Европа уйгониш даври маданияти - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Европа уйгониш даври маданияти

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

113.5 KB

Ko'chirib olish

Европа уйғониш даври маданияти Режа: 1. Европа уйғониш даври маданияти ва унинг асосий хусусиятлари. 2. Гуманизм, реформация, янги инсон идеалининг шаклланиши. Буюк географик кашфиётлар ва уларнинг оқибатлари. 3. Европа Уйғониш даврининг даҳолари: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланжело ва бошқалар. 4. Табиий билимлар ва техник тараққиёт. Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей.

1. Европа уйғониш даври маданияти ва унинг асосий хусусиятлари «Ренессанс» сўзининг маъноси Ўрта аср ва маданиятдан воз кечиш, антик (юнон-рим) маданияти ва санъати анъаналарига қайтиш, унинг Уйғониши давридир. Шу билан бирга Ренессанс бадиий услуб ҳамдир. Икки ярим аср давомида Италия ва сўнгра бошқа Европа мамлакатларида сезиларли ўзгаришлар юз берди. Биринчи навбатда инсон тафаккури ўзгарди: одамлар осмонга, ерга, табиатга ўзига бошқзача нуқтаи назар билан қарай бошлади. Олдинги одамлардан фарқли ўлароқ бошқача мақсадлар пайдо бўлиб, улар санътда ҳам хос оҳангда тасвирлана бошланди. Чунки, ҳақиқатдан ҳам бу даврга келиб дунё анча ўзгарган эди. Аммо буни тушуниш осон кечмади. Бунда айниқса Ўрта аср тафаккури кишиларидан холос бўлиш лозим эди. Шу боисдан ҳам инсон эндиликда антик маданиятнинг бой меросига мурожаат эта бошлади. «Уйғониш» атамаси XIX асрда ишлатила бошланган бўлса ҳам бу жараёнлар анча илгари юз берди. Уни қуйидагича кичик даврларга бўлиш мумкин: 1. Уйғониш арафаси даври: XIII асрнинг иккинчи ярми – IX аср; 2. Илк Уйғониш: XV аср; 3. Юқори Уйғониш: XV аср охири – XVI асрнинг биринчи чораги; 4. Қуйи Уйғониш: XVI асрнинг сўнги даври; Уйғониш Италияда асосан XIV , бошқа Европа мамлакатларида XV - XVI асрни қамраб олади. Уйғониш маданиятининг шаклланиши, биринчи навбатда, ўрта аср маданиятининг чуқур инқирозига нисбатан юз берди. Шу боисдан, Уйғонишнинг асосий хусусияти бу антифеодал йўналиш касб этганлик ҳамда дунёвийлик ва рационализмнинг динийликдан устуворлигидир. Диннинг инқирози айни чоғда Ўрта аср маданиятининг ғоявий-сиёсий асосини ҳам инқирозини белгилаб берди. Шимолий ва Ўрта Италиянинг тоғли ҳудудларида катта ер эгалиги пайдо бўлишига шароит бўлмагани боис, X - XI асрлардаёқ бу ерларда

шаҳарлар пайдо бўлиб, ривожлана бошлади. Бу эса жамиятда савдогарлар, ҳунармандлар қатламлари, яъни буржуазия вакиллари мавқеининг ошишига олиб келди. Улар XIII асрдаёқ феодалларга қарши курашда Флоренция, Болоня, Сиена ғудудларида сиёсий ҳокимятни қўлга олишга улгурган эдилар. Бу эса ўз навбатида, капитализмнинг дастлабки белгилари пайдо бўлишига олиб келди. Буржуа ишлаб чиқариш муносабатларининг шаклланиши – бу эса Уйғониш даври иқтисодий ҳаётига хос хусусиятдир. Шунингдек, айнан Италияда антик Рим маданияти анъаналари, айниқса, лотин тили, антик давр шаҳарлари, пуллари ва ҳ.к. энг кўп саланиб қолган эди. Ўтмиш улуғворлигини тасдиқловчи тарихий хотиранинг ҳам сақланиб қолганлиги янги маданиятнинг шаклланишида катта аҳамият касб этди. Жамият ҳаётида шаҳарлар ролининг кучайиши, яъни шаҳарнинг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги аҳамиятининг ошиб бориши, савдо алоқаларининг авж олиши, ҳунарманчиликнинг тараққий этиши билан ҳисочи, ҳуқуқшунос, муҳандислар, техниклар, ўқитувчилар, шифокорлар ва бошқа ўқимишли одамларга нисбатан талаб кучая борди. шундай қилиб, шаҳарларда ақлий меҳнат билан шуғулланувчи кишиларнинг алоҳида тоифаси – интеллигенция пайдо бўлади. 2. Гуманизм, реформация, янги инсон идеалининг шаклланиши. Буюк географик кашфиётлар ва уларнинг оқибатлари Католицзм инқирози шу даражада жиддий тус олиб, чуқурлашиб бордики, христиан динида пайдо бўлган янги оқим – протестантизм ва қудратли Реформация ҳаракатининг вужудга келиши сабаб бўлди. Реформация ибораси лотинча ўзгариш, қайта қуриш маъносини англатиб, у Fарбий ва Марказий Европада XVI асрда вужудга келди. У асосан антифеодал характер, мазмун касб этиб, феодал тузумнинг асосий мафкуравий негизи ҳисобланган католик черкови ҳукумронлигига қарши йўналган эди. Бу ҳаракат даставвал Мратин Лютер бошчилигида Германияда

