Марказий Осиёнинг илк палеолит даври маданияти - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Марказий Осиёнинг илк палеолит даври маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

72 KB

Ko'chirib olish

Марказий Осиёнинг илк палеолит даври маданияти Режа:  Марказий Осиё илк палеолит даври маданиятини ўрганишда эришилган асосий ютуқлар.  Илк палеолит даври археологиясини ўрганишнинг бугунги аҳволи ва даражаси.  Туркманистон , Тожикистон , Қирғизистон , Ўзбекистон ва Қозоғистон мамлакатларида илк палеолитнинг энг муҳим ёдгорликлари ва ўрганилиши тарихи , ёдгорликлардан топилган меҳнат воситалари ва уларни яратиш маданияти .  Илк палеолит маданиятининг ўзига хос хусусиятлари.  Меҳнат куролларининг яратилиш омиллари – илк аждодларимиз маънавий дунёси маҳсули эканлиги .

Марказий Осиё илк палеолитини ўрганиш ишлари ва бу борада эришилган ютуқлар асосан, иккинчи жаҳон урушидан кейинги йилларга тўғри келади. Хусусан, ХХ асрнинг 60-80 – йиллари давомида тадқиқотчилардан М.Р.Қосимов, Р.Х.Сулаймонов, У.И.Исломов, В.А.Ранов, Х.Алписбоев, Ж.К.Тоймагамбетов, М.Жўрақулов каби палеолитшунослар мисли кўрилмаган ютуқларни қўлга киритишиб, Ўрта Осиё ва Қозоғистон ҳудудларида кишиликнинг жуда қадимги замонлардан буён маданият яратиб келганликларини исботлаб беришдилар ва бу борадаги изланишлар қизғин давом эттирилмоқда. Марказий Осиё археологияси ҳақида сўз борар экан, биз ушбу маърузаларимизда Ўрта Осиё ва Қозоғистон мамлакатларини кўзда тутиш ва тушуниш мақсадга мувофиқдир. Айни вақтда бу бепоён кенг воҳаларни ўз таркибига қамраб олган минтақаларда 50 дан зиёд илк палеолит ёдгорликлари ва топилма жойлари қаламга олинган бўлиб, уларнинг аксариятида археологик тадқиқотлар бажарилган ва олиб борилинмоқда. Натижада, Ўрта Осиё ва Қозоғистон, хусусан, унинг жанубий минтақаларида камида 1 миллион йиллардан буён инсон жамоалари яшаб, ўз даврига нисбатан муайян ва хос маданият яратиб келганликлари ҳақида илмий хулосалар яратилган. Бу давр ёдгорликлари орасида археологик топилмаларга сероб ва қизиқарли манзилгоҳлардан: Туркманистондаги Янгаджа, Тожикистондаги Қизилқальа, Кўкпиёз, Қайроққум, Лохути, Кулдара, Кайкитов, Қоратоғ каби; Қирғизистондаги Хўжагур, Онорча, Қайрағоч, Учқўрғон, Селунғур, Полмон; Ўзбекистондаги Кулбулоқ (илк қатламлари), Қизил-Қум; Қозоғистондаги Қоратов ва бошқа кўпгина жойлардан топилиб текширилган ёдгорликларни киритиш мумкин ва улар берган археологик манбалари билан ҳам қизиқарлидир. Бу топилмаларнинг ёшини аниқлашда фаннинг турли соҳалари иштирокида таҳлиллар ўтказилган ва натижаларига нисбатан саналанган. Айниқса, бу ёдгорликларнинг санасини аниқлашда, авваламбор, ўз даврида тош қуролларни тайёрлашда қўлланилган техникавий услуб

