Маданиятшунослик фанининг предмети ва вазифалари - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Маданиятшунослик фанининг предмети ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

251.5 KB

Ko'chirib olish

МАДАНИЯТШУНОСЛИК ФАНИНИНГ ПРЕДМЕТИ ВА ВАЗИФАЛАРИ Режа: 1.Маданиятшунослик фанининг максади, тадкикот предметива вазифаси. 2.Маданият тушунчаси, таркибий тузилиши ва функциялари 3. Моддий ва маънавий маданият .

Таянч тушунчалар Маданий мерос, мерос механизми, ворислилик, маданий тараққиётда миллийлик ва умуминсонийлик. Маданият, маънавият, индивидиум, социум, қонуният, зиёлилик, интеллект, функция, менталитет. Моддий ва маънавий маданият, сиёсий ва хуқуқий маданият, иқтисодий маданият, ахлоқий-эстетик маданият, ижодий салохият, қадрият, цивилизация, коммуникатив функция, ижтимоий мохият, дилетант. Маданиятшунослик-маданият ривожланишининг энг умумий қонуниятларини ўрганади. Унинг манбаи инсоният яратган барча маданий қадриятлардир. Маданиятшуносликнинг асосий вазифасига инсоннинг табиат, жамият билан биргаликдаги фаолиятини хамда кишиларнинг маънавий турмушига оид барча жараёнларни тадқиқ қилиш киради. Унинг тадқиқот манбаи бўлиб:  инсон яратган санъат сохаси;  кишиларнинг муомала воситаси бўлган тил;  жамият бойлиги ва мезони бўлмиш билим;  ижтимоий муносабатлар ва ижтимоий ташкилотлар;  жамиятда содир бўлувчи демографик ва этник жараёнлар хизмат қилади. Маданиятшунослик умумназарий фан хисобланиб, унга хос бўлган хусусият - инсоннинг маданий хаёти ходисасини тартибли тизимга солиб ёндашиш хисобланади. Шунингдек, маданият гуманитар билимларни ўзида мужассам қилган холда намоён бўлиши билан бирга билишнинг ўта мураккаб объекти хамдир. Маданият- бу инсонларнинг ижодий фаолияти туфайли яратилган моддий ва маънавий бойликлар мажмуигина бўлиб қолмай, айни пайтда у

жамият тараққиётининг даражасини хам ифодалайди, яъни, жамиятдаги билим, мезон ва қадриятларнинг йи²индиси маданиятда гавдаланади. Маданиятни ўрганишда объектив қонуниятлар, ходисалардаги сабабий бо²лиқлик хақидаги анъанавий тасаввурлардан фойдаланмаслик хам мумкин. Умумий бир соха сифатида маданиятга системали ёндашув бир-бирига таъсир этувчи турли маданият сохаларининг ўзига хос хусусиятларини қисмларга бўлиб эмас, балки уларни яхлит тасаввур қилиш имкониятини беради. Системали ёндашув тадқиқотнинг жуда кўп услубларидан фойдаланишга имкон яратади. Яъни, айрим бир услублар билан олинган натижаларни бошқаларига қарама-қарши қўймасдан ва мутлақолаштирмасдан хулоса чиқаришга асос бўлади. Айнан, системали ёндашув маданиятга ўзига хос шаклда муносабат билдирган холда кишилар хаёт фаолияти сохаларини хам тушуниш имконини беради. Булардан маданият сохалари, маданият институтлари ташкил топиб, улар аниқ тузилмага ва аниқ вазифаларга эга бўлган холда ижтимоий муносабатлар тамойили, коммуникация, маданий намуналарни ташкил қилиб маданият тизимини белгилайди. Маданиятшунослик фанининг қуйидаги бўлимлари мавжуд: 1. Маданият фалсафаси- маданиятдаги мураккаб ва кўпмақсадли жараёнларни тахлил қилишда ёндашувнинг энг умумий тамойилларини намоён қилиб, қиёсий тахлил, таснифлашга асосланади. Маданиятни фалсафий англаш, фалсафий асослаш билан бо²лиқ материалистик, позитивистик, объектив идеалистик ва бошқа кўплаб қарашлар мавжуд. Уларнинг хар бирида инсоннинг табиат ва ижтимоий гурух (социум) оламида жисмоний, маънавий ва рухий хаёт фаолиятининг шаклланиши ва ривожланишини назарий тушунтириш усуллари ва ўзига хос тахлилий услублари ишлаб чиқилган. 2. Маданиятнинг тузилиш шакли (морфологияси)- инсонга бо²лиқ бўлмаган ва жамиятда мустақил мавжуд бўлган маданиятнинг ўзига хос шакли унинг тадқиқот предмети хисобланади. Маданият ривожи жамиятнинг

ички қонуниятларига ўзаро бо²лиқдир, деб хисобловчи маданият морфологияси таққослаш, тахлил ва бошқа услублар асосида маданият ривожланишининг манбаи ва омилларини очишга уринади. Унинг мавжудлик даври у ёки бу маданиятнинг пайдо бўлишидан то инқирозигачадир. 3. Маданият социологияси- бирон бир жамиятдаги мавжуд маданиятнинг аниқ жараёнларини ўрганиш билан шу²улланади; бу хар хил социологик ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва тахлил қилиш билан бо²лиқ бўлган маданият жараёнини эмприк (тажриба) тадқиқ қилишда маълум маданият шароитида кишиларнинг ўзаро муносабатларида, социомаданият тоифаларида намоён бўлади. 4. Маданият тарихи – хар бир маданиятни ноёб ва асл ходиса сифатида ўрганади; шунингдек, турли маданиятларни ўзаро таққослайди, уларнинг ўзаро муносабати ва ўзаро таъсири, замон ва макондаги уларнинг фарқларини маданий тараққиётидаги ўзига хос ва умумий томонларни тадқиқ этади. 5. Маданият экологияси – замонавий инсон хаёт фаолиятининг барча сохаларини: инсоннинг индивидуал хаётини, жамият хаёти, табиат билан ўзаро муносабатларини қамраб олади. Бу маданиятшунослик тадқиқотидаги энг янги фаол ривожланаётган сохалардан бири. Маданиятшунослик фанининг асосий муаммоси инсон хисобланади, зеро маданият – бу инсон яратган нарсалардир. Маданиятшунослик инсоннинг олам билан фаол муносабатини ва бу муносабатлар унинг хаёт тарзида намоён бўлишини, шахснинг ижтимоий ва маданий ролини, маданиятлар типологиясини ўрганади. Маданиятшунослик фани маданиятни илмий изохлаб, унинг умумтарихий мазмуни ва маъносини белгилайди, ижтимоий-тарихий билимлар тизимидаги ўрни ва мавқеини асослайди. «Маданият» атамаси хозирги замон илмий адабиётларда ранг-баранг маъноларда ифодаланган. «Маданият» ва «Культур» атамалари мутахассислар фикрига кўра айни маънони англатиб, лотинча «ишлов бериш», «парвариш қилиш» маъносини англатган. Кейинчалик «маърифатли бўлиш», «тарбияли»,

«билимли бўлиш» мазмунида ишлатилган. ўзбек тилида кенг ишлатиладиган «Маданият» атамаси арабча «маданий»-»шахарлик» деган маънони билдиради. Агар америкалик маданиятшунос олимлар А. Кребер ва К. Клакхонларнинг 1952 йилдаги маълумотларига кўра маданият ходисасига берилган таъриф 164 та бўлса, сўнгги адабиётларда бу рақам 400 дан ортиқни 1 ташкил этади. Маданият ходисаси тавсифида жуда кўп изохлар мавжуд «инсониятни яшаш усули; ижтимоий инсоннинг тўлақонли фаолияти», «инсон томонидан яратилган мухит», «яхлит социал организм», инсоният яратган моддий ва маънавий қадриятлар мажмуи; сунъий- иккинчи табиат; инсон ижодий фаолияти махсули; умуман жамият; жамиятнинг маънавий холати; жамият сифати; шартли белгилар тизими йи²индиси; меъёр ва андозалар ва хоказо. Ғарбий Европада маданият тушунчаси XVIII асрнинг охиридан эътиборан хозирги мазмунини касб этган бўлса-да, фақат ХХ асрга келиб ижтимоий ва гуманитар фанлар категориал тизимидан мустахкам ўрин олди. Кишилик жамиятини беқиёс кўламга эга бўлган ва доимий равишда ўзгариб борувчи маълумотларни муайян тартибга солишга ёрдам берувчи, умумлаштирувчи тушунчаларга бўлган эхтиёжи маданият тушунчасини кенг тарқалишига сабаб бўлди. қадимги Римда «Маданият»- тушунчаси «хаётни маънавий жихатдан янада яхшилашга ва тозалашга қаратилган ²амхўрлик» деган маънода хам фойдаланилган. Маълумотларга кўра, машхур Рим файласуфи-нотиқ Цицерон хам «рухият маданияти» атамасини ишлатган. Европа халқларида XVIII асрнинг охирларигача «Маданият» атамаси ақлий- ахлоқий маданият тушунчаси билан ёнма-ён ишлатилган. Кўриниб турибдики, «Маданият» тушунчаси хилма-хил талқинига қарамай қадимдан хозирги кунгача ўз мохиятини ўзгартирмаган 2 . Хозирги даврдаги маданиятнинг илмий тушунчаси инсоният томонидан яратилган ва яратилиши давом этаётган маънавият, рухиятнинг ўзига хослигини англаши натижасида вужудга келди. Инсоният «Табиий» турмуш 1 2