бошланди. Лютер (1483-1546) ўз даврининг илғор, ўқимишли кишиси бўлган. У инжилни немис тилига таржима қилган, умумнемис адабий тили нормаларининг шаклланишига катта ҳисса қўшган. Унинг сафдоши Жан Кальвин (1509-1564) реформация йўлбошчиларидан ҳисобланиб, кальвинизм ғоявий оқимининг асосчиси бўлди. У машҳур «Христиан эътиқодига йўлҳйўриқлар» китобининг муаллифи, христиан динининг буржуазия манфаатларига хизмат қилдиришда жонбозлик кўрсатган сиймолардандир. Реформация мафкурачилари шундай ғояларни илгари сурдиларки, бунга кўра католик черкови ва унинг бутун иерхияси (бошқауви тизими) ва умуман руҳонийлик амалда инкор этилди. Улар ҳақиқий диннинг ягона манбаи деб Муқаддас ёзувни эълон қилдилар ҳамда католикнинг расмий талқинини рад этдилар, черковни соддалаштиришни, унинг ер, мулк, ва бошқа нарсаларга бўлган ҳуқуқларини бекор қилишни талаб қилдилар. Реформация асосан бюргер-буржуа (Лютер, Кальвин), халқ ҳаракатлари йўналиши касб этиб, у феодал эксплуатацияни тугатиш, тенглик ўрнатиш учун католик черковини бекор қилишга йўналган кураш (Томас Мюнцер, антибаптистлар) ғояси руҳи билан суғорилган эди. Шу билан биргаликда Реформация ҳаракатининг яна бир кўриниши – бу ўз ҳокимиятини мустаҳкамлаш, черковнинг бой мулкларига эгалик қилишга интилган монархлар ва дунёвий феодаллар манфаатларини кўзлаган қирол-князлик қарашлари эди. Реформация байроғи остида 1524-1526 йилларда Германияда деҳқонлар уруши, сўнгроқ Нидерландияда ва Англияда буржуа инқилоблари юз берди. Реформация протестантликка асос солди. Бу реформация руҳида диний ўзгаришлар ўтказилишининг бевосита натижаси бўлди. 1555 йилда Рим Папаси билан битим тузилди. Шундан бошлаб Реформация барча тарафдорлари протестантлар, янги черков эса пртестант черкови номи билан атала бошланди. XVI аср ўрталарига келиб Швейцария, Англия, Швеция,

Дания, Норвегия католицизмдан чиқди. Сўнгра протестантлик Бельгия, Голландия, Франция, Чехия, Венгрияга ҳам кириб борди. Томас Мюнцер (1490-1525) Германия деҳқонлари уруши (1524- 1526) йўлбошчиси, бош мафкурачисидир. Феодал тузумни ағдариб ташлаш, ҳокимиятни халқ ихтиёрига бериш, эксплуатацияни, хусусий мулкни барҳам топтиришғояларини диний формада тарғиб қилган. Аммо Уйғониш маданиятининг асосий ва муҳим хусусияти гуманизм эди. Бу давр маданиятида гуманистик (инсонпарвар), инсонни диққат марказига қўювчи ғоялар биринчи ўринга чиқади. ҳаётда фақат инсоннинг ижодий қобилятларини, ақл-идрокини тан олиш ердаги бахтга интилиш билан алмашинади. Бу мақсадни рўёбга чиқаришўтмиш маданияти ютуқларини ўзлаштиришни тақазо этади. Гуманистик ғоялар ўрта асрнинг сўнгги, янги даврининг биринчи шоири, буюк сиймо Данте Алигьери (1265-1321)нинг «Комедия», «Зиёфат», «Монархия» асрларида баён этилган. Данте хритиан ақидаларини ўзгармас ҳақиқат сифатида тан олган ҳолда, илоҳий ва инсоний муносабатларни янгича талқин қилади, уларни бир-бирига зид қўймасдан, ҳар иккаласининг ўзаро бирликда, деб билади. У бу дунёда инсонни роҳат-фароғатга қуйидагича иккита йўл олиб боради, деб ҳисоблайди: фалсафий таълим, яъни инсон тафаккури, унинг қобилиятлари ҳамда муқаддас руҳдан келиб чиқувчи «маънавий таълим». Шоир гуманизми таркидунёчилик(аскетизм)га қарши қаратилган ва инсон кучига тўлиқ ишонч руҳи билан суғорилган. Данте фикрича, инсон ўз фаравонлиги учун ўзи курашиши лозим. Бойлик ёки меросга қолган нуфуз ва борў киши тақдирида ҳал қилувчи омил бўлолмайди, аксинча инсон ўзининг шахсий фазилатлари ва сифатиларига таяниб бахт-саодат эришмоғи лозим бўлади. «Монархия» асарида шоир ўзининг черковга нисбатан сиёсий нуқтаи назарини баён қилади. Унинг фикрича, черков одамлар турмушига аралашмасдан, фақат «нариги дунё» масалалари билан шуғулланиши даркор. Сиёсат эса, инсон тафаккурига, унинг манфаатларига бўйсуниши керак.