жиҳатлари, геологик қатламнинг сақланиш даражаси, тайёрланган қуролларнинг ташқи ва умумий морфологик хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда, умумий хулосаларга келинган. Зарурият туфайли артефакт ва бошқа манбаларни кимёвий таҳлиллар қилиш мумкин бўлди. Аммо, бу эслатилган жойлардан топилган ва тошдан ясалган ашёвий буюмларнинг барчаси ҳам илмий асарларда тўла-тўкис ёритилган эмас. Бу ашёлар турли жойларда хилма-хил ер қатламларидан топилишидан қатьий назар, уларнинг аҳамияти чексиз катта бўлиб, Ватанимиз заминида инсоният яратган маданиятнинг нақадар куҳна илдизларидан гувоҳлик беради. Зотан, бу далиллар Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистоннинг бепоён ўлкаларида мустер давридан анча аввал инсон жамоалари маданият яратиб келганлигини исботлайди. Зикр этилган жойлардан топилган меҳнат қуроллари, одатда, уларнинг аксарияти қайроқ тошлардан ясалган қўл чўқморлари ва шунга яқин ўхшаш чопувчи ва кесувчи меҳнат ускуналардан иборат бўлиб, турмушда эса, улардан универсал тарзда фойдаланилган. Бундай қуролларнинг айримлари қайроқтошнинг синиғи ёки йирик учирмалари асосида тайёрланиб, бир неча йирик ва дағал кертиш усули билан ўткирланган, ҳамда шу билан тўлқинсимон тиғ ҳосил қилинган. Ибтидоий одамлар, хусусан, ўз қуролларини шундай технологик асосда тайёрлаганлар. Тўғри, бундай қуроллар нафақат қайроқ тошлардан, балки сифатли чақмоқтошлардан ҳам ясалинган, аммо, бу давр учун одатда қайроқ қуроллар характерлидир. Чуқморлар эса, қўлда тутиш учун анча мослаштирилган, ҳалақит берувчи қирралари йўниб ташланган бўлиб, қўпол учирмалар асосида, одатда, ўнг қўл билан меҳнат қилиш кўзда тутилган. Дастлабки қуроллар тош учринди парчаларидан ҳам ясалган бўлиб, керакли нарсаларни чопиш, кесишга мўлжалланган. Кейинчалик эса, иш жараёнида ўтмас бўлиб қолган тиғлари майдароқ кертма усулида қайта ўткирланган ва фойдаланилган. Ўрта Осиё ва хусусан, Жанубий Қозоғистонда топилган бундай типдаги қуроллар Овропанинг шелль ва ашелль даврларига тўғри келади, десак хато

эмас. Энди, зикр этилган ҳудудларнинг илк палеолит даври ёдгорликлари ҳақида қисқача ва умумий тарзда тўхталиб ўтамиз. Туркманистон ҳудуди палеолитшуносликда Марказий Осиёнинг бошқа мамлакатларига нисбатан камроқ ўрганилган мамлакат. Хусусан, бу кенг даргоҳни ўрганишда 1947 йилдан эътиборан таниқли археолог А.П.Окладников ва сўнги йилларда эса, унинг шогирдлари қизиқарли тадқиқотларни бажардилар. Шулардан энг эътиборлиларидан Туркманистоннинг жанубидаги Копетдог этакларидан қўлга киритилган топилмалар қизиқарлидир. Хусусан, илк палеолит даврларига оид Янгаджа ва Коратенгир маконлари сероб манбалар берди. Шулардан айрим, характерлиларини эслаб ўтамиз. Янгаджа топилмаси, - Красноводск ярим оролидаги Красноводск- Ашгабод темир йулининг 41-км.даги Янгаджа ва Қоратангир станциялари ўртасидаги жойдан топилган бўлиб, бу ердан даставвал А.П.Окладников микок туридаги 2 та қўл чўкмори ва бир неча чақмоқтош учиринди ҳамда дағал парақаларни топган эди. Топилмалар ўз даврининг геологик қатламларида сақланмаган бўлса-да, улар морфологик ва тошни қайта ишлаш усули техникаси жиҳатидан мустер давригача бўлган кишилар қуроллари эканлиги тан олинган. Марказий Кепетдог - топилмалари орасида Томчисув булоғи яқинида жойлашган макон ва бу ердан йиғиб олинган меҳнат қуроллари хилма- хиллиги билан қизиқарлидир. Бу ердан топилган 20 дан ортиқ илк палеолит ашёларини В.А.Ранов сўнги ашель даври билан саналаган. Меҳнат қуроллари орасида қирғич ва чопқич қуроллар мавжудлиги ҳам эътироф қилинади. Янгаджа ва Қоратенгир оралиғидаги жойлардан 2 та қўл чўқмори ва бошқа ашёлар топилган. Айниқса, Бекарслонтоғ макони берган ашёлар ҳам сўнгги ашель даври билан саналиб, меҳнат қуролларининг дағаллиги ҳам бу ҳақда гувоҳлик беради. Умуман қаралганда, Жанубий Туркманистоннинг Копетдог минтақасидан топилган илк палеолит ашёлари санасининг 200-150

