Қозоғистон илк палеолит даври маданияти - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Қозоғистон илк палеолит даври маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

54 KB

Ko'chirib olish

Қозоғистон илк палеолит даври маданияти Режа: 1. Илк палеолит даври ёдгорликларини ўрганилиши аҳволи ва даражаси. 2. Бу борада эришилган асосий ютуқлар. Асосий ёдгорликларнинг тафсилоти – Тўғали, Бўриқозғон, Танирқозғон маконлари. 3. Марказий Қозоғистонда ўрганилган ёдгорликлар. Жанубий Қозоғистон илк палеолити. 4. Жанубий Қозоғистонда ўрганилган маконлар. Ғарбий ва шимолий ўлкалардаги ёдгорликлар. 5. Қозоғистон илк палеолит маданияти Марказий Осиё палеолитининг таркибий қисми эканлиги. 6. Қозоғистон илк палеолити санаси ҳақидаги мулоҳазалар.

Қозоғистоннинг жанубий ҳудудларида сўнгги қирқ йил давомида маҳсулли тадқиқот ишлари бажарилди. Бу борада А.Г.Медоев, Х.А.Алписбоев, Ж.К.Таймугамедов каби палеолитшунос археологларнинг хизматлари каттадир. Хусусан, Х.А.Алписбоев қизиқарли кашфиётлар қилди. Қоратов тизмалари ёнбағрларидан палеолит даврига доир бир неча маконларни топиб ўрганди. Шел-ашел даврларига доир маконлардан Бўриқозғон, Танирқозғон, Тўғали I - V манзилгоҳлари қизиқарли манбалар берди. Тўғали макони ашел – мустер даврларига мансуб бўлса-да, манбаларнинг аксарияти жуда қадимий кўринади. Бу маконлар, аслида, очиқ жойда топилган бўлиб, тош ашёлар ер юзидан йиғиб олинган. Тўғали жой макони Кўктол дарёси ёки шу ном билан аталувчи чашма атрофида жойлашган. Бу атрофда, асосан 3 та жойдан йиғиб олинган коллекция 300 дан зиёд тош буюмларни ташкил қилади. Улар асосан қора, кулранг чақмоқтошлардан ясалинган. Бу тош жинслари кичик Қоратоғнинг Аристанди ва Чаян дарёлари куҳна дараларида сероб учратилади. Бу эса, ибтидоий одамлар учун зарур хомашё бўлиб, меҳнат қуроллари яратиш учун ундан кенг фойдаланганлар. Тўғали меҳнат қуроллари таркибида йирик чопқичлар, ва дағал учриндилар тақдим қилинган бўлиб, морфологик хусусиятларига нисбатан 300-100 минг йилликлар билан саналанган. Бўриқазғон ва Танирқазғон – манзилгоҳлар ҳам қизиқарли археологик манбалар берди. Бу ёдгорликлар Кичик Қоратоғнинг жанубий- ғарбий қияликларида жойлашган. Қидирув, қазиш ишлари давомида сероб қайроқ қуроллар билан бир вақтда турли хилдаги чопқич, кесувчи ускуналар, учриндилар, ўзаклар топилган бўлиб, тадқиқотчиларнинг эътироф қилишларича бу ашёлар Шарқий-Жанубий Осиё ва Африкадан топилган меҳнат қуролларига ўхшашлиги мавжуд ва 700-350 минг йилликлар билан саналанган. Шабақти 1 макони, - Жамбул вилояти Сорисув туманига қарашли Бойқадам қишлоғидан 20 км жанубий ғарбда жойлашган бўлиб, макондан қўпол тарздаги чопқичлар, ўзаклар ҳамда бошқа хилдаги ашёлар