Атоқли олим Н.Комилов Дантенинг «илоҳий комедия» асарида Ибн Сино ва Ибн Рушдлар нинг номлари тилга олинишини қуйидагича таърифлайди: «Шоир улуғ ҳакимлар Ибн Сино ва Ибн Рушдни ўзининг биринчи даражадаги устозлари қаторига қўйиб, улардан таълим олган, буюк Ақл эгалари иштирокидаги тафаккур базми тўридан улар учун жой ажратган». Шунингдек, Данте «Монархия»(«Салтанат») асарида Ибн Рушд изидан бориб руҳонийлар ҳукмронлигини инкор этади, адолатли ҳукмдор бошчилигидаги ягона давлат ғоясини илгари суради. Мутафаккирнинг бу тарздаги илғор дунёқараши черковни ғазаблантиради. Рамини, Гвидо, Вернани сингари Папа тарафдорлари Дантени «Гуноҳга ботган, даҳрий Ибн Рушд» ғояларини тарғиб этишда айблайдилар. Данте қачонлардир бутун инсоният бошини қовуштирадиган адолатли давлат топишига ишонади. Бу эса эзгу орзусини баён этишда шоир Ибн Рушднинг қуйидагича фикрига асосланади: Инсон ўз имконий ақли орқали атроф-муҳитни билиб олади. Бироқ бир одам ҳар қанча донишманд бўлмасин, мутлақ билимлар жамулжамини эгаллашга қодир эмас, балки ақлий борлиқнинг муаян бир қисминигина эгаллаши мумкин, холос. Бинобарин, одамлар сони кўпайган сари билиш доиралари ҳам кенгаяди, аммо бир давр одамлари, улар нечоғли улкан гуруҳни ташкил этмасинлар, ҳақиқатни тўла англаб етолмайдилар. Бутун инсоният билими эса мутлақ ҳақиқат томон узлуксиз туташиб боради. Бу-кишилик насли каби, ўлмас ва туганмас имкондир. Демакки, бирлашган салтанатга инсониятнинг ақл-заковати ҳам жамланиб, тажассум топади; ҳикмат-ҳақиқат дунёни идора этади. Қирғинбарот урушлар барҳам топади, кишилик ҳадик-қўрқув, муҳтожлик чангалидан чиқиб, бахтиёр яшайди, дейди Данте. Гуманизм ва умуман Ренессанс маданияти асосчиларидан яна бири италиялик шоир Франческо Петрарка (1304-1374) эди. У биринчи бўлиб антик давр маданиятига, Гомер Вергилийлар ижодига қайтиш тўғрисида фикр юритади. Перарка христианлик рад этмайди, аммо унинг таълимотида дин бошқача, инсонпарвар йўналиш касб этган. Шоир

схоластикага (қуруқ сафсатабозлик), унинг инсон муаммосига нисбатан бефарқлигига қарши чиқади. Петрарка шеърият, нотиқлик, адабиёт, этика, эстетиканинг инсон ахлоқий ва руҳий камолотида тутган ўрни, аҳамиятини таъкидлаб, ушбу соҳалар ривожи маданият юксалишини таъминлайди, деб ҳисоблайди. Шоир антик давр маданиятива маърифати ўтиб кетган олтин аср, йўқотилган жамият деб ҳисоблаб, ушбу меросни замондошларига аниқ ва тушунарли ҳолда етказишга ҳаракат қилади. У аввало инсоннинг ички, ахлоқий муаммоларига эътиборини қаратади. Бу нарса уйғониш даври индивидуализм ўзига хос муҳим белгиси эди. «Менинг сирим» номли асарида Петрарка инсоннинг энг чуқур ички зиддиятлари ва уларни бартараф этиш йўлларини кўрсатиб беради. Фрацуз Уйғонишининг асосий намояндаси бу гуманист-ёзувчи, монах, ботаник ва шифокор Фрацуа Рабле (1494-1553)дир. Унинг асосий мероси «Горгантюа ва Пантрагрюэль» номли саргузашт, фантастик романдир. Маълум даражада утоник ғояларни ўзида мужассамлаштирилган бу роман тарбия, уруш ва монастир ҳаёти мавзуларига бағишланган бўлиб, унда Рабленинг жамият, униривожлантириш, инсон ҳуқуқлари, жамиятдаги аёлларнинг ўрни, кишилар ўртасидаги муносабатларга доир қарашлари акс эттирилган. Гуманизм яна бир ёрқин намояндаси француз файласуфи Мишель Монтень (1533-1592) эди. У ўзининг «Тажрибалар» асарида схоластикани танқид қилиб, инсонни энг буюк қадриятдеб эълон қилади. Монтень инсон шахсининг мустақиллиги ва эркинлиги ғоясини илгари суради. Унинг таълимоти индивидуализм, риёкорлик руҳидаги қарашларга қарши йўналти-рилган. У инсоннинг мустақил, эркин тафаккурини бўғувчи лоқайдлик, риёкорлик, тақлид қилиш ҳолларини қатъиян қоралайди. Худога нисбатан у скептик яъни шубҳали муносабатда бўлади. Шунинг учун мутафаккир фикрича, худонинг инсон фаолиятига ҳеч қандай алоқаси йўқ, худо бу қандайдир шахссиз моҳиятдир. Монтеннинг дин ҳақидаги фикри