минг йилликни ўз ичига олиши эътироф қилинади. Сўнги йилларда Туркманистонда ёш археологлар кенг кўламда тадқиқот ишларини муваффақиятли олиб бормоқда ва бир неча жойлардан палеолит маконларини топиб, ўрганишмокда. Археологик жиҳатдан Марказий Осиёда Тожикистон замини бир мунча яхши ўрганилган. Бу соҳада атоқли олим А.П.Окладников ҳамда В.А.Рановлар жиддий унумли тадқиқот ишларини бажариб, мамлакат тарихини ўрганишда мисли кўрилмаган ютуқларга эришдилар. Шулардан энг муҳимлари ҳақида қисқача маълумот бериш ўринлидир. Қизилқальа топилмаси,- шу ном билан аталувчи қишлоқ номи билан боғлиқ бўлиб, Вахш дарёсининг ўнг қирғоғидаги Қўрғонтепа шаҳридан 12 км масофада жойлашган. А.П.Окладников бу ердан дағал ясалган қўл чўқмори ва учриндилар топган эди. Топилмалар Вахш дарёси ҳосил қилган 4-қайирнинг геологик қатлами таркибига доирлиги аниқланиб, ашель даври билан саналанган. Куҳипиёз топилмаси,- иккита чоппинг қуролидан иборат бўлиб, бу жой Қўрғонтепа шаҳридан 45 км жанубий-ғарбий томондаги масофада топилган ва шел-ашел даврларига доирлиги эътироф қилинади. Қайроққум топилмалари,- Тожикистон ва қисман Ўзбекистон ҳудудларига доир бўлиб, бу ҳудуддаги ибтидоий излар асосан А.П.Окладников ва В.А.Рановлар томонидан ўрганилган. Топилмалар, одатда, ер сатҳидан йиғиб олинган бўлиб, манба таркиби жами бўлиб 1040 та тош ашёлардан иборат. Хуллас, Қайроққумда умуман, 31 та топилма жойлар қаламга олинган. Топилмалар орасида шел-ашел ва мустер даврлари меҳнат қуроллари мавжуд. Демакки, энг қадимги замонларда бу атрофда ибтидоий кишиларнинг бир неча гуруҳлари ворисийлик асосида яшаганлигидан далолат беради. Лохути маконлари, - Тожикистондаги сариқ тупроқли ётқизиқ қатламлардан топилган бўлиб, археолог В.А.Ранов томонидан ўрганилган. Топилма ашёларининг муҳим хусусиятларидан – қайроқ қуроллар, хусусан,

