихини ўрганишдаги аҳамияти.  Муҳим археологик топилмалар. Меҳнат қуроллари.  Фарғона одами-синантроплар замондоши эканлиги ҳақидаги мулоҳазалар. Топилмаларнинг археологик санаси ҳақидаги тафсилотлар. Илк палеолит даврига доир янги топилмалар.  Қизилқум саҳросида ўрганилган маконлар. Кукаяз, Кулбулоқ маконлари илк аждодларимизнинг кенг қамров ҳудудларда яшаганлиги ҳақида гувоҳлик берувчи далиллар эканлиги.

Фарғона водийсининг Қирғизистон билан туташ – чегарадош заминидан топилиб ўрганилган Селенғур ғор макони марказий Осиё халқларининг куҳна тарихини ўрганишда муҳим аҳамият касб этади. Бу ёдгорлик аслида Қирғизистон ҳудудига тегишли бўлса-да, маълумингиз бўлсинким, уни Ўзбекистон археологлари, хусусан академик У.И.Исломов раҳбарлигидаги гуруҳ олимлар томонидан мукаммал ўрганилди ва жаҳон археология фани оламига киритишга эришдилар ( Исломов, Крахмаль, 1995, 220 бет). Селенғур ғор макони Фарқона водийсининг Хайдаркон чўкмаси заминига кирувчи Сух дарёси ўнг қирғоғида, сой оқимидан 50 метр баландликдаги қайирда, денгиз сатҳидан 2000 метр баландликда жойлашган. Ёдгорлик 13 маъдан қатламини ўз таркибига олувчи 5 та ётқизиқ (горизонт)лардан иборат. Аслида, Хайдаркон чўкмаси Ўзбекистон ва Қирғизистон ҳудудларида жойлашган воҳадан иборатдир. Хайдаркон воҳасида ХХ асрнинг 60-йилларда Я.Ғ.Ғуломов раҳбарлигидаги археолгик отряд кенг кўламда текшрув ишлари бажарилинган бўлиб, 28 та ғор қаламга олинган эди. Уларнинг кўплари, шу жумладан, Обшир 1,5 каби ғорлар аждодларимиз бу ерда тош асридаёқ яшаганлиги аниқланган эди. Хайдаркон воҳасида атоқли археолог А.П.Окладников, ўлкашунос П.Т.Конопля маълумотларига таяниб 1955, 1960 ва 1964– йилларда кенг кўламда археологик кузатув ишларини бажарди ва бир неча ғорларда дастлабки текшириш ишларини бошлаб, тош ашёвий топилмаларни эса сўнгги палеолит даври билан саналаган эди. Селунғур ғорини дастлабки кузатган А.Ч.Пашко ва сўнгра 1958 йилда А.П.Окладников, П.Т.Конопля ҳамда 1964 йилда бошланган дастлабки қазишма ишлар туфайли 1.10 м. чуқурликдан бир неча тош ашёлар қўлга киритилинган бўлиб, маконни астойдил ўрганиш ишлари эса 1980 йилдан ЎзФА Археология институтининг палеолит гуруҳи У.М.Исломов раҳбарлигида ўрганилди. Ғорни қазиб ўрганиш ишлари, унинг ичидан турли даврларда қўпорилиб тушган йирик тош парчалари туфайли анча мураккаб

кечган. Маъдан қатламлардан турли тош ашёлар, жумладан, тош ўзаклари улардан ажратиб олинган ҳар хил парчалар, меҳнат қуролларидан эса йирик тарздаги кирғичлар, қўл чўқмори, чоппер ва чоппинглар, кливерлар, бифаслар топилган. Тошни қайта ишлаш ва улардан турмуш аслаҳаларини яратишда макон эгалари тишли кертув технологиясидан фойдаланган экан. Селунғур ғори кишиларнинг замондош ов объектлари бўлган жайрон, бўри, айиқ, тулки, ғор арслони, гиена, қор шери, плейстоцен эшаги, қулон, тўнғиз, тур-буқа, бизон, алхар, як, сибир эчкиси кабиларнинг суяк топилмалари ҳам қизиқарли бўлиб, селунғурликларда озиқ-овқат рационининг сероблигидан далолат беради. Макон топилмалари замонавий фан ютуқлари асосида таҳлил қилишга эришилган. Палеоботаника таҳлилларидан олинган натижалар шуни кўрсатдики, илк плейстоцен даврида жанубий Фарғонанинг муътадил, илк иқлимли табиатга эга бўлганлиги, маконнинг энг қадимги антропоген чўкмалари эса эоплейстсоцен даврида шаклланганлиги эътироф қилинади ҳамда музлик даврида иқлим, табиат, экалогик шароитларнинг даврий равишда ўзгариб турганлигидан далолат беради. 1988 йили ғорнинг 8-рақамли қазилмаси иккинчи қатламидан одам бош қопқоғи, тўкилиб ётган 13 та тиш ва елка суяк қолдиқлари топилинди ва мутахасисларнинг ўрганилиши туфайли энг қадимги одам вакилларидан иборат эканлиги аниқланиб, бу янги архантроп топилмаси Фарғона одами номи билан фанга кирди, ҳамда унинг санаси 1 мл. 200 минг йилларга тенг эканлиги эътироф қилинади. Фарғона одамининг турмушда фойдаганган меҳнат қуроллари, хусусан, қўл чўқморлари, кливер, колун каби чопқич тош қуроллари Олдовой маконида, ҳамда Убайдия палеолит маконларидан топилган қуролларга яқин ўхшаш бўлиб, қайсики бу ёдгорликлар 1,4 дан то 2,5 миллион йиллар билан саналанганлигини эътиборга олинадиган бўлинса, Селунғур ғори берган археологик топилмалар ҳам нақадар қадимги эканлигидан шубҳа йўқ. Хуллас, Осиё тасарруфига кирувчи мамлакатлар – Ҳиндистон, Покистон, Индонезия, Хитой, Фаластин, ҳамда жанубий Овропа, Шимолий Африкада камида 1 мл.