тараққий-парвар аҳамиятга эга. Унингча биронта дин бошқа динлар устидан устунликка эга эмасдир. Монтен гуманизми ҳам натуралистик руҳи билан ажралиб туради: инсон табиатнинг бир қисми, шунинг учун ўз ҳаётида она-табиат нимани ўргатса, шунга амал қилиш керак бўлади. Фалсафа мураккаблик вазифасини бажаради. У одамларни тўғри, табиий равишда ҳаётга йўналтириши керакдир. Монтень ғоялари фалсафанинг кейинги ривожига, хусусан Бекон, Декарт, Гассенди таълимотига, француз маърифатпарварлари – Волтер, Ланетрилар таълимоти шаклланишига сезиларди таъсир кўрсатади. Инглиз ёзувчиси ва сиёсатчиси Томас Мор (1519-1577), италиялик файласуф ва шоир Томазо Кампонеллаларнинг «Утопия», «Қуёш шаҳри» асарларида ҳам гуманистик утопик социализм ғоя-концепциялари акс эттирилган эди. Гуманизмдан фарқли равишда (инсон икки Худо) реформация, инсон-нинг азалий гуноҳкорлиги ҳақидаги ғояни сақлаб қолди. Италияда реформаторлик ҳаракати етакчиси Джон Совнарола (1442-1498) эди. У черков томонидан таъқиб қилиниб, гулханда ёқиб ўлдирилган. Реформаторликнинг асосий намояндалари – немис руҳонийси Мартин Люртер (1483-1546), француз руҳонийси Джон Кальвин (1509- 1564) ва Томас Мюнцер (1490-1525) эдилар. Томас Мюнцер реформациянинг халқчил қанотига бошчилик қилди. Унинг ҳатти-ҳаракатлари деҳқон урушига айланди. Реформациянинг аниқ бошланган санаси Лютер томонидан Виттен-бургдаги черков эшигига индульгенцияларни сотишга қарши қаратилган 95 та тезис илиб қўйилган кун – 1517 йил 31 октябрь ҳисобланади. Мартин Лютер ҳукмдорларга мурожаат қилиб, уларни замбараклар тайёрлаш, йўллар қуриш, кўприклар бунёд этиш, ва бошқа ишларга сарфланаётган харажатларнинг маълум қимини ёшлар таълим- тарбиясига сарфлашга ҳам чақирди.

Уйғониш давридаги маданият, илм-фан, савдо-сотиқнинг янада юксали-шини таъминлаган омиллардан бири, бу шу даврда амалга оширилган буюк географик кашфиётлар бўлди. Савдо-сотиқ, ишлаб чиқариш ривожланиб бораётган Европа шаҳарлари бозорларига Шарқ моллари бетиним етказилиб, турилган ва бу муносабатлар савдо аҳлига катта даромадлар келтирган. Аммо турклар Византияни забт этгач, Шарқ мамлакатлари билан савдо-сотиқ алоқалари қийинлашди, нарх-наво кўтарилди. Натижада Ҳиндистон, араб мамлакатлари, Хитой каби мамлакатларга олиб борадиган денгиз йўлларини қидириш авж олди. Олимларнинг Ер шар шаклида бўлиши ҳақидаги тахминлари XV асрда сайёҳларнинг қизиқишини янада оширди. Италиялик олим, астроном Поло Тосканелли бу ғоядан келиб чиқиб дунё харитасини тузди. Картада Осиё қитъаси Атлантика океанининг ғарбий қирғоқларида тасвирланган бўлиб, олимнинг фикрича, Европа қирғоқларидан доимо ғарбга сузиб, Ҳиндистонга бориш мумкин бўларди. Олим Ер экватори узунлигини хато тасаввур қилиб, 12 минг км. Янглишган. Кейинчалик бу хато-буюк кашфиётларга олиб келди. XV аср охирида Испанияда ҳам янги савдо йўлларини қидириш кучаяди. Испания қироли Вердинанд Ҳиндистонга томон Fарбий денгиз йўлини очишни Христофор Колумбга (1451-1506) топширади. Палос портидан 1492 йили ёзда Колумб ўзининг 90 кишилик командаси билан учта кемада денгизга чиқади. Шундан сўнг ҳам Колумб ғарбга яна 3 марта саёҳат қилади ва Куба, Гаитидан ташқари Кариб денгизидаги кўплаб оролларни кашф этади. Лекин омад унга кулиб боқмади. У ўзи излаган Ҳиндистоннинг олтин-бойликларини топа олмади. Янги қитъа кашф қилинганини Колумб умрининг охирига қадар билмаган. Ўзи кашф қилган жойларни Ҳиндистон, у ерларнинг аҳолисини эса «ҳиндулар» деб атайди. Шу сабабдан Американинг кўплаб тилларда сўзлашувчи турли ҳалқлари ва қабилалариииини адабиётларда «индеецлар» деб аташ расм бўлиб кетган. Колумбдан кейин 1498 йили ғарбий томонларда