чоппинг, чоппер, чопувчи, кесувчи меҳнат ускуналарининг тақдим килинганлигидадир. В.Ранов бу манбаларни кўп йиллар давомида ўрганиб, жуда кадимги, яъни ашел даврининг илк босқичларига тааллуқли эканлигини таъкидлайди. Лохути 1 жой макони ҳам Қоратоғ 1 каби энг кадимий ҳисобланади. Бу макон Қоратоғ 1 дан 80 км шарқда жойлашган бўлиб, Хошар дарёсининг Обимозор дарёсига қуйилиш ерида жойлашган. В.А.Ранов маданий қатламлардан сероб манбалар топган. Манбалар таркибида чақмоқтош ва қайроқтошлардан ясалган хилма-хил қуроллар, айниқса, тош ўзаклари, қирғичлар, чопқилар, ўйма кертув бериб ишланган ускуналар кўплаб тақдим қилинган. Ёдгорлик геологик ҳамда термолюминесцент усули билан пухта ўрганилган ва унинг санаси 120-130 минг йиллик қадиймиликка эга эканлиги эътироф қилинади. Бу макон Ўрта Осиё миқёсидаги ноёб ёдгорликлардан бири ҳисобланиб, у рисс-вюрм музлиги даврига доирлиги аниқланган. Аслида, бу ёдгорлик Қоратоғ ва Ховалинг маконларидан кейинги манбага сероб ноёб ёдгорлик ҳисобланади. Лохути маконлари ва уларнинг манбаларини ўрганиш ишлари давом эттирилинмоқда. Кулдора макони, - Тожикистоннинг жанубида жойлашган Ховалинг тумани ҳудудидаги саритупроқли ётқизиқларда ўрганилган бўлиб, кучли сув оқимлари туфайли 100 метрлик кесмадан иборат Кулдора дараси ташкил бўлган. Унинг 11-12 палео ётқизиқлари жуда қадимги даврга оид бўлиб, артефактларнинг ўрганилиши 800-850 минг йиллик санани берган. Топилмалар 96 тош буюмлардан иборат бўлиб, шулардан 40 таси ҳақиқий меҳнат қуролларидир. Қизиқарлиси ҳам шундаки, бу топилмалар таркибида ҳақиқий қайроқ қуроллар жуда камчил тақдим қилинган. Меҳнат қуроллари орасида йирик шаклдагилари кам, ҳамда тақдим қилинган манбалар таркибида қўл чўқмори синиқлари, ҳар хил шаклдаги тош ўзаклари, учирмалар, уларнинг айримларининг қирраларига қайта ишлов берилган, қирғичлар, тешгич қуроллар, икки томони йўнилган йирик қурроллар тақдим қилинган. Зикр этилгандек бу манбалар 1-08 млн. йиллик санага эга бўлиб,

Овропанинг гюц музлик даврига тўғри келиши эътироф қилинади (В.Ранов, 1992,88). Тожикистон ҳудудида, булардан ташқари, яна бир неча жойлардан илк палеолит топилмалари қўлга киритилган. Шулардан айримлари ҳақида маълумот бериш жоиздир. Қайқитов топилмаси махсус учирма тошдан ясалган илк палеолит меҳнат қуроли бўлиб, Тожикистоннинг шу ном билан аталувчи тоғ чўққиси этакларидан топилган. Бундай жойлар ва алоҳида топилмалар ҳақидаги маълумотлар махсус асарларда кенг ёритилган. Тожикистон археологлари ва геологлари, хусусан, В.А.Ранов, С.А.Несмяновлар ХХ асрнинг 70-80 йилларда кенг кўламда тадқиқот ишларини бажардилар. Натижада илк палеолит даврига оид ноёб кашфиётлар қилинди. Хусусан, Ўрта Осиёнинг жанубий ҳудудларини ўз ичига олувчи Қоратоғ I , Лохути I ва Хаволанг каби маконлар шулар жумласидандир. Қоратоғ макони, - Ўрта Осиё, жумладан, Тожикистондаги энг қадимги ёдгорликлардан бири ҳисобланади. У Душанбе шаҳридан 50 км. жанубий шарқдаги Утакон қишлоғи яқинида, Явон Қоратоғининг юқори қисмида денгиз сатҳидан 1720 метр, Вахш дарёси сатҳидан эса 1125 м. баландликда жойлашган. Макон кўп маъдан қатламга эга бўлиб, улардан хилма-хил, шу жумладан, чоппер қуроллари топилган. Фан ютуқлари асосидаги текширувлар ёдгорликнинг 250-180 минг йил санага эга эканлиги тан олинган. Хаволанг жой макони, - шу номли қишлоқдан 7 км шимолроқда жойлашган бўлиб, денгиз сатҳидан 1800-2000 м. баландликдадир. Бу атрофда ернинг соз тупроқли кесма ётқизиқлари қалин бўлиб, улардан турли қуроллар, жумладан, қайроқ тошдан, чақмоқ тошдан ясалинган қуроллар, хусусан, чопқичлар, тош парчалари асосида ясалинган асбоблар сероб тақдим қилинган. Химиявий анализларнинг натижаларига кўра Қайрубоқ кесмасидан олинган соз тупроқнинг санаси 150,000 йилларга тенглиги эътироф қилинган. Қирғизистон ҳудуди ҳам археологик жиҳатдан бир мунча яхши ўрганилган. Бу минтақада Ўрта Осиё миқёсида энг қадимги одамларнинг