йиллардан бўён инсон жамоалари яшаб, маданият яратиб келганлиги фанда тан олинган. Сух водийсидаги Чашма қишлоғидан 2 км жанубийроқда ўрганилган макондан ҳам чопқич қуроллардан чоппер, чоппинг, дағал ишланган бошқа тош қуролларининг топилиши бу атрофда архантропларнинг бир неча гуруҳлари яшаганлигидан далолат беради. Зикр этилган археологик ашёлар мамлакатимиз ҳудудида камида 1 миллион 200 минг йиллардан бўён маданият яратилиниб келинаётганлигидан далолат беради. Ватанимиз, Ўзбекистон диёри Марказий Осиёда археологик жиҳатдан бир мунча мукаммал ўрганилган мамлакатлар қаторига киритади. Бу ерда палеолит даврининг барча тараққиёт босқичларини ифодаловчи сероб ёдгорликлар топилиб ўрганилган ва улар ҳақида қатор китоблар, илмий мақолалар эълон қилинган. Ўзбекистон илк палеолит даври ёдгорликлари Зарафшон ҳавзасида, Тошкент вилоятининг Оҳангорон водийсида бир мунча яхши тақдим қилинган. Бундан ташқари, мамлакатимизнинг бошқа ҳудудларидан ҳам бу давр меҳнат қуроллари алоҳида тарзда тақдим қилинган бўлиб, бу манбалар ҳозирча илмий ва ўқув воситалари орқали жамоатчиликка тўла етказилган эмас. Ана шу манбаларнинг дастлабки ўрганилиши хулосаларига қараганда мамлакатимиз ҳудудларида инсон гуруҳлари камида илк ашел давридан эътиборан яшаб келган бўлиб, уларни саналаш туфайли айтилганда бу жараён қарийб 1 млн. 200 минг йилликдан 500-300 минг йилларни ўз ичига олади. Демакки, бу ҳудудлар жуда қадимий замонлардан инсон жамоаларининг яшаши, ривожланиши, маданият яратиши учун қулай табиий, иқлим ва экологик шарт-шароитларга эга бўлган десак, хато эмас. Тўғри, ҳозирча илк палеолит ёдгорликлари Ўзбекистонда саноқли тақдим қилинган. Бироқ, айни кунларда қатор археологик гуруҳлар маҳсулли тадқиқот ишлари олиб боришиб, янги-янги маконларни топишмоқдалар. Жумладан, 1998 йилда Қизилқум саҳроларидан қизиқарли илк палеолит маконларининг топилиши фикримиздан гувоҳлик беради. Навбатдаги