саёҳатда бўлган Америго Виспуччи Колумб кашф қилган ерларнинг «янги қитъа» эканлиги ҳақидаги фикрларини ўз дўсти, немис космографи Волдемюллерга ёзиб юборган. Худди шу немис олимининг таклифи билан янги қитъа Америка деб атала бошланди. Колумбнинг номи Колумбия давлатига, Америка Қўшам штатлари округларидан бирига, кўплаб шаҳарлар, университетларга, шунингдек, тоғ, дарё ва ҳатто фазони тадқиқ этиш лойиҳаларига ҳам қўйилган. Испанияликлар томонидан Американинг кашф қилиниши ва уни ғарбий Ҳиндистон деб аталиши овозаси португалияликларни ҳам ҳаракатга солиб қўйади. Португалия қироли Ҳиндистонга бориладиган денгиз йулини топиш учун Васко да Гама бошчилигида (1497-1490) экспедиция жўнатади. Экспедиция жуда пухта тайёргарлик кўради. Васко да Гама энг яхши кемалар, асбоблар ва хариталар билан таъминланади, экспедиция таркибидаги денгизчилар ҳам тажрибали бўлганлар. Сафар бошлангандан тўрт ярим ой ўтганч, саёҳатчилар яхши умид бурнини айланиб ўтиб, Африканинг шарқий соҳилига чиқадилар. Шундан кейин Ҳинд океани бўйлаб шимолга сузган экспедиция Мозамбикнинг Молинда портига келади. Араб лоцмани Аҳмад ибн Мажид ёрдамида португалияликлар 1498 йилнинг май ойида 10 ойлик саёҳатдан сўнг Калкутта шаҳрига етиб келдилар. Васко да Гамани ҳинд рожаси қабул қилади. Португаллар кемаларга зироворларни юклаб орқага қайтадилар. Икки йилга чўзилган сафар пайтида денгизчиларнинг 2/3 қисми ҳалок бўлади. Келтирилган зироворлардан экспедицияни уюштиришга сарфланган маблағга нисбатан ҳам 60 марта ортиқ фойда олинади. Америго Веспуччининг Колумб кашф қилган ерларини янги қитъа эканлиги ҳақидаги таҳмини Фердинанд Магелланинг 1519-1522 йиллардаги дунё бўйлаб биринчи саёҳатида ҳам тўла тасдиқланди. Янги очилган ерлардан мўлжалдаги бойликларга эриша олмаганнн испан ҳукмдорлари Фердинанд Магелланинг Ҳиндистонга томон денгиз йўлини очиш лойиҳасини қўллаб-қувватладилар.

Саёҳатнинг бошидаёқ жуда оғир синовларни енгиб, 60 кунлик тинимсиз ёмғирлардан сўнг кемалар 1519 йил 13 декабрда Рио де Женейро кўрфазига киради. Яна бир ойлик саёҳатдан кейин ҳозирги Уругвайнинг пойтахти Монтевидео жойлашган ерда тўхташади. Бу жойнинг икки океанннннни боғловчи қўлтиқ эканлиги ҳақидаги фараз тасдиқланмади. Кўрфаздан бир ойга яқин сузган кемаларнинг чап томонидан доим ҳиндулар гулханларининг тутутни кўриниб турган. Натижада денгизчилар бу ерларни «Оловли ер» деб атаганлар. Океанга чиққан кемалар шимолга қараб сузишди. Тўрт ой давомида ҳеч қандай довулларсиззз олға юрилди. Океаннинг уларга қилган муруввати эвазига саёҳатчилар уни «Тинч океани» деб атадилар. Ниҳоят, 1521 йилнинг 6 мартида экспедиция аъзолари Мариан архипелаги оролларидан бирига тушадилар. Ўн кундан сўнг кемалар яқинлашган архипелаг Испания шаҳзодаси, бўлажак қирол Филипп деб аталди. Худди шу оролларда рўй берган бир воқеа сайёҳларнинг қилган ишлари қанчалик буюк эканлигини кўрсатди. Магелланинг қачонлардир. Малай оролларидан олиб чиқиб кетилган хизматкори Энрике маҳаллий аҳоли билан гаплашиб, бир-бирини тушунганлар. Демак, Энрике ўз уйидан шарқ томонга чиқиб унга ғарбдан қайтиб келди. 1521 йил 27 апрелда Магеллан ҳалок бўлди. Магеллан экспедициясидан Сан-лухорга қайтиб келган «Виктория» кемасида 18 киши қолган эди. Дунё бўйлаб биринчи саёҳат Ер шар шаклида эканини узул-кесил исбот қилиб берди. Буюк географик кашфиётлар натижасида ерли аҳоли ҳақида маълумотлар кўпая борди, улар жаҳон савдо йўлларини бутунлай ўзгартириб юборди. Ер юзи халқлари ўртасида иқтисодий ва маданий алоқалар ўрнатишга имконият яратилди. Янги қитъаларнинг кашф этилиши, денгиз йўлларининг очилишининг иккинчи томони ҳам борки, ушбу ҳақиқатдан ҳам кўз юмиб бўлмайди: кашф этилган қитъалардаги маҳсулотларни арзон нархларда харид қилиш билан чекланмаган европаликлар аста-секин уларни тортиб олишга, сўнгра маҳаллий халқлар ҳуқуқларини чеклашга, ҳатто улардан қул сифатида