маданият излари топилиб ўрганилган. Шулардан ўрганилиш тарихига нисбатан энг характерлиларини кўриб чиқамиз. Онорча топилмаси – қайроқтошдан ишланган чоппер, яъни бир неча йирик кертув билан ўткирланган қурол бўлиб, Марказий Тяньшан тоғ тизмасидан оқиб ўтадиган Норин дарёси қирғоғидан А.П.Окладников топиб ўрганган эди. Олимларнинг фикрига қараганда бу топилма геологик жиҳатдан бирламчи қатламда кузатилган бўлиб, вақт ўтиши билан ўз жойидан қўзғалмаган. Бу хилдаги чўқморлар, одатда, ибтидоий қўл болталарини эслатиб, илк палеолит даврида Ҳиндистон ҳамда Ўрта Осиёда кенг тарқалган ускуналардандир. Топилма санаси – 300-100 минг йиллик қадимий-ликка эгадир. Полмон топилмаси – Қирғизистондаги шу ном билан аталувчи қишлоқ яқинидан оқиб ўтадиган Исфайрамсой дарёсининг қирғоқ қайридан ўлкашунос археолог П.Т.Конопля томонидан қўлга киритилган бўлиб, юқорида эслатилганидек қайроқ қўл чўқморидан иборатдир. Учқурғон топилмаси,- чоппингсимон қўл болтасидан иборат бўлиб, Исфайрамсойнинг ўнг қирғоғидан П.Т.Конопля топган эди. Қурол қайроқ тошдан йирик кертувлар бериш услубида ўнг қўл билан ишлаш учун анча ўнғай қилиб ясалган. Šайрағоч топилмаси,- қайроқдан ясалган чоппердан иборат бўлиб, А.П.Окладников уни 1954 йилда Хўжабакирган дарёси атрофидаги Қайрағоч қишлоғи яқинидан топган эди. Хўжагур топилмаси,- қайроқтошдан иборат чопқич қуролларидан иборат бўлиб, Шоҳимардон ва Исфайрам дарёлари оралиғидан ўтадиган Хўжагур дарёси қирғоғидан топилган. Шулардан бири ашел даври қўл чўқморидан иборат бўлиб, топилма А.В.Ранов томонидан ўрганилган. Юқорида келтирилган археологик манбалар Тожикистон ва Қирғизистон ҳудудлари жуда қадимги даврлардан одамзод макон топган ва маданият яратиб келинган минтақалар қаторига киришидан гувоҳлик беради.

O'xshashlar

Қозоғистон илк палеолит даври маданияти

Илк палеолит даврида Марказий Осиёнинг табиий, жуғрофик муҳити ва инсон гуруҳларининг турмуш тарзи

Ўрта Осиёнинг шимоли-ғарбий ҳудудлари илк темир даври археологияси

Марказий осиё ўйғониш даври санъати ва маданияти

Марказий Осиё халкларининг кадимги ва илк урта асрлар маданияти