сатрларда Ватанимиз ҳудудида ўрганилган илк палеолит тарихи ҳақида қисқача маълумот бериш кўзда тутилган. Кулбулоқ макони, - Тошкент вилоятининг Оҳангарон воҳаси- даги Қизилолма сой ёқасидаги чашма атрофида жойлашган. Ёдгорлик кўп йиллар давомида истеъдодли палеолитшунос М.Р.Қосимов томонидан ўрганилган ва унинг вафотидан сўнг, шогирдларидан Х.Тўйчиев иштирокида ўрганилмокда. Бу кўп маъдан қатламга эга ва Марказий Осиёдаги эталон ёдгорликлардан бири бўлиб, фанда 1963 йилдан эътиборан маълум. Тадқиқотчиларнинг маълумотларига қараганда ёдгорлик 31 маъдан қатламидан иборат бўлиб, энг пастки қатламлари эса, илк палеолит даврига мансубдир. Макон ўрганилар экан, унинг манбалари асосида бу ерда маданият тарихимизнинг узликсиз ривожини, яъни илк палеолитдан сўнгги палеолит даврлари тараққиёт босқичларини кузатиш имкониятларига эга бўлинди. Маконни ўрганиш натижасида жуда бой археологик, жумладан, чақмоқ-тошдан ясалган меҳнат воситалари, бу давр кишилари билан замондош ҳайвонот дунёси қолдиқлари топилди. Маконнинг илк (пастки) қатламларидан қўлга киритилган меҳнат воситалари орасида йирик тарзда тақдим қилинган қуроллар, турли кесувчи ва чопувчи, нарсаларни қириш учун қўлланилган асбоблар, қўл чопқилари алоҳида гуруҳларни ташкил қилади. Қизиқарлиси ҳам шундаки, бу қуролларнинг ишлаб чиқиш техникаси ўзига хослиги билан ажралиб туради. Ашел қатламидан кул, кўмир қолдиқларининг топилиши ҳам қизиқарлидир. Сабаби, фанда оловнинг сунъий ихтиро қилинишини ўрта палеолит даврига хос деб маълумот берилган. Табиий оловдан фойдаланиш азалдан мавжудлигини ҳисобга оладиган бўлсак-да, аммо оловни сунъий усулда кашф қилиш ашел давридаёқ маълум бўлганлигини эътироф қилиш ҳақиқатга яқиндир. Олов (гулхан) одамлар учун ҳар доим ҳаёт-момот тизимларидан муҳими ҳисобланиб келинган. Археологик манбаларга қараганда Кулбулоқликларнинг асосий турмуш тарзи турли озиқабоп нарсаларга термачилик ва овчиликдан иборат бўлган. Кулбулоқ макони очиқ

табиатда жойлашган маконлардан бири бўлиб, у ўзининг кўп маъдан қатламига, хилма-хил меҳнат қуролларга бойлиги туфайли Марказий Осиёдаги энг ноёб ёдгорликлардандир. Кулбулоқ маконини ўрганиш ишлари давом эттирилмоқда. Кулбулоқ макони ҳақида палеолитшунос олимлар орасида турли мулоҳазали фикрлар ҳам мавжуд. Хусусан, тожикистонлик археолог, профессор В.А.Ранов ёдгорликнинг илк (пастки) маъдан қатламларидан топилган ашёларнинг ёши ҳақида фикр билдириб, ашел даврининг сўнгги босқичлари билан боғлаш тараддудисида эканлигини билдирган (Ранов, 1992, 91-92). Бу олимнинг асосий эътирозларидан бири – ёдгорликнинг пастки қатламлари манбаларининг ҳозирги замон табиий фанлари ютуқлари билан таҳлилланмаганлигидандир. Бу масалалар юзасидан Ўзбекистон мутахассислари, айни вақтда, зарур тадқиқот ишларини бажармоқдалар. Жанубий Фарғонанинг бир неча жойларидан алоҳида тарзда илк палеолит меҳнат қуроллари топилган. Фарғона водийсида турли йилларда археологик қидирув ишлари олиб борган П.Т.Конопля, М.Р.Қосимов, Ю.А.Задненровский, У.И.Исломов, А.П.Окладников-лар томонларидан кўпгина жойлардан тош асри ашёлари топилиб, бу жойлар мукаммал ўрганилиши кўзда тутилган. Қизиқарлиси шундаки, топилмалар орасида ашел даври меҳнат қуроллари мавжуд. Бу эса, ҳудудда илк палеолит ёдгорликларини излаб топиш дастлабки «ахборотлар» бўлиб, бу заминда кенг кўламда археологик ишлар олиб боришни тақозо қилади. Бундай жойлар Тошкент вилоятидаги Болтағор маконлари, Самарқанд вилоятининг Ургут тоғидаги Гурдара ғори кабилардан ашел даври меҳнат қуроллари топилган. Айниқса, Селунғур ғор маконининг ўрганилиши манбалари археологияда катта шов-шувларга сабаб бўлди. Макон Ўзбекистон археологлари томонидан ўрганилган бўлиб, аслида бу ёдгорлик Қирғизистон республикаси ҳудудида жойлашганлиги туфайли бу ҳақида юқорида алоҳида сатрлар ажратилганлигини эътироф қилиш кифоядир.