фойдаланишга бориб етдилар. Шу тариқа, жаҳонда ирқий камситиш, миллатчилик муаммолари янгидан пайдо бўлди. Бугунги кунда ҳам дунёдаги демократия, тенглик, тинчлик ва ҳамкорлик тарафдори бўлган кўп сонли илғор кучлар бирлашишга ҳамда шармандали мустамлакачилик системаси туғдирган барча долзарб муаммоларни ҳамжи-ҳатликда ечиш ва бартараф этишга бел боғлаганлар. 2. Европа Уйғониш даврининг даҳолари: Леонардо да Винчи, Рафаэль, Микеланжело ва бошқалар Реформация христиан динидаги янги оқим – протестантизм пайдо бўлишига олиб келди. Пртестантизмнинг энг асосий тамойилларидан бири, бу христиан динининг дастлабки софлигига эришиш эди. Ўрта асрлардан буён амал қилина бошланган қатор анъаналар, урф-одатлар протестантлар томонидан ортиқча ва нотўғри деб топилди. Улар христиан динидан четланишга олиб келади, деган ғоя илгари сурилди. Жумладан, реформация даврида айни диний мавзулардаги қатор пьесалар таъқиқланди. Протестантизм иконаларга сиғинишни ҳам қоралади. Иконаларга сиғиниш деярли бутларга сиғиниш билан тенглаштирилди. Аммо протестантлар тасвирий санъатни унчалик қораламадилар. Ҳайкалтарошлик, тасвирий санъат дунёвий характерга эга бўлиб борди. Уларда диний мавзулар яккаҳокимлигига чек қўйила бошлади. Шу боисдан айнан Уйғониш даврида санъат соҳасида буюк даҳолар етишиб чиқа бошлади. Леонадо да Винчи. Флоренциялик Леонардо да Винчи (1452- 1519) Италиядаги Уйғониш даври маданиятининг энг буюк арбоби эди. У ёшлигидан яхши билим олди. У буюк олим, истеъдодли меъмор, муҳандис ва етук рассом бўлиб етишди. Санъаткорнинг энг унумли ижод йиллари (1482-1490) Миланда кечди. Унинг лойиҳаси асосида Милан шаҳрини ичимлик суви билан таъминлай- диган катта канал қурилди.

Леонардо да Винчи 1499 йилда Миландан Венецияга ва 1503 йилда эса Флоренцияга келади. Бу ерда у каналлар, учар аппаратлар лойиҳаларини чизади. Олим, шунингдек, анатомия, геология, гидрофлика, механика соҳа- ларида илмий тадқиқотлар олиб борди. «Мона Лиза» («Джаконда») сурати Леонардо да Винчини бутун дунёга танитди. «Мона Лиза» - ёш аёл портрети, ҳозирги кунга қадар санъатнинг шу соҳадаги энг машҳур асаридир. Рассом бу суратда ёш аёлнинг ташқи қиёфасинигина эмас, балки унинг ички дунёси, кечинмалари ва кайфиятини ҳам ажойиб, сирли тарзда акс эттирган. Асарда маънавий ва жисмоний гўзаллик, индивидуаллик ва умумин- сонийлик мутаносиблик, ўзаро мувофиқлашувлик катта маҳорат билан тасвирланган. Бу ноёб асар бундан 500 йил муқаддам яратиганига қарамасдан ҳанузга қадар ҳам тасвирдаги тимсол юзасидан баҳслар давом этиб келади. Айрим мутахссислар рассом асарида ўзини тасвирлаганини қайд этадилар. Тасвирий санъатда маълум сониядаги, аниқ бир ҳолат тасвирланади. Аммо Леонардо да Винчи асарининг ўзига хослиги, ҳайратланарли жиҳати шундаки, унда беихтиёр тамошабинда ёш аёл юзидаги табассум, унинг нигоҳи ҳар дақиқада ўзгариб турибди, деган фикр пайдо бўлади. Леонардо да Винчи ижоди шуниси билан қимматлики, у ижодда ўзини синовчи, тажрибачи сифатида намоён қилади. Ижод санъаткор учун чексиз изланишлар янгидан янги муаммолар ечимини қидиришдан иборат эди. Тасвирдаги соялар, ранглар ҳамоҳанглиги, ҳатто бўёқлар таркиби ҳам бетиним тузатишлар, тажрибалар, синовлар натижасида юзага келади. Одамлар ҳолатларининг, юз кўринишларининг турли шаклдаги чизмалари фикримиз тасдиғидир. Мусаввир ҳар бир асарида қандайдир муаммонинг ечимини қидирар эди. Айнан шу ҳусусият Леонардо да Винчининг олим ва мутафаккирлиги исботи бўла олади. Аллома ўзига хос тафаккур тизимини ишлаб чиқдики, натижада унинг қатор илғор ғоялари (самолёт, вертолёт ва танк) кейинги даврларда, хусусан XIX - XX асрларда рўёбга чиқди.