топилган бўлиб, ясалиш технологиясига нисбатан Бўриқазғон ва Танирқозғон ашёларига ўхшашдир. Макон археологик топилмалари 700-350 минг йилларга тенглиги эътироф қилинади. Илк палеолит ёдгорликлар Чўлоқтоғ шаҳарчаси, Учбулоқ, Шабақти-Интали, Бургутли, Узунбулоқ, Чуқон Валиев номлари билан аталувчи жойлар атрофларидан ҳам топилиб ўрганилгандир. Қозоғистоннинг жанубий вилоятларидан топилиб ўрганилган бу каби топилмалар тадқиқотчилар орасида катта қизиқиш уйғотди ва натижада мамлакатнинг шарқий, шимолий ҳамда ғарбий ҳудудларида кенг доирада текширув ишлари бажарилди. Натижада, илк тош асрига оид Сари-арка, Семизбуғу, Қудайқул, Жаман Айбат каби номлар билан аталувчи жойлардан кўплаб меҳнат қуроллари қўлга киритилди. Бу каби маконлар Манқишлоқ ва бошқа жойлардан ҳам топилган. Марказий Қозоғистонда археолог Ж.К.Тоймугаметов томонидан ўрганилган Оғиз-Тау, Улкен, Оқ-мая каби тоғли туманлардан топилган маконлар қизиқарли бўлиб, улар асосан чашма атрофида жойлашган. Ашел- мустер даврига мансуб бу маконлардан сероб археологик манбалар тўпланди. Айниқса, Жаман-Айбат 4 ва 5, Қудайқул кўли атрофида ўрганилган, хусусан, Сори-Арка маконлари қайроқ қуроллардан бифас, қўл чўқморларининг тақдим қилиниши билан фарқ қилади. Бу қуроллар леваллуа техникаси асосида яратилганлиги Қозоғистонда бу жараён кенг тарқалганлигидан далолат беради. Ғарбий Қозоғистон илк палеолити Каспий денгизи қирғокларида ҳам тақдим қилинган. Хусусан, Онежек гуруҳи 7 та топилма жойни ўз ичига олади. Шунингдек, Шахгабат маконларидан топилган йирик қўл чўқморлари (кливер, колунлар) ва тош учриндилари Олдовой маданиятини эслатиши эътироф қилинади. Бу каби кўпгина ёдгорликларни ўрганиш борасида А.Г.Медоев катта хизмат қилди. Палеолитшуносларнинг фикрларига қараганда, бу ёдгорликлар ашел ва мустер даври жамоаларининг маконлари бўлиб, 500-100 минг йилликлар билан саналанганлиги эътироф қилинади.

Қозоғистон илк тарихи ҳақида қисқача хулоса қилинганда, бу кенг бепоён ўлкада инсон жамоалари камида ашел давридан бошлаб яшаб, маданият яратишиб келган эканлар. Шуни айтиш ўринлики, Қозоғистон илк палеолити ёдгорликлари Ўрта Осиёга нисбатан кўпроқ ёки зичроқ тақдим қилинган. Ўрта Осиё ва Қозоғистон илк палеолит даври топилма қароргоҳлари манбаларининг кўрсатишича, бу ҳудудларда қайроқтошдан қуроллар ясаш маданияти мавжуд бўлиб, бу каби меҳнат қуроллари яқин чегарадош мамлакатлар бўлган Ҳиндистон ва Хитой ҳудудларидан топилган қурол ясаш услуби маданиятига ўхшашлиги кузатилади. Ибтидоий қайроқтош қуроллар маданиятининг хусусияти шундаки, бу қуроллар оддий қўл чўқморларидан ўзининг ясалиш технологияси билан фарқ қилади. Бу қўролларнинг кесувчи ёки ишчи қисми энли, ёлпоқроқ бўлиб, 2-4 йирик кертиш усули билан ўткирланган, ўнг қўлда тутиш ҳамда ишлаш учун мослаштирилган бўлади. Қайроқдан ясалган бу каби қуролларни, илмий ахборотларга кўра, Ҳиндистоннинг шимоли -ғарбидаги Соан маданиятида кўпроқ учратиш мумкин. Бу маданият эса, Овропанинг шель-ашель даврига тўғри келади. Бу тарзда ясалган қуроллар билан қўл чўқморлари ўртасидаги фарқ қилувчи типологик хусусиятлар ҳозирча етарли даражада ўрганилган эмас. Бу муаммолар палеолитшунос археологларимиз олдида турган навбатдаги вазифалардан бири ҳисобланади. Ўрта Осиё ва Жанубий Қозоғистонга қўшни ўлкаларда илк палеолит маданият излари ҳақида қисқача маълумот бериш кўзда тутиладиган бўлса, аввалам бор, Аристанди макони ҳақида сўз боради. Макон, Аристонди дарёсининг шимолий шарқида Жамбул шаҳрига яқин бўлиб, дарёнинг ўнг қирғоғида жойлашган. Ёдгорликни ўрганган А.Г.Медоев бу ердан бошқа тош ашёлар билан чоппинг-тул шаклдаги чопқич ва кесувчи қуролларни алоҳида таърифлайди. Қозоғистоннинг Целиноград вилоятидаги Батпак деган жойидан В.С.Волошин 15 метрлик соз тупроқ кесмаси қатламидан 100 дан кўпроқ тош буюмлар топган бўлиб, коллекция