Зарафшон ҳавзаси археологик жиҳатдан турли давр ёдгорликларга ниҳоятда сероб масканлардандир. Хусусан, бу ҳудудда ибтидоий даврнинг барча тараққиёт босқичларига доир макону манзилгоҳлар тақдим қилинган. Шулардан айримлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз. Учтут-Ижонт-Вауш маконлари қизиқарли манбалар берди. Бу ўлкаларда атоқли олим Я.Ғ.Ғуломов раҳбарлигидаги археологик гуруҳ 60- йилларда катта қидрув ишларини бажарган. Учтут-Ижонт-Вауш маконларида ўтказилган тадқиқотларда У.И.Исломов, М.Р.Косимов, Т.Мирсоатовлар катта тадқиқот ишларини амалга оширдилар. Иш жараёнида Санг-Петербургдан билимдон мутахасислар проф. С.А.Семенов, Г.Ф.Коробковалар ҳамкорликка келишдилар ва бу ёдгорликлар ҳақида қатор асарлар эълон қилинган (Қосимов, 1972, Мирсоатов,1979). Зикр этилган мазкур ёдгорликлар Навоий вилояти, Новоий шаҳрига яқин, Қоратовнинг жанубий қиялиги бағрларида жойлашган, ҳозирги Учтут, Кавоби қишлоқлари яқин атрофида очиқ майдонда ибтидоий жамоаларнинг манзилгоҳлари бўлиши билан бир вақтда бу ерда сифатли чақмоқтош конлари (шахталари) ҳам мавжуд бўлган ва кишилар турмушида муҳим аҳамият касб этган. Бу маконларнинг пастки маъдан қатламларида топилган меҳнат қуроллари, хусусан, йирик шаклдаги тош ўзаклари, улардан олинган учирмалар, ясалинган меҳнат қуроллари ашел даври буюмларини эслатади. Бу маконлардан топилган тош ашёлар ашел, мустер, сўнгги палеолит ва мезо- неолит даврларига ҳам хосдир. Демакки, бу маконларда, ҳамда атрофда инсон жамоалари узлуксиз, узоқ тарихни ўз ичига олувчи даврларда яшаб келишган эканлар. Юқорида айтилганидек, Учтут яъни Кавоби қишлоғи атрофида чақмоқтошни ер қатламидан қазиб олиш, ундан турли қуроллар, хусусан, меҳнат қуроллари ясаш учун уларни мослаштириш устахонаси мавжуд бўлган экан. Бу жамоалар ўз конларидан қазиб олинган чақмоқтош жинсларини қўшни ва туташ ҳудудларда яшовчи жамоаларга айрибош ҳам қилганлиги аниқланди. Хусусан, Зарафшон ҳавзасидаги Қутирбулоқ,

Зирабулоқ мустер ёдгорликларида, Самарқанд сўнгги палеолит маконида ҳамда кўпгина мезо-неолит манзилгоҳларида қурол учун фойдаланилган хом ашёнинг аксарияти Учтут чақмоқтошидан ишланганлиги қизиқарли жараёндан гувоҳлик беради. Зарафшон ҳавзасининг пастки оқим чўкмаларидан ҳам қизиқарли жой маконлар топилиб ўрганилмоқда, шулар жумласидан яқинда тақдим қилинган Қизилқум илк палеолит маконлари ҳисобланади. Кукаёз маконлари, - Қизилқумнинг шимолий шарқий ҳудудларини қамраб олган Кукаёз чўкмаси ва у билан боғлиқ қирғоқлар, хусусан, ҳозирги вақтда қуриб қолган Кукаёз дарёчасининг узан қайирларининг бир неча жойларидан палеолит даври ашёлари топилган. Бу ёдгорликларни ўрганган М.Хўжаназаров, Б.Сайфуллаевларнинг фикрига қараганда Кукаёз 1, ашел ва илк мустер даврига, Кукаёз 2 мустер даврига ва Кукаёз 3 сўнгги мустер даврига мансубдир (Хўжаназаров, Сайфуллаев, 1999, 26-28). Бу маконлар аслида меҳнат қуроллари ясаш устахонаси ҳам бўлган экан. Илк палеолит яъни ашел даври ёдгорлиги бўлган Кукаёз 1 дан топилган ашёлар 20 дан зиёд тош буюмларини ўз ичига олиб, таркибида йирик тош ўзаклари, бифас туридаги чопқич чўқморлар, йирик ва дағал ишланган қирғич кабилар тақдим қилинган бўлиб, улар кўк ва қора тусдаги чақмоқтошдан ясалинган. Демакки, сўнгги минг йилликларда чулу-саҳрога айланиб қолган бу кенг доирадаги ҳудудларда ашель даврида инсон жамоалари яшаши ва маданият яратиши учун табий ва экологик жиҳатлардан қулай ва маъқул ўлкалар бўлганлигини қайд этиш лозим.

O'xshashlar

Илк палеолит даврида Марказий Осиёнинг табиий, жуғрофик муҳити ва инсон гуруҳларининг турмуш тарзи

Марказий Осиёнинг илк палеолит даври маданияти

Антропогенез–одамнинг пайдо бўлиши ва ривожланиши ҳақидаги муаммовий мулоҳазалар

Тош асрда меҳнат қуролларни ишлаб чиқаришда хом ашё масаласи

Қозоғистон илк палеолит даври маданияти