Уйғониш даврининн буюк арбобларидан яна бири, бу ҳайкалтарош, рассом, меъмор, ҳарбий муҳандис ва шоир Микеланжело Буанаротти (1475-1564) эди. Машҳур рассомнинг Ватикандаги Сикстинг капелласидаги суратлар сони 700 га яқин бўлиб, у узунлиги 40, эни 13 ва баландлиги 20 м хонада чизилган. Микеланжело 4 йил давомида машаққатли меҳнат қилиб, 1512 й. капелла, деворий суратларини тантанали очишга тайёрлайди. Унинг ҳайкал- тарош сифатида яратган энг буюк ишларидан бири – Давид ҳайкали эди. Мармар тошдан қилинган ҳайкалнинг баландлиги 5,5 м. бўлиб, замондошлари уни «гигант» деб аташган. Микеланжело бу ҳайкал сиймосида даҳшатли махлуқни тош билан уриб ўлдирган афсонавий чўпон йигитни тасвирлаган. Флоренциянинг Марказий майдонига ўрнатилган Давид ҳайкали ўша вақтлардан бери шаҳарнинг хомийси ҳисобланиб келади. Умрининг охирида Микеланжело меъморчилик билан шуғулланади. Дастлабки лойиҳага ўзгаришлар киритган холда у авлиё Петр черкови қурилишини ниҳоясига етказади. Италия буюк рассомларидан яна бири Рафаэл Санти (1483-1520) дир. У ўзининг қисқа, лекин мазмули умри давомида инсонни, унинг гўзал қалбини ақл-заковатини, олийжаноблигини тасвирлашга интилди. Раваэл Санти кичкина Урбино герцоглигида сарой рассоми оиласида туғилди. У 1504 йили Флоренцияга келади. Шу ерда у ўзининг қатор машҳур суратлари – «Мадонна» ларини чизади. Орадан 4 йил ўтиб Рафаэл Санти Римга боради. Рассом Рим папаси Юлий 11 нинг буюртмасига биноан унинг саройидаги дам оладиган хоналарини безашга киришди. Ватиканда ишлаш билан бирга у бир қатор тасвирий асарлар, портретлар чизади. «Мадонна Алба», «Курсидаги Мадонна», «Мадонна дифоли», ва ниҳоят 1513-1514 йиллари «Сикстин Мадоннаси»ини яратади. Рафаэль чизган расмларининг энг машҳури бўлган «Сикстин Мадоннаси» Италиянинг кичикроқ

шаҳарларидан биридаги Авлиё Сикстин монастири учун чизилган эди. Бу буюк асар инсонга ғоят кучли муҳаббат руҳи билан суғорилган эди. Рассом унда одамларнинг бахт-саодати учун ўзининг энг азиз ва севимли фарзандини қурбон қила оладиган мард инсонни – онани улуғлайди. «Инжил» дан олинган бу саҳна тасвири ҳозирги кунда Германиянинг Дрезден шаҳридаги расмлар галиреясида сақланмоқда. Римдаги Авлиё Петр черковини лойиҳалаштириш ва унинг қурилишида иштирок этиши, Санта Мария Папаси черковини безашда фаоллик кўрсатганига қарамасдан Рафаэл кўпроқ тасвирий санъатда шуҳрат қозонди. Леонардодан фарқли равишда, Рафаэл ўз даврининг ижодкори эди. Унинг асарларида жумбоқли, ғайритабиий хусусиятлар йўқ. Ҳамма нарса аниқ, ёрқин, гўзал ва баркамол. У гўзал қаҳрамоннинг ажойиб тимсолини яратади. Рассомда шундай ҳаётийлик тамойили кучли шу боисдан ҳам унинг «Мадонна Конестибиле» асарида илоҳийлаштирилмаган, оддий ва гўдак томонидан варақланаётган китобга нигоҳ ташлаган ҳолда тасвирланган. 4. Табиий билимлар ва техник тараққиёт. Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей XV - XVI асрларда табиатшунослик фанининг тез юксалиши палласи бошланди. Ишлаб чиқариш, жумладан, техиниканинг ўсиши лимий тарақ-қиётга кенг йўл очди. Табиатдаги воқеа-ҳодисаларнинг амлий томонларини тадқиқ қилиш томон йўл тутилди. Физика фанининг механика соҳаси тез суръатлар билан ривожланди. Бунинг сабаби, аввало санъатнинг баъзи соҳаларида оддий механизмлардан фойдаланила бошланганлиги, қурилиш техникасининг такомиллашуви, чуқур шахталар пайдо бўлиши, артиллериянинг йилдан- йилга кенгроқ қўллани-лишидир. XVI - XVII асрларда ҳунармандачилик техникасининг ривожланиши натижасида кўплаб асбоб-ускуналар ихтиро

қилинди. Жумладан, микроскоп ва телескоп, термометр, симобли барометр, гидрометрлар кашф қилинди. Фандаги бурилиш энг аввало, астраномия соҳасида рўй берди. 16 асрга қадар Fарбий Европа, шунингдек, Шарш мамлакатларида ҳам антик даврда яратилган геоцентристик ғоя ҳукмрон эди (Беруний каби алломалар қарашлари бундан мустасно). Унга кўра коинот марказида доира шаклида ҳаракатсиз Ер туради. Ернинг атрофида маълум масофада Ой, Қуёш ва бошқа сайёралар, юлдузли осмон айланиб туради. Бу ғоянинг асоси Аристотель, Гиппарх ва Птоломей даврларида ишлаб чиқилган эди. Алломалар орасида коинот тузулиши ҳақида янги гелиоцентристик таълимотни яратган улуғ поляк олими Николай Коперник фахрли, муҳим ўрин тутади. Коперник энг оддий асбоблар ёрдамида осмон жисмларини 30 йилдан ортиқроқ кузатди. Мураккаб ҳисоблар ёрдамида олим Ернинг Қуёш атрофида ҳамда ўз ўқи атрофида айланиб туришини аниқлади. Янги таълимот туфайли черков томонидан таъқиб қилинишини олдиндан сезган Коперник ўз кашфиётини узоқ вақт сир тутди. Шу сабабли олимнинг «Кул устидаги зиёфат», «Коинотва дунёнинг чексизлиги ҳақида», «Пегас сири», «Осмон жисмларининг айланиши ҳақида» ва бошқа асарлари унинг ўлимидан сал олдинроқ нашр қилинди. Коперник кашфиёти фанда катта ўзгариш ясади. Бу кашфиёт христиан черковининг обрў ва таъсирига катта путур етказди. Коперник ғоясининг давомчилари католик черкови томонидан қувғин қилина бошланди. Христиан черкови тайзиқининг биринчи қурбони Жордано Бруно (1548-1600) бўлди. У Коперник таълимотини ривожлантириб: «Коинотнинг чегараси йўқ. Олам беқиёс катта ва чексиздир», деган эди. Унинг фикрича, Ер ҳам коинотнинг маркази эмас. «Олам сон-саноқсиз юлдузлардан иборат бўлиб, унинг ҳар бири биздан узоқда турган қуёшдир. Мана шу қуёшнинг ҳар қайсиси атрофида ўзининг айланиб турган қуёшлари бор». Жордано Брунонинг фикрлар ҳозирда фанда тўлиқ тасдиқланди.