таркибида қўл чўқмори, чопперлар, учбурчак шаклдаги тош синиқлари тақдим қилинган. Юқорида зикр этилган – Аристанди ва Батпак маконларининг санаси 1 миллион йиллар атрофида, деб мулоҳазалар юритилмоқда. Сўнгги йилларда бу ҳудудлардан илк палеолит излари анчагина топилган бўлиб, уларнинг кўпчилиги алоҳида қуроллардан иборат бўлганлиги сабабли манзилгоҳлар деб бўлмайди, балки якка тарзда қўлга киритилган ашёлардан иборат эканлигини қайд этиш ўринлидир. Муаммо шундаки, бу тарздаги топилмалар мулоҳазали бўлиб, мутахассислар томонидан аниқ фикрлар билдирилган эмас ва илмий асарларда ҳам эълон қилинганича йўқ. Демак, Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг илк тош асри маконларида ўзларининг меҳнат фаолияти, хуллас, турмуш қуроллари туфайли маданият изларини қолдирган кишилар, - энг қадимги одамлар архантропларга мансуб бўлганликлари фанда исботланганлигини таъкидлаш ўринлидир. Илк палеолит маконларини излаб топиш анча мушкулроқ. Сабаби, бу хилдаги ёдгорликлар одатда ер бағри қатламларида кўпроқ сақланган бўлиб, унинг учун дастлабки «маълумот»ларга эга бўлиш зарур. Сўнгра, илк тош асри манзилгоҳлари қадимий, қишлоқ, шаҳар харобалари, қабиристон қолдиқларидек оддий кўзга ташланиб турмасдан, ер бағрининг чуқур қатламларида сақланган бўлиши мумкин. Шунинг учун ҳам бу каби ёдгорликларни излаб топиш учун геология, ҳамда бошқа табиий фанлардан хабардор бўлиш, қидирув услублари тажирибаларини мукаммал билишни тақозо қилади. Хуллас, Ўрта Осиё ва Қозоғистон, хусусан унинг Жанубий ҳудудларида сўнгги 50-60 йиллар давомида олиб борилган археологик тадқиқотлар туфайли бу кенг бепоён ўлкалар илк палеолит давридан бошлаб инсон жамоалари маданият яратиб келганлиги аниқланди. Хусусан, илк аждодларимиз, тоғ, тоғолди ҳамда табиий ва экологик маъқул текислик минтақаларда яшаб, улар ўзаро маданий муносабатларда бўлиб, доимий тараққиёт таъминланган экан. Бу эса, ўша илк замонларда аждодларимиз

турмуши учун озиқ-овқат, меҳнат қуролларини яратиш учун хомашёга эга бўлганлигидан ҳам гувоҳлик беради. Тўғри, аввалги ва сўнгги йилларда эришилган тадқиқотлар натижалари, хусусан, ёдгорликларнинг саналарини белгилаш борасидаги масалаларда мутахассислар орасида турли мулоҳазалар мавжуд. Бу фандаги табиий ҳолдир. Аммо, кўпчилик ва билимдон мутахассисларнинг таъбирига қараганда Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг жанубий минтақаларида одамзод жамоалари қарийб 1 миллион йиллардан буён яшаб маданият яратиб келганлиги фанда тан олинган. Палеолитшуносларнинг фикрича бу ёдгорликларнинг айримларининг санаси, юқорида зикр этилганидек 1 миллион, 800, милоддан аввалги 500-300 минг йиллар билан тақдим қилинган бўлса, баъзилари 200-250, сўнгра, 200-100 минг йилликлар билан белгиланиб, бу жараён аслида оддийликдан мураккабликка қараб борувчи тадрижий тараққиёт динамикасини ифодалайди. Сўнгги йилларда Ўрта Осиё ва Қозоғистоннинг барча минтақаларида бир неча палеолит отрядлари иш олиб боришмоқдалар ва аждодлар тарихини ўрганишда янги кашфиётларнинг қўлга киритилишидан шубҳа йўқ.

O'xshashlar

Марказий Осиёнинг илк палеолит даври маданияти

Европа уйгониш даври маданияти

Европада уйгониш даври маданияти

Шарқ уйғониш даври маданияти

Энеолит даври Саразм маданияти