тарзи асосида яшаган даврда: яъни териб истеъмол қилиш, ов қилиш, балиқ тутиш, чорвачилик ва дехқончилик билан шу²улланган вақтларида маданият тў²рисидаги фикрнинг ту²илиши мунозаралидир. Оддий, бир маромда ривожланувчи жамиятда инсон ўз маданияти билан «қўшилиб» яшаган. Урф одатлар, эътиқодлар, хаётнинг моддий ва ижтимоий шакллари ундан фарқ қилмаган. Маданиятнинг автономияси намоён бўлиши учун муайян даражада техниканинг ривожланиши ва мехнатнинг ижтимоийлашувига эришиш талаб этилади. Шу асосда маданият аста-секинлик билан инсониятдан тобора кўпроқ мустақил бўлиб боради. Инсоннинг эса маданиятига тобеълиги ортади. Хозирги постиндустриал жамиятлардаги экологик, маънавий ва ахлоқий сохалардаги мавжуд муаммолар фикримизнинг далилидир. Шунинг учун маданиятни феномен сифатида идрок этиш, унинг ривожланиш қонунларини тушуниш ва шу тушунчалар асосида маданиятни бошқаришга ўрганиш зарурият бўлиб қолади. Инсоният жамияти доимий ривожда бўлиб, у ўзгариб такомиллашиб боради. Турли тарихий даврларда ва хилма-хил маданиятларда одамлар дунёни ўзгача англайдилар ва қабул қиладилар, ўзларига хос равишда тасаввурлари ва билимларини хосил қиладилар. Биз хозирги даврдаги мавжуд муаммоларга ўхшаш бўлган тўсиқларни ўтмишда одамлар қандай қилиб енгиб ўтганларини ўргана бориб ўтмишга саволлар билан мурожаат қиламиз, ўтмиш бизга жавоб қайтаради ва шу билан ўтмиш, хозирги замон ва келажак ўртасида доимий мулоқот бўлиб туради. Маданият – жамиятнинг махсули, ижтимоий хаётнинг энг мухим жабхаларидан биридир. Маданиятсиз жамият бўлмаганидек, маданият хам жамиятдан ташқарида мавжуд бўлмайди. Мураккаб ижтимоий воқелик сифатида маданиятнинг ўзига хос хусусияти шундаки, у инсоният авлодларининг мехнати ва билимларини ўзига сингдириб олади, сақлайди ва доимий бойитиб боради. Маданият ижтимоий хаётнинг ворислиги, қадриятларини тўплаши ва уларни келгуси авлодларга етказиб бериш билан бо²лиқ бўлган сохаларни ифодалайди.

Ижтимоий хаётнинг таркибий қисми сифатида маданиятни жамиятда тутган ўрни, жамиятнинг мазмунига ва тахлил қилинаётган ижтимоий борлиқнинг хусусиятларга бо²лиқдир. Ижтимоий жараён, кишиларнинг хатти-харакати, яъни социал фаолияти маданий идеалларни, қадриятларни, нормаларни қарор топтирилиши ёки бархам берилишида восита вазифасини, шунингдек кишиларнинг ижтимоий ва шахсий муносабатларининг шахслараро ва гурухлараро алоқалари шакли вазифасини хам бажаради. Маданият ижтимоий хаётнинг таркибий ва функционал жабхаларида ифодаланади. Шу жихатдан жамият маданиятни вужудга келтиради. Жамиятда вужудга келган маданият қанчалик мураккаблашиб бойиб борса, унинг инсонга ва жамиятга таъсири мукаммаллашиб ва нисбий мустақиллиги кучайиб боради. Масалан, Антик жамият аллақачон ўтмиш, тарихга айланган бўлса-да, унинг маданияти хозирги кунда ўз ахамиятини сақлаб келмоқда ёки биз бу давр маданиятини ўша вақтдагига нисбатан кўпроқ биламиз. Шунинг учун маданиятга жамиятнинг махсули, фаолият услуби сифатида қаралса-да, хар бир жамиятни у ёки бу конкрет маданиятнинг шаклланиш манбаи тарзида хам қараш мумкин. Ижтимоий тараққиёт фаолият билан маданиятнинг ўзаро муносабатларида ўзгаришларга олиб келади. Анъанавий ва индустриал жамиятларда информацион фаолият мустақил сохани ташкил этган бўлса, «компьютер инқилоби» шароитида информациялар, билимлар ишлаб чиқарилиши, янги технологиялар яратиш алохида турдаги фаолият сифатида шаклланди, информация қимматбахо товарга айланди. Информацион фаолиятдаги билимлар синтези тизимидаги мураккаб ўзгаришлар мухим қарор топган ²оялар ва қадриятларга таъсир этмоқда. Маънавий маданият информациялари захиралари тўпланиши оқибатида цивилизация тараққиётида ташкилотчи ва харакатга келтирувчи факторга айланди. Бунинг оқибатида фаолият ва маданиятнинг ўзаро муносабатларида ўзгаришлар бошланди. Агарда дастлаб маданият фаолиятнинг мазмунига тўлиқ бо²лиқ

бўлган бўлса, цивилизация жараёнлари оқибатида фаолият маданиятни тобора кўпроқ иштирокида шаклланиши кузатилмоқда. Жамият тарақққиётида тарихий инерциянинг катта таъсирини хам хисобга олиш керак. Инерциянинг таъсирида инсоният бажарилиши лозим бўлган вазифалардан тамоман бошқа нарсалар билан маш²ул бўлади. Чунки жамоа тафаккури қийинчиликлар билан қайта қурилади. Моддий бойликларни қисқа вақт ичида йўқ қилиш ва ёки бузиб ташлаш мумкин, лекин маънавий қадриятлардан тезда воз кечиб унинг янгисини қабул қилиб бўлмайди. Россия ва советлар империяларининг миллий маънавий қадриятларимиз, урф-одатларимиз ва анъналаримизни «замонавийлаштириш» сохасида олиб борган сиёсати оқибати нима билан тугаганлиги кўпчиликка маълум. Биз маданият ва ижтимоий фаолият бир-биридан мустақил мавжуд бўлмаслиги, маданиятнинг тараққиёти масалаларини қисқача кўриб чиқдик, энди маданиятнинг шахс фаолиятидаги ўрни ва ахамияти масаласига тўхтасак. Маданият ва шахс нафақат мазмунан бир-бирига яқин бўлган, балки ички ва ташқи томонлари жихатидан ўзаро мос келувчи тушунчалардир. Шахс муайян маданий мухитда яшайди ва фаолият кўрсатади. қомусий олам Абу Наср Фаробий «Бахт саодатга эришув хақида» рисоласида инсон камолатида жамоанинг роли катта эканлигини таъкидлаб шундай дейди: «Камолатга бир кишининг ўзи ёл²из (бировнинг ёки кўпчиликнинг ёрдамисиз) эришуви мумкин эмас. Хар бир инсоннинг ту²ма табиатида ва унга лозим бўлган хар қандай иш ва харакат жараёнида бошқа бир инсон ёки кўпчилик билан муносабатда бўлиш, ўзаро алоқа қилиш хиссиёти бор, одамзод жинсидан бўлган хар қандай инсоннинг ахволи шу: у хар қандай камолатга эришувида бошқаларнинг кўмаклашувларига ва улар билан бирлашишга мухтож ёки мажбурдир». Унинг фикрича, инсон ўз-ўзидан бахтли хам бўлолмайди, камолатга хам эришолмайди. «Бу нарса унинг харакатларига, мехнатига, касб-хунар эгаллашига, билимига ва фозил

жамиятда яшашга бо²лиқ», дейди. «Давлатнинг вазифаси инсонларнинг бахт- саодатга олиб боришдир, бу эса илм ва яхши ахлоқ ёрдамида қўлга киритилади». Фаробий давлатни етук шахс (монархия), етук хислатларга эга бўлган бир неча шахслар (аристократия) ва сайланган шахслар (демократия) ёрдамида бошқариш шаклларини қайд этади. Фаробий жамият ўз ривожида етукликка томон интилиши, шунинг учун кураш олиб бориши ва нихоят фозил жамият, фозил шахар даражасига кўтарилиши хақида фикр юритади. 3 Индивид ижтимоий турмуш ва маданиятга қай тарзда жалб қилинганлигига, унинг табиий имкониятлари, харакати, хиссиёти, тафаккури социал-ахамиятли мазмун билан тўлдирилганлигига ва маданий шакл касб этганлигига қараб шахс сифатида қарор топади. Маданият индивидуал ва ижтимоий хаёт билан узлуксиз бирликни ташкил топган вақтгача мавжуд бўлади. Маданият кишиларга тана аъзолари, инстинктлар ёки ту²ма истеъдод каби табиатдан берилмайди, хар бир индивид ўзининг шахсий тажрибаси асосида, мустақил равишда бевосита теварак атрофдаги кишиларнинг, жамиятнинг ва ўтган авлодларнинг тўплаган тажрибаларини ўзлаштиради. Индивидиум ижтимоий амалиёт махсули бўлган маданиятни ўзлаштириш билан бирга унга акс таъсир этади. Шахснинг шаклланиши жараёнида маданиятнинг моддий дунёсини хам бойитади. Шунингдек инсон маданият нормаларига амал қилган холда нафақат табиатни ва жамиятни, балки, шахсий «табиати»ни хам ўзгартиради. Маданият шахснинг ички дунёси мазмунига, «иккинчи табиати»га айланади. Шахснинг маданият билан ўзаро муносабати хеч қачон тўлиқ ва уй²ун бўла олмайди. Ижтимоий ва индивидуал хаёт, шунингдек маданият стихияси бир-бири билан мос келмаслиги мумкин. Маданият доимо инсон билан чамбарчас бо²лиқ бўлади ва усиз яшай олмайди. Лекин воқеликнинг мураккаб, яхлит бирлиги сифатида у ўз ривожланиши қонунларида ва борлиққа нисбатан мустақилдир. У маданий меросни ўзида 3

мужассамлаштирган конкрет социал гурухларнинг маънавий хаётига нисбатан бойроқ ва чуқурроқдир. Маданият доимо қадриятларнинг энг йирик захираси, тажрибалар хазинаси бўлиб қолади. Инсоният авлодлари ундан фойдаланадилар ва унга ўз хиссаларини қўшадилар. Юқорида айтиб ўтганимиздек, индивид билан маданият ўртасидаги муносабат мураккаб жараён хисобланади. Индивидни ижтимоий хаётда фаол иштирок этишига имкон берувчи психо-социал ва маданий дунёқараши ижобий ва салбий қарашларнинг йи²индисидан ташкил топади. Инсонга ишчанлик, фидоийлик, матонат, ўткир зехн билан бирга калтафахмлик, ялқовлик, шафқатсизлик, ўз манфаатларини тў²ри тушуна олмаслик, хақиқий қадриятларни сохтасидан ажрата билмаслик иллатлари хам хосдир. Шунинг учун маданиятни нафақат қадрлаш ва сақлаш, балки танқидий ўрганиш талаб этилади. қайд этилган сабаблар таъсирида муайян ишлаб чиқариш усули хукмронлиги шароитидаги тарихан таркиб топган ижтимоий ва маданий мухитда жамият билан индивид ўртасида нисбатан ўзгарувчан мувозанат бўлади. Бу мувозанатни хосил бўлишида маданиятнинг иштироки салмоқлидир. Маданият шахсга таъсир этади ва унинг психологик холатини шакллантиради, шахснинг характерида ва дунёни билишида муқим ўрнашиб қолади. Шахс маданият билан қуйидаги сохаларда муносабатда бўлади: биринчидан, маданият таъсир этиш объекти сифатида уни ўзлаштиради; иккинчидан , маданий қадриятларни ташувчи ва ифодаловчиси сифатида конкрет маданий мухитда фаолият кўрсатади; учинчидан, маданий ижодиёт субъекти сифатида маданиятни ривожлантиради. Маданият ва шахснинг ўзаро муносабатлари, унинг шахс хаётида тутган ўрни тў²рисидаги мулохазаларимизга хулоса қилиб, шуни айтиш мумкинки, табиат стихияли қонуниятлар асосида ривожланиб борса, инсоннинг ички дунёси, ички «табиати» ни шакллантириш мақсадли, йўналтирилган асосда

ташкил этилиши мумкин, бунда маданият инсониятга шундай имкониятни яратувчи мухим воситалардан бири бўлади. Маданиятшунослик курси тарих, фалсафа, социология, этнография, социал психология каби бир қатор фанларнинг кесишувида вужудга келган, янги социал гуманитар фан хисобланади. Унинг изланиш объекти ижтимоий воқелик бўлган маданият ва инсон хаёти услуби хисобланади. Унда маданиятнинг вужудга келиши, ривожланиши, жамиятда амал қилиниши билан бо²лиқ масалалар тў²рисида, маданият қоидалари институтларнинг, қадриятларнинг жамият хаёти ва ривожланишидаги ўрни, ўзаро алоқалари жараёнлари ўрганилади. Форобий «Ақл маънолари хақида» рисоласида, ақл, бир томондан рухий жараён, иккинчи томондан ташқи таъсир – таълим-тарбиянинг натижаси эканлигини уқтиради. Форобий фикрича, ақл фақат инсонгагина хос бўлган ту²ма қувват-рухий куч билан бо²лиқ. Форобийнинг ақл, умуман билиш хақидаги таълимотида мантиқ (логика) илми мухим ўрин тутади. «Мантиқ санъати кишига шундай қонунлар хақида маълумот берадики, бу қонунлар воситасида ақл чиниқади, инсон со²лом фикр юритишга ўрганади»,- деб ёзган эди у. Форобий мантиқ илми билан грамматика ўртасидаги муштаракликни қайд этади: мантиқнинг ақлга муносабати грамматиканинг тилга муносабати кабидир. Грамматика одамлар нутқини тарбиялагани каби, мантиқ илми хам тафаккурни хақиқий йўлдан олиб бориш учун ақлни тўгирлаб туради. Форобий логикаси мусулмон Шарқидаги сўнгги мантиққа оид фикрларнинг ривожига катта туртки берди. Унинг билиш, мантиқ, ақл хақидаги фикрлари инсон хақидаги таълимоти учун хизмат қилади. Ақлга эга бўлиш, билимли, мантиқли бўлиш билан чегараланмай, у маълум ахлоқий принципларга, ахлоқий маданиятга эгалик билан якунланиши керак. Негаки хар бир даврда жамият ахлоқи жамият маданияти деган мезон билан бахоланар экан, маданиятли инсонни ахлоқсиз, эътиқодсиз, имонсиз ва ақлсиз тасаввур қилиш қийин.

Форобий: «Ақлли деб шундай кишиларга айтиладики, улар фазилатли, ўткир мулохазали, фойдали ишларга берилган, зарур нарсаларни кашф ва ихтиро этишга зўр истеъдодга эга, ёмон ишлардан ўзини четга олиб юрадилар. Бундай кишиларни оқил дейдилар. Ёмон ишларни ўйлаб топиш учун зехн-идрокка эга бўлганларни ақлли деб бўлмайди, уларни айёр, алдоқчи деган номлар билан атамоқ лозим» 4 . Форобий ўрта асрлар шароитида биринчи бўлиб жамиятнинг келиб чиқиши, мақсад ва вазифалари хақида изчил таълимот яратди. Бу таълимотда маданиятли жамиятнинг кўп масалалари- давлатни бошқариш, таълим- тарбия, ахлоқ, маърифат, диний эътиқод, уруш ва яраш, мехнат ва бошқалар қамраб олинган. Курснинг асосий масаласи бу инсон тў²рисидаги, унинг табиати ва имкониятлари тў²рисидаги масаладир. Табиатнинг мавжудлик қонуни хилма- хил бўлганидек, инсоннинг ички табиати, яъни маданияти хам табиий мухит, ижтимоий борлиқ ва тарихий даврлар таъсирида доимий равишда ўзгариб туради. Бу ўзгариш фақат илгарилаб бориш, янги қадриятларнинг вужудга келишидангина иборат эмас, Бу бирон-бир сохадаги бузилишлар, инқирозий аломатларнинг кучайиши билан хам характерланиши мумкин. Хозирги замон илмий техника тараққиётининг табиий мухитга, маънавий хаётга ва бошқа сохаларга салбий таъсири фикримизнинг далилидир. Маданиятшунослик курси маданий тарихий даврларни тахлил қилишда билишнинг уч босқичини табиий бирликда олиб қарашга харакат қилади. А) Конкрет даврнинг яхлит қиёфасини, яъни унинг бадиий образини яратишга интилади; Б) Инсоният борли²ининг умумий динамикасида даврнинг маънавий ўрнини аниқлайди (ижтимоий онг тарихида, фанда, санъат ва фалсафада ўрганилувчи даврга берилган бахонинг эволюциясини хам ўз ичига олади). В) Конкрет даврнинг «мазмуни»ни тахлил қилади, яъни унинг хозирги давр тафаккурида қандай ўринга эга эканлигини, унинг муаммоларини бизга 4

қандай таъсир этишини, бизга қайси томонлари билан яқинлигини, хозирги вазиятнинг қайси социал ва индивидуал камчиликлари унда актуаллашганлигини кўрсатади. Маданият типлари тарихий даврларга қараб ўзгариб туради. Даврларнинг алмашиниши билан маданиятда хам сифат ўзгаришлари юз беради. Конкрет тарихий даврда яшаган кишиларнинг дунё тў²рисидаги тасаввурлари, билими, маънавий қадриятлари тў²рисида атрофлича маълумотга эга бўлишимиз учун биз шу даврнинг маданиятига мурожаат қилишимиз лозим. Шунинг учун маданиятшунослик фани турли халқларнинг маданий ривожланиш тарихини жахон маданий тараққиётининг таркибий қисми сифатида ўрганиш билан бирга конкрет тарихий даврнинг ижтимоий тараққиётда тутган маънавий ривожланиши босқичлари, умумий қонуниятлари, ўзига хос хусусиятларини хам ўрганади. Маданиятшунослик тингловчиларни турли тарихий даврлар маданиятлари ва социал гурухларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи тў²рисидаги билимлар билан бойитади. Тарихий ва гуманитар билимларни тартибга келтиради, ижтимоий турмуш воқеликларини ягона мазмун асосида англашга ёрдам беради. Кўплаб бетакрор ва мустақил маданиятлардан ташкил топган жахон цивилизациясининг бирлиги ва хилма-хиллигини кўрсатади. Кишиларнинг фуқаролик ва маънавий етукликка эришишларида, фикрлар ва қадриятлар плюрализмини кўра билишда фан тараққиётини тў²ри бахолаш қобилиятини хосил қилишда мухимдир. «Инсон энг олий даражадаги тарихий мавжудотдир. Инсон тарихий даврда, тарихий давр инсонда мужассам» (Н. Бердяев). Негаки, хар қандай даврнинг хусусият ва даражаси маданият ривожи билан ўлчанади. Маданиятшунослик фани мухим тарбиявий вазифани хам бажаради. Инсонда зиёлилик хиссини тарбиялаш курснинг диққат марказида туради. Киши қанчалик зиёли бўлса- деган эди Д.С. Лихачев- у шунча кўп тушунади ва ўзлаштиради, унинг дунёқараши ва қабул қилиш доираси шунчалик кенгаяди. Кишининг маданий савияси қанчалик тор бўлса, у хамма

янгиликларга ва «жуда эски»ликка нисбатан шунчалик бефарқ бўлади. ўзининг эски одатлари билан яшайди. Дунёқараши тор бўлиб, хамма нарсага шубха билан қарайди. ўтмишнинг маданий қадриятларини ва ўзга миллатлар маданиятларини билиш, уни сақлаш, кўпайтириш, эстетик қимматларини қабул қила билишнинг ривожланиб бориши маданий тараққиётнинг энг мухим воситалардан бири бўлиб хисобланади. Инсоният маданияти ривожланиши тарихи бу нафақат янги, балки эски маданий қимматларни излаб топиш тарихидир. Шунингдек, ўзга маданиятларни билиш, маълум маънода гуманизм тарихи билан қўшилиб кетади. Бу бошқа халқларга нисбатан хурмат, тў²ри маънодаги бардошлилик, тинчлик тилаш демакдир 5 . Зиёлилик тушунчаси илмий ва оддий онг даражасида таърифланиши жихатидан фарқ қилади. Оддий онг даражасида интелегентлилик деганда олий маълумотга эга бўлган, асосан, ақлий мехнат билан шу²улланувчи, билимли кишилар тушунилади. Илмий тушунишда зиёлилик бу маълумот даражасига, билимга, эрудицияга бо²лиқ эмас деб талқин қилинади. Инсон хотирасидан махрум бўлса, маълумоти бўлмаса хам агар у ўзга маданият кишиларини, санъат асарларининг кенг ва хилма-хил сохаларини ва ўзгалар ²ояларини тушуниш лаёқатини сақлаб қолса, интелектуал хаётга мослашиб кетса-бу интелегентлилик хисобланади. Демак, зиёлилик бу рухий холат бўлиб, айрим кишиларга табиатдан берилса-да, лекин инсон унга тинимсиз мехнат ва изланишлар орқали эришади. Маданиятшунослик фанининг яна мухим вазифаларидан бири бу кишида ижодий қобилиятни ривожлантиришдир. Маданият фақатгина моддий ва маънавий қимматлар йи²индисидан иборат эмас, балки ижодий фаолиятдир. Маданиятшунослик янги маълумотлар бериш билан бирга ёшларда маданият воқеликлари билан муносабатда бўлиш малакасини хосил қилади. Хилма-хил маълумотлар бериш билан бирга тингловчиларда илмий тафаккур қилиш услублари узликсизлиги, мантиқийликни шакллантиради. 5

Курснинг тарбиявий функциясини тадбиқ этилиши, уни билиш функцияси билан қўшиб ўрганилишини талаб этади. Тарихий даврлар маданиятини ўрганиш маданиятларни қарама-қарши қўйиш, уларга бахо бериш, фарқ қилиш мақсадларига эмас, балки янгиликни ўрганиш, бошқа маданиятлар қимматларидан бахраманд бўлишига хизмат қилади. Бу вазифаларни бажаришда маданиятшунослик курси тарихий антропология- маданиятга яхлит феномен, дунё ва хаётни идрок этиш усули сифатида муносабатда бўлади. Тарихий антропологиянинг энг мухим тушунчаларидан бири бу менталитетдир. «Менталитет» - бу маданиятга тааллуқли бўлган кишиларда у ёки бошқа мухитнинг муайян «ақлий воситалар йи²индиси», «психологик мослама»ларнинг мавжудлигини билдиради. Улар инсонга ўзгаришнинг табиий ва социал борли²ини мустақил қабул қилиши ва идрок этишига шарт- шароитлар яратади. Бетартиб узуқ-юлуқ тушунчалар ва таъсирлар тафаккур орқали қайта ишланади, нисбатан тартибли дунё манзарасига айланади. Бу манзара инсон хатти-харакатида ўчмас из қолдиради. Бир социал ва маданий умумийликнинг тегишли бўлган, тарихий жараёнининг субъектив томони хисобланувчи идрок ва хис қилиш услублари тарихнинг объектив жараёнига қўшилади. Хозирги замон маданиятшунослик фани «маданият» тушунчасини қўлланишига қараб қуйидагича ўрганади: а) Индивидуал-шахс маданияти; б) гурухий маданият-миллий, синфий, табақавий, касбий, оилавий; в) макон ва замонда чекланган муайян типдаги жамият маданияти; г) инсоният маданияти. Маданиятни қўлланиш жихатидан турларга бўлиш мунозарали бўлса-да, биз уларнинг мавжудлигини инкор қила олмаймиз. Ижтимоий тараққиётларнинг тафовутларини йўқотмайди, балки, аксинча, унинг хилма- хиллигини янада кенгайтиради. Шунинг учун уларни тобора чуқурроқ ўрганиш маданият тў²рисидаги тасаввуримизни кенгайиб боришига хизмат қилади.

Маданият тушунчаси қўлланиш жихатидан хилма-хил бўлгани каби, кундалик хаётда (оддий онг) ва фанда хам турли мазмун касб этади. Биз «муомала маданияти», «мехнат маданияти», «хатти-харакат маданияти» каби иборалардан фойдаланамиз ва уларга кўникиб қолганмиз. Кундалик хаётда маданиятдан воқеликни бахолаш тушунчаси сифатида ва шахснинг маълумотлилиги, хушмуомалалиги, озодалилиги, вазминлиги каби хусусиятлари билан бо²лаб, тушунтиришга одатга айланган. Маданиятли киши тушунчасига қўшиб ишлатилувчи сифатлар жуда кенг бўлиб, уни қўллаш жамиятнинг умумий маданий даражаси ва шахснинг социал статусига бо²лиқдир. Хозирги даврда «ишлаб чиқариш маданияти», «хизмат кўрсатиш маданияти», «дам олиш маданияти» ва бошқалар тў²рисида кўп гапирилмоқда. Бу иборалар орқали маданият деганда ижтимоий институтларнинг самарали фаолият кўрсатишлари тушунилади. Баъзан маданият тў²рисидаги тасаввурлар шахарлар турмуш тарзи, кинотеатрлар, театрлар ва кутубхоналарга тез-тез бориб туриш «маданий» кишилар билан дўстлашиш ва чиройли нарсалар билан бо²лиқ деб фикр қилинади. Рўзномаларда, статистик маълумотларда «иқтисод ва маданият», «фан ва маданият», «сиёсат ва маданият» иборалари кўп ишлатилади, бунда маданият маънавий устқурма ёки ахлоқ ва санъат сохалари билан чекланган. Илмий нуқтаи назардан иқтисодни, сиёсатни ва фанни маданиятдан ташқари турувчи соха деб хисоблаш хақиқатдан йироқдир. Шунингдек, классик қадриятлар ва санъатнинг буюк намуналари, идеал ва юксак интилишлар маданиятга тааллуқли сохалар бўлиб, оддий, кундалик нарсалар унга ётдир деган фикрлар асоссиздир. Кундалик хаётда маданиятга фақат қадриятлар йи²индиси сифатида қаралиши хам тў²ри эмас, чунки маданиятда инсониятга зарарли бўлган, эскилик қолдиқлари, тўлиқ текшириб кўрилмаган «янгиликлар» каби салбий нарсалар хам ўзлаштирилиши мумкин. Кундалик хаётда ва фанда маданият атамасидан фойдаланиш тў²рисидаги мулохазаларни хулоса қилиб шуни айтиш мумкинки, маданият энг кенг маънода инсонни ўраб турган табиатдан, ижтимоий муносабатларда ва

бевосита ўзида стихияли равишда вужудга келган тайёр маълумотлардан фойдаланишни, онгли равишда ажратиб олишни тақозо этади. Маданият табиатдан фарқ қилади, анъаналар, рамзлар, тил, бевосита тақлид қилиш ва амалий ўрганиш орқали авлоддан-авлодга сингдирилади. Маданият шахс томонидан, унинг социал жихатдан шаклланиши жараёнида ўзлаштирилади ва асосан кенг тарқалган ва кўпчилик қабул қилган ахлоқ, тафаккур ва хис қилишнинг парчаларидан ташкил топиб, индивидуал харакатлар хиссаси бунда жуда камдир. Маданиятни илмий тушуниш оддий онгдан қуйидагиларга кўра фарқ қилади. Биринчидан , у жуда кенг бўлиб кишилар фаолиятининг барча услубларини, ижтимоий хаётнинг барча шаклларини ўз ичига олади. Иккинчидан , кундалик хаётда хиссий безаб кўрсатилган ва қиммат жихатларга ур²у берилган тасаввурлардан фарқ қилиб, фанда тавсифий таъриф бериш билан чекланади. Оддий онгда маданиятни тушунишнинг хусусияти бевосита унда амалий иштирок этилишига бо²лиқлигидадир. Маданий воқеликларга инсон бефарқ муносабатда бўла олмайди. Унинг қадриятларга муносабати ва хиссий эмоционал тасаввурлари болалик даврида тўплаган тажрибасидан бошланади ва кишининг жамиятда тутган ўрнига, ёшига, мавқеига хам бо²лиқдир. Шу нуқтаи назардан у ўзига бегона бўлган урф-одатлар ва хатти-харакатларга нисбатан эхтиёткорлик билан муносабатда бўлади. Фан эса бевосита умумий ахамиятга эга бўлган, объектив хақиқатга мос тушунчалардан фойдаланиши керак. 1. қадрият (аксиологик) ўлчови асосидаги таъриф. Бунда маданият инсоният томонидан яратилган моддий ва маънавий қимматларнинг йи²индисидан иборт деб талқин этилади. Маданият инсон фаолиятидан ташқарида мавжуд эмас. Бахолаш қадрият нуқтаи назаридан воқеликни тахлил қилиш фаолиятининг табиий ва зарур бўлган шартидир. Маданият нимада намоён бўлишидан қатъи назар муайян қадрий ўлчовга эга бўлади. Маданият тушунчаси тараққиёт, тарих, инсон инсонпарварлик каби

категориялар билан бир қаторда туради. Инсоннинг фаолият натижаси, муайян қадриятларга эга бўлган воқелик предметли аксиологик таърифнинг негизини ташкил этади. У кишиларнинг ишлаб чиқариш, ижтимоий ва ақлий фаолиятни қамраб олади. Бу таъриф камчиликлардан хам холи эмас. У воқеликни яхлит идрок этишга, натижаларни механик хисобга олишга асосланган. Бундай ёндошув воқеликка субъектив бахо беришга имконият яратади. Аксиологик ёндошув доирасида маданият фаолият натижаси- ўтмишга айланиб қолиб, ўтмиш ва хозирги замон билан табиий алоқалар бузилиши мумкин. қадрий ёндошувнинг заиф томонларини кўрсатиш бошқа даврга хос бўлган қимматлар тизимидан воз кечишини англатмайди. 2. Маданиятни «фаолият» тушунчаси асосида таърифлаш. Маданиятнинг умумий табиатини идрок этишга қилинган харакат туфайли маданиятни кишиларнинг ижодий фаолияти жараёни сифатида тушуниш вужудга келди. Фаолият категорияси ўрганиш объекти инсон бўлган фанлар харакатини интеграция қилиш учун қулай имконият яратади. Маданиятни ижодий фаолият ва инсон фаолиятининг ўзига хос услуби сифатида таърифлаш концепцияси бир қатор мухим масалаларда бир-бирини тўлдиради. Жамият нафақат қайта қуришга, балки анъаналарни, маданий ёдгорликларни сақлаб қолишга хам мухтождир. Жамиятнинг амалий ва назарий, моддий ва маънавий каби хар қандай фаолияти ижодий соха билан бирга ўзида фаолият кўрсатиш ва маданиятнинг ўзлаштириш аспектларини мужассамлаштиради. Ижодиёт фаолият кўлами қанча катта бўлса, маданиятнинг ишлаб туриши функцияси ва келгуси авлодларга етказиб бериш учун зарур бўлган фаолият кўлами шунча кенг бўлади. Фаолият мақсадли йўналтирилган активликдир. Инсон қанчалик фаол харакат қилса, шунчалик маданиятнинг «чегаралари» йўқолиб боради. Бу чегаралар вақт, макон ва қиммат ўлчовларига эга. Фақатгина белгиланган вақт интервалида инсон фаолияти натижаларини тў²ри тасаввур қилиш ва уларни режалаштириш мумкин. Фаолият натижаси, бошланишидан қанчалик йироқ бўлса, шунчалик уни маданиятга муносабати ноаниқлашиб боради. Маконда

ва қиймат чегараларида хам худди шундай хусусиятлар мавжуд. Интенсив фаолият чегараларни кенгайтиради, лекин бунда вужудга келувчи воқеликлар мавжуд маданият учун бегона ва хатарли бўлиши хам мумкин. Шунингдек, ушбу ёндошувга хос бўлган маданиятнинг тирик асосидан фалсафий абстракциялар дунёсига ўтишга интилиши, хозирги даврга хос бўлган технократик тафаккур таъсирини кучайишига олиб келади. Ушбу таърифнинг кучли томонлари мавжудлигига қарамасдан, амалда у тарихий-маданий изланишлардан йироқ бўлиб қолмоқда. Информацион таъриф маданиятни «барча ирсий бўлмаган информациялар йи²индиси», уни ташкил этиш ва сақлаш услублари сифатида таърифлаб, маданият информациялар омбори эмас», у нихоятда мураккаб ташкил этилган механизм бўлиб, у информацияни доимий равишда энг фойдали ва қулай услубларни ишлаб чиққан холда сақлайди, янги информацияларни қабул қилади, уларни қайта маълумотларга айлантиради, уларни белгиларини бир тизимдан бошқасига ўтказади, деб изохлайди. «Барча ирсий бўлмаган информациялар йи²индиси» деганда биз мисол учун хотирани тушунишимиз мумкин. Чунки хотира механик мазмунга эга эмас, балки ижодий жараён хисобланади. Хотиранинг энг мухим маънавий ахамияти шундаки, у вақт тўси²ини енгади ва ўлимга қарши туради. Умумий хусусиятларга мувофиқ биз маданиятни хотира билан қиёслашимиз мумкин. Бунда биз алохида олинган шахснинг хотирасини эмас, балки жамият хотирасини назарда тутамиз. Ю.М. Лотманнинг фикрича бир қатор қоидалар, чеклашлар сифатида намоён бўлувчи ташкилий вазият маданиятни белгиловчи хусусияти хисобланади. К. Леви-Строснинг фикрига кўра, «қаерда қоида бўлса, шу ерда маданият бошланади. Инсон табиатидаги барча умумийлик табиатга тегишли бўлади ва стихияли автоматизм билан характерланади, мажбурлаш нормалари билан белгиланувчи сифатлар маданият сохасига тегишли бўлиб ўзида нисбийлик ва хусусийликни мужассамлаштиради» 6 . 6

Ю.М. Лотман таъкидлайдики, «маданият энтропияси» информацияга айлантиришнинг энг мукаммал механизмидир. Бу механизм информацияни сақлаши ва узатиши билан бирга унинг кўламларини кенгайтиради. ўз-ўзини доимий равишда мукаммаллаштириши ва ривожлантириб бориши унинг қонунидир. Шунинг учун маданият бир вақтда хам стабиллик хам динамизм хусусиятларини намойиш қилиши керак. Шу маънода маданият тирик организм ва санъат асарларига хос бўлган хусусиятларига эга. Маданиятни инсоният томонидан яратилган яхлит бадиий асар сифатида қабул қилишимиз лозим. Хулоса сифатида шуни айтиш керакки, Маданиятшунослик курси гуманитар фанлар қаторида олий ўқув юртларида ўрганилиши хозирги давр талабига мос келади. Жамият хаётидаги мавжуд муаммоларни фақат иқтисодий, сиёсий тадбирлар ва хуқуқ-тартиботни мустахкамлаш билангина тўла хал қилиб бўлмайди. Бунинг учун жамиятнинг маънавий хаётини хам қайта қуриш талаб этилади. «Маънавият йўқ жойда- деган эди Президент И.А. Каримов- хеч қачон бахт-саодат бўлмайди». Маданиятшунослик талабаларга жахон маданияти ва унинг таркибий қисми бўлган ўзбекистон маданиятини ривожланиш тарихи, хусусиятлари, ўзаро алоқадорлиги муаммолари ва истиқболлари тў²рисида билим, кўникма ва малакаларни бериш билан айни пайтда, миллий маданиятга ва ўзга миллатлар маданиятларига, қадриятларига уларни хурмат рухида тарбиялашда, маданият ёдгорликларига ижодий муносабатда бўлишларида, маънавий жихатдан ривожланишларида кўмаклашади. Маданий жараённинг ўзига хослиги шундаки, маданият ходисаси хар доим шакл ва мазмун, борлиқ ва муносабат, нарсанинг мавжудлиги ва унинг рамзий мазмуни уй²унлигига эга бўлади. Моддий маданият ва маънавий маданият-маданиятнинг асосий икки сохаси бўлиб, бир-бири билан ўзаро алоқада, ўзаро таъсирда ва бир-бирини тақазо қилган холда ривожланади. Моддий маданият хар доим маълум бир маънавий маданиятнинг тимсоли

хисобланади, ўз навбатда маънавий маданият хам қайсидир нарса, белги, тасвир, рамзларда моддий уй²унликда мужассам бўлади. Моддий маданиятнинг маънавиятдан тарихан айрилиги фақат инсоният тараққиётининг бошлан²ич даврларигагина хосдир. Жамиятда маънавий фаолият махсус сохага айлангач ахлоқий мезонлар, дин, санъат, хуқуқ, сиёсат, фан шаклланиб, маълум доирадаги кишилар бу соха билан шу²уллана бошлади. Узоқ вақтлар фанда маданият деганда фақат маънавий маданият назарда тутилди. Негаки, борлиқни хақиқат, яхшилик, гўзаллик белгилайди деб хисоблашган. Шунинг учун, биринчи ўринда илмий тадқиқотларнинг асоси фан ахлоқ, нафосат бўлиб келди. Натижада, жамиятнинг моддий хаётини, унинг иқтисодиётини ўрганишга эътибор берилмади. Моддий маданият тадқиқот учун қизиқарсиз, хисобланган. Индустриал жамиятининг вужудга келиши, унинг техникавий тараққиёти ва технологияларини тезда алмашиши маданиятшуносларни инсониятнинг барча моддий маданиятини ўрганишга мажбур қилди. Кишиларнинг амалий қайта ўзгартирувчилик фаолияти, уларни ижтимоий ишлаб чиқариш ва такрорий ишлаб чиқариш билан бо²лиқлиги моддий маданиятнинг ўзига хос сохаларга бўлиниши маданиятшуносликда муайян тадқиқотларга зарурият ту²дирди. Моддий маданиятнинг биринчи катта сохаси бу мехнат қуроллари ишлаб чиқаришнинг барча воситалари, турар жойлар, алоқа воситалари, техника қурилмалари. Хуллас, сунъий шароитда яратилган нарсаларнинг барчаси, шунингдек моддий маданиятнинг бу қисми ишлаб чиқариш техника маданияти ёки жамият хаётининг моддий техника асоси деб аталади. Ишлаб чиқарувчи техника маданиятининг махсус қисмини ишлаб чиқариш технологиялари, мехнат фаолиятида иштирок этувчиларнинг ижодий кўлами, уларнинг техник билими, ишлаб чиқариш маданияти, жисмоний ва рухий имкониятлари ташкил қилади. Моддий маданиятнинг иккинчи сохаси ижтимоий хаёт ва унинг барча тармоқларининг меъёрий харакатини таъминловчи кўплаб ижтимоий

институтлар, ташкилот ва муассасалар фаолияти билан бо²лиқ. Бу турли хокимият тузилмалари ва унга муносиб бошқарув шакллари, ижтимоий ташкилотлар, таълим, ёш авлодни тарбиялаш ва таълим бериш, со²лиқни сақлаш ва дам олиш, бўш вақт ва кўнгил очиш муассасалари тизими каби барча ижтимоий институтлар амалда жамият маданиятини сақлайди, ўзгартиради ва қайта шакллантиради. Моддий маданиятининг учинчи сохаси (ишлаб чиқарувчи ва қайта ишлаб чиқарувчи) инсоннинг ўзи хисобланади. Моддий маданиятнинг бу сохаси нафақат инсониятни шунчаки биомавжудотлик муаммоларини тадқиқ қилмасдан, балки авлодларнинг ўзаро муносабатлари муаммоларини хам тахлил қилади. Инсон ул²айиши ва жамоага мансублиги мезонидан бошқа жамият маданияти аъзоси сифатида шаклланиши мумкин. Икки хил, баъзан инсонни икки турдан хам кўпроқ маданиятга мансублиги уни кўп томонлама, турли маданий оламга мансуб қилади. Аммо, бунда маълум хавф хам яширин бўлади. Яъни, ул²аювчи авлод жамиятга аралашуви жараёнида бегона маданиятларнинг аралашуви ёшларни ўзининг маданият манбаидан айрилишига, ўз этник анъаналарини тушунмаслигига олиб келади. ўз миллий маданиятидан махрум киши манқуртга айланади ва хар қандай маданиятга хам бефарқ муносабатда бўлади. Шунинг учун мерос, маданиятнинг узлуксиз анъанавий янгиланиш жараёнини таъминлаш ўта мухим. Моддий маданиятнинг учинчи сохаси доирасига инсон хаёт фаолиятининг генетик (ирсий), жисмоний (соматик), тиббий-биологик хусусиятлари хақидаги, жамиятда юзага келадиган ва тарихий тараққиётнинг ўзига хос хусусиятлари акс этувчи маданий анъаналар ва со²лом одатларга тў²ри келадиган инсоннинг тартибли овқатланиш ва турмуш тарзи хақидаги билимлар мажмуи бўлган инсон экологияси муаммолари хам мансуб. Умуман, моддий маданиятга мехнат маданияти, ишлаб чиқариш маданияти, турмуш маданияти, экологик маданиятлар киради. Ишлаб чиқариш воситалари моддий маданиятнинг мухим қисмидир. Замонавий

техника ютуқлари жамият моддий маданиятнинг асосини белгиловчи жихатдир. Маиший турмушдаги истеъмол буюмлари хам хар бир халқнинг моддий хаёт даражасини белгилайди. Шу ўринда моддий маданият ишлаб чиқариш ва истеъмол буюмларининг оддий мажмуидангина иборат бўлмай, уларни ижодий ўзлаштириш, янгидан яратиш, улардан мукаммал фойдаланиш усуллари хамдир. Бунда ижодий салохият, малака ва ²оя янгидан моддийлашиб, шахс, жамият, миллат, халқ, давлат умуминсоний мазмун хам касб этади. Моддий маданият муайян тарихий даврда жамиятда мавжуд бўлган буюмларни моддий ишлаб чиқариш фаолиятининг барча сохаларини ва натижаларини ўз ичига олади. Тарихий даврларда маданиятнинг кенг кўламли ривожи цивилизация тушунчасида хам ифодаланади. Цивилизация ижтимоий ва моддий маданият тараққиёти босқичини билдириб, моддий маданиятнинг турдош номидир. Хозирги даврда цивилизация инсониятга бегона бўлган объектларни қайта ўзгартиришни билдиради, маданият эса инсоннинг фазилати ва холати, ташқи дунёга бо²лиқлиги ёки эркинлигининг мезонидир. Немис олими О. Шпенглер, цивилизация тафаккурни бир қолипга солиб қўяди, умум қабул қилган хақиқатларни мутлоқатлаштиради, деб хисоблайди. Бундан ташқари, цивилизацияни урбанизацияга, хатто оламни ноинсонлаштиришга олиб келади, Цивилизация ва фан ўзлигича маънавий тараққиётни таъминлай олмайди, бу ерда ақлий, ахлоқий ва эстетик ютуқларни мужассам қилган маънавий тузилма зарур деган фикрлар мавжуд. Маънавий маданият анча илгаритдан ўрганила бошланган. Инсоният тарихининг бошларидан кишилар маънавий маданиятни белгилашга, унинг шаклланиш сабабларини аниқланишга, маънавий бойлик ижодкори ва яратувчилари қандай сифатларга эга бўлишлари кераклиги ва маънавий ижодкорлик жараёнини тушунтиришга уринганлар. Илгари мавжуд бўлмаган маданият ходисасини вужудга келтиришга хизмат қилувчи ижодий кучлар хаёлат, фантастик тадқиқотларга эътиборларини қаратади. Инсондаги барча

қобилият табиатан мавжуд бўлиб, унинг шаклланиши инсоннинг пайдо бўлиш давридан бошланган. Инсондаги аждодлардан қолган ёввоийлик хусусиятлари табиат билан доимий ўзаро хамкорликда, уни ўзлаштириши давомида йўқолиб, билими ривожланди. Ундаги жисмоний ва рухий жихатлар такомиллашиб, интелектуал ва хиссий имкониятлар кучайиб борди. Инсон жисмоний, фикрий ва хис қилувчи мавжудод сифатидаги дастлабки давриданоқ ўзига хос дунёсини ярата бошлади: Моддий ва идеал дунёси тараққиётининг хар бир даврида фикрлаш ва хис қилиш тарзининг махсус ақлий тасаввур тизими тўпланди. Бунда барча умуминсоний маданият сингари турли халқлар томонидан яратилган мустақил маданиятлар манбаи хам мавжуд. Инсоннинг идеал дунёси- бу узлуксиз харакат шаклининг бенихоя ранг-баранглиги, мураккаб меъёр, муносабатлар даражасига эга бўлган образлар ривожи ва вазифаси, типларнинг воқелик билан алоқасидир. Маънавий фаолиятнинг турли шакллари мавжуд, бироқ, уларнинг барчаси илк бутунлик элементлари бўлиб қолади. Фан, дин, фалсафа, санъат, ахлоқ, хуқуқ, сиёсат, мафкура, миллий ўзлик маънавий маданиятнинг аниқ шакллари хисобланади. Алохида шаклдаги маънавиятнинг хусусияти махсус тузилиш ва маълум вазифалар мажмуидан иборат, хар бирининг ўзига хослигида ифодаланади. Маънавий маданиятнинг айрим шакллари (фан, санъат) «чегараланганликда» фарқланади, яъни маънавий маданиятнинг аниқ сохасига айланади, бошқа шаклларида (ахлоқий, эстетик) фаолиятнинг барча турлари қоришиб кетади. Маданиятдаги хайратланарли функционал хаққонийлик шуки, унда хеч бир ортиқча, шунчаки нарса йўқ, барча маданият ходисаси ўзаро фойдали умумий алоқадорликда кечади. Тадқиқотчилар маданиятнинг турли функцияларини кўрсатадилар. Жумладан: Оламни ўзлаштириш ва қайта ўзгартириш; бунда у мавжуд нарсаларнинг жисмоний талабларини, шунингдек ижоддаги хаётий талабларни қондириш зарурати билан бо²лиқ.

Химоя-мослашув вазифаси; жамият ва атроф-мухит ўртасидаги мувофиқликни сақлаш. Ушбу функция узоқ вақт қийин табиий шароитларда барча янги химоя воситаларини ишлаб чиқишда ва кўниктиришда (олов, турар жой, кийим, дехқончилик ва хок.) одамнинг омон қолишини таъминлайди. Кейинги вақтларда ўта жиддий бўлиб турган муаммо табиатни химоя қилувчи воситаларни яратиш, бунда экологик мезон, экологик тафаккурнинг кенг қўламда ёйилишини амалга ошириш зарур. Сигнификатив функция (белгилаш, рўйхатга олиш мазмунида):- мазмун, маъно, ном, белгилар кўламини ишлаб чиқиш воситасида дунёнинг қиёфасида, воқеликни белги тизимининг яратилиши. Сезгилар хам, ташқи идрок хам, на шуурнинг бевосита кечинмалар холидаги йи²индиси хам йўналишни аниқлаш тизимини инсонга таъминлаб бермайди. Бу вазифани маълумотларни ўзида сақламасдан, назарий моделлар ва ахборотлар билимини тўплашни вужудга келтириш учун фақат материал бўлиб хизмат қилувчи мазмун бажаради. Ахборотларни ўзлаштириш ва йи²иш функцияси хабарларни йи²иш ва сақлаш воситаси табиий хотира ёки хабарларни нарсаларга ёзиш (қўлёзмалар, картиналар, пластинкалар, китоблар, кинотасмалар, охонрабо ёки рақамли ёзувлар) бўлиши мумкин. Хар қандай холатда ахборотларни ташкил қилиш, унинг қадри ва мазмуни бўйича тартибга солишнинг маълум усули ва белгилар тизими зарур. хозирги даврда тил белгилар тизимининг кенг қўллами ва ўта ахамиятлиси бўлиб қолмоқда. Коммуникатив функция (алоқа алмашув)- мохиятни аниқлашда билимлар, фикрлар, маънавий кучларни алмашлаш. Ижтимоий хаёт доимий равишда энергия, ахборот, ўзаро амалий хамкорликни тақозо қилади, негаки, фақат турли типлпрнинг муносабати (анъанавий, функционал-ахамиятли, шахслараро, ишлаб чиқарувчи, маърифий-маданий) жамиятнинг тузум сифатида мавжудлигини ва унинг кейинги тараққиётини таъминлашга қодир. Нормативийлик функция (мезон-меъёрий)- кишилар хулқини тартибга солиш, уларнинг кучини бир меъёрда ва жамиятни бир бутунликда сақлаш мақсадида мувофиқлаштириш. Меъёр-қоида қандайдир харакат ёки

қандайдир предметлар, нарсаларни яратиш сохасида аниқ кўрсатмадир. Онгли равишда ўрнатилган ёки кўп асрлик анъаналарга таянувчи мажбурий, тақиқловчи меъёрлар мавжуд (хуқуқий, ахлоқий меъёрлар), бироқ уларнинг мазмуни бор жамиятни барбод қилмаслик учун кишилар фаолиятини тартибга солиш, аниқ чегаралар билан белгилаш. Рухий ёки «лойихавий» мўътадиллик - байрамлар, диний маросимлар, ўйин, томоша жараёнларида рухий зўриқишларни бартараф қилиш. қониқарсиз истаклар, рўёбга чиқмайдиган ниятлар, амалда тақиқланувчи жанжаллар мавжудлиги рухий зўриқишлар пайдо бўлишига олиб келиб, нафақат маълум бир шахс саломатлигига зарар етказади, балки, оммавийлик касб этиб, жамият харакатини издан чиқариши мумкин. Шунинг учун маданиятда кераксиз хиссиётдан халос бўлиш механизми ишлаб чиқилган. Хуллас, кишилар яратган моддий ва маънавий қадриятлар, бойликлар уларнинг қобилиятлари, муносабатлари ва мохиятли кучлари намоён бўлишидан иборат. Инсон маданият сохасида бу маънавий қадриятларга ўз муносабатини билдирар экан, айни вақтда, ўзи ривожланадиган, ўзи ўзгариб турадиган мохият сифатида хам намоён бўлади. Демак, маданият нарсалар шаклида, инсон фаолиятининг тайёр махсулотлари шаклида ва инсоннинг жонли қобилиятлари, билимлари шаклида яшаб туради. Кишилар ижтимоий тажриба жараёнида зарурий моддий шарт-шароит ва хаёт воситаларини яратиш билангина кифояланмай, айни чо²да ўз онгини хам такомиллаштиради. Ижтимоий онг шаклларини (дунёқараш, ахлоқ, хуқуқ, эстетик онг) вужудга келтирадилар ёки маънавий ишлаб чиқариш фаолиятни амалга оширадилар. Буларнинг мажмуи маънавий маданият сохасини ташкил этади. Маънавий маданият кишилар маънавий ижодкорлиги фаолиятлари натижалари- тасаввурлар, ²оялар, илмий билимлар, диний қарашлар, санъат сохалари, ахлоқий ва хуқуқий меъёрларни ишлаб чиқаришдан хосил бўлади. Бундай маънавий қадриятлар ўзича пайдо бўлмайди, балки муайян тараққиёт босқичида ўзаро муносабатга кирадиган кишилар томонидан яратилади.

Маънавий маданият – маънавий ижоднинг шунчаки махсулоти бўлмай, балки ижодий фаолиятни амалга оширадиган кишилар ўртасидаги муносабатни хам билдиради. Шунингдек, маънавий маданият таълим ва фан сохаси билан бо²ланган илмий фаолият ва билим олиш жараёни билан узвий бўлган билиш маданиятини, ахлоқий ва эстетик маданиятни ўз ичига олади. Натижада, маънавий маданият ўзаро узвий бо²лиқда инсон маънавий фазилати ва фаолиятининг нарсаларда моддийлашган шаклида, инсон томонидан яратилган маънавий қадриятлар шаклида (илм, санъат, хуқуқ, ахлоқ қоидаларида) мавжуд бўлади. Маданиятнинг қуйидаги функциялари бевосита шахс билан бо²лиқ: - «Гоминизация» - уру²дошлик хусусиятларини ўрганиш. Маданият «ақлли одам» учун хос бўлган-нутқ, нарсаларни рамзий ифодалаш (ёки мавхум тафаккур) хусусиятларини хар бир одам ўрганишга имкон яратади. - Социализация - (умумлаштириш)- жамият хаёти учун унинг хақиқий аъзоси сифатида зарур хисобланган маълум миқдордаги шартларни ўзлаштириш. Бу функция идрок, тафаккур, нутқ, сўзларни қўлланилиши, оханги, имо-ишора ва шама, типик ходисаларга муносабат тарзи, шунингдек, талаб ва қадрият йўналишлари тизимини шакллантириш каби андозавий усулларнинг мустахкамланиши билан бо²лиқ. - Инкультурация - аввало ўз халқининг, кейин эса умуминсоний маданий меросга (аралашиш) муносабатда бўлиш (Бу жараённи мухокама қилишга алохида мавзу ба²ишланади). - Индивидуализация - маданият маълум шахслар қобилияти, иқтидори, хусусиятини ўта ривожлантиришга мўлжалланган. Шахс маданияти қолган барча маданиятлар доирасида- (жамият, инсоният) энг асосий бў²ин бўлиб, бу хар бир аниқ шахс маданиятининг баркамоллик даражасига жамият ёки бутун инсоният маданияти бо²лиқ бўлишини билдиради. Хар қандай жамият маънавий маданиятнинг таркибий қисми, бой билим олами бўлиб, у инсонни қаерда яшаши ва харакат қилишини, умуман, дунёдаги ва жамиятдаги ўрнини белгилашга ёрдам беради. Маданий

қадриятлар инсон учун ўта шахсий мохият ва мазмун касб этиб, инсон у орқали бошқа кишилар билан, бутун жамият билан муносабат ўрнатади. қадриятлар жамиятга манзур бўлувчи ахлоқ шаклларини яратишда ва англашда инсонга ёрдам беради. Тахсинга лойиқ жойи шундаки, инсонда бошқаларга нисбатан мунозарали эмас, балки мулойим муносабат шаклланади. Мунозаралар ту²илган холларда жамиятни мустахкамлашга муносиб бўлган бартараф қилишнинг қулай усуллари топилади. Жамият, аввало тарихнинг муайян бир тараққиёти босқичида табиатдан ажралиб чиққан моддий дунёнинг таркибий қисми бўлиб, ривожланувчи кишилар хаётий фаолиятларининг мажмуидир. Шунингдек, жамият кишилик тарихининг муайян босқичи ёки ижтимоий тизимнинг аниқ типи. Ишлаб чиқариш муносабатларининг мажмуи ижтимоий муносабатлар дейилувчи жамиятни, яъни тарихий тараққиётнинг муайян босқичидаги жамиятни вужудга келтиради. Шахс билан жамиятнинг ўзаро муносабатлари турли тарихий даврларда турлича бўлиб, шахс маданияти жамият маданиятини белгилайди ва шахс маданияти хам ўз навбатида муайян бир жамият маданиятида шаклланади. Хар бир жамият шахс маданиятини камол топтиришда ўзининг меъёрий қадриятларини белгилайди ва шахснинг маънавий эхтиёжларини таъминлайди. Жамият билан шахснинг ўзаро муносабати, шахснинг эркинлиги, унинг хуқуқ ва бурчлари, инсоний қадриятлар хақидаги муаммо барча тарихий даврлардаги мухим масала хисобланган. Инсон табиатнинг олий махсули бўлиб, унинг мохияти барча ижтимоий муносабатлар йи²индиси билан белгиланади. Инсон айни пайтда хам тарихий тараққиётнинг махсули, хам унинг субъектидир. Ижтимоий муносабатлар инсонни ижтимоий вужудга айлантиради, дунёқарашини шакллантиради. Инсон ишлаб чиқариш жараёнида фақат нарсалар яратиб қолмай, ўзини, ўз шахсиятини хам қайта яратади. Бу жараёнда инсон ўзини такрор ижод қилади ва шу жихатдан у ижтимоий мавжудотдир.

Одамларнинг ижтимоий мохияти шахсда мужассамлашган холда ўз ифодасини топади. Шахс одамнинг ижтимоий мохияти ва ижтимоий фаолиятининг ифодаланишидир. Одам ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш натижасида шахсга айланади. Инсон ижтимоий муносабатлар йи²индиси сифатида муайян хуқуқ ва бурчларга эгадир. Бу унинг шахс эканлигини ифодалайди. Индивид шахсга айланиши учун бир қанча хуқуқ ва эркинликларга эга бўлиши лозим. Шахс дейилганда, умуман инсонни эмас, балки типик ва эркинликларга эга бўлган одам тушунилади. У ижтимоий шарт-шароитларга бо²лиқ бўлган одамдир. Индивид алохида бир киши бўлиб, бошқалардан фарқланувчи хусусиятларга эга. Индивид хам ижтимоий мавжудотдир. У ижтимоий тараққиёт жараёнида ижтимоий тажрибаларни ўзлаштириш асосида шахс сифатида шаклланади. Индивиднинг шахс тариқасида вояга ета бориши у мансуб бўлган тарихий шароитлардан, яшаб, таълим-тарбия олиб турган жамиятдан ажралмасдир. Шахсни жамиятдан, ижтимоий муносабатлардан ажратиб бўлмаганидек, жамият тараққиёти хам инсоннинг амалий фаолияти билан узвий бо²лиқдир. Жамият билан шахс ўртасидаги муносабат бир-бирига бо-лиқ, бир-бирини тақозо қиладиган муносабатлардир. Ижтимоий муносабатлар таъсирида шахс турмушининг турли-туман кўринишлари, хусусиятлари шаклланади. Шахснинг шаклланишида жамиятдаги ижтимоий муносабатлар хал қилувчи рол ўйнайди. хар бир шахсда у мансуб бўлган жамоага, миллатга, элатга, жамиятга хос жами хусусиятлар ва белгилар бўлади. Шахс ўз хаётининг бутун мазмунини жамиятдан, кишилар жамоасидан олади. хар қандай шахс объектив шарт-шароитлар ва