Черковнинг доимий тайзиқи олимнинг 16 йил давомида Фрация, Германия, Чехия сингари мамлакатларда сафарда юришга мажбур қилди. Ўз ватанини соғиниб, Италияга қайтган олимни черков намояндалари ушлаб, ўз ғояларидан қайтишга ундади. Бироқ у ўз ғоя, эътиқодида собит турди. Саккиз йил қамоқдан сўнг охир-оқибатда Жордано Бруно гулханда ёндирилди. Католик черкови машҳур астраном физик Г.Галилейни (1564- 1642йил) ҳам бутун ҳаёти давомида таъқиб қилинди. Олим ўзи кашф қилган оддий, 30 марта катталаштириб кўрсатадиган телескоп ёрдамида кўплаб юлдузларни, ой устидаги тоққа ўхшаш жисмларни, Юпитернининг 4 та йўлдошини, Венера-нинг фазалари, Қуёш доғларини кашф қилган. Галилео Галилей ўз асарида Н.Коперник ва Ж.Бруноинквизация судига берди. Суд Галилейни ўз ғояларидан воз кечишга мажбур қилди. У умрининг охирига қадар черков назоратида ишлади. Рим папаси Иоанн Павел 11 томонидан 1979-1980 йиллари Галилейни суд қилган инквизация суди ҳужжатлари қайта кўриб чиқилди ва олим гуноҳсиз деб топилди. Католик черкови ўзининг кўп сонли «хатолари»дан бирини тан олиши учун уч асрдан кўпроқ вақт керак бўлди. Шундай қилиб, XVI - XVII асрларда илмий билимларнинг ривожланиши Европада саноат ва савдони юксалтиришга имконият берди. Таянч сўз ва иборалар Маърифат – билиш, таниш, яъни билим демакдир. Дени Дидро (1713- 1784 йй.) – француз ёзувчиси ва файласуфи. Жеймс Уатт – буғ маши - насининг ихтирочиси. Барокко – Европа меъморчилиги услуби. Раконо – рассомчиликдаги услуб. Бу услуб ўзининг енгиллиги тўғри чизиқларнинг симметрияси йўқлиги билан характерланади. Людвиг Бетховен (1770-1827 йй.) – Немис бастакори.

Назорат учун саволлар 1. Европа уйғонишини юзага келтирган омиллар тўғрисида тушунчаларингиз? 2. Италия уйғонишининг илк намояндалари – Данте ва Петрарка ижоди ҳақида нималарни биласиз? 3. Уйғониш даври маданиятининг муҳим хусусиятларига сиз нималарни нисбат берасиз? 4. Гуманист ёзувчилар илгари сурган асосий ғоялар ўзида нимани акс эттирган эди? 5. Европада юз берган Ремормация ҳаракати ва унинг оқибатлари қандай ўзгаришларни юзага келтирди? 6. Протестантизм оқими юзасидан фикрларингиз? 7. XIV - XV асрлар географик кашфиётлари европаликлар учун қандай буюк ўзгаришларни юзага чиқарди? 8. Леонардо да Винчи ижодига оид нималарни биласиз? 9. Микеланжело даҳоси хусусида нималар дея оласиз? 10. XV - XVI асрлар табиатшунос олимлари ижодидаги муҳим ютуқларни шарҳлаб беринг.

Асосий адабиётлар: 1. А ҳ медова Э. Габидуллин Р. Культурология – Т.: Академия художеств Узбекистана. 2001. Стр. 226-245 . 2. Поли ш ук В. «Культурология». М.: 1999. Стр. 243-303. 3. Гулметов Э. ва бошқалар «Маданиятшунослик». Маърузалар матни. -Т.: 2000. 82-94 бетлар. Қўшимча адабиётлар: 1. Гуковский М. Леонардо да Винчи. Творческая биография. М.- Л., 1967. Стр. 7-42 2. Культура эпохи Возрождения. -М., 1986. Стр. 26-48. 3. Сулаймонова Ф. Шарқ ва Fарб. –Т.: Ўзбекистон, 1997. 34-81 бетлар.

O'xshashlar

Европада уйгониш даври маданияти

Антик Европа маданияти

Урта Осиё халкларининг уйгониш даври (IX-XII- аср) мусика маданияти

Урта асрларда европа халклари маданияти

Шарқ уйғониш даври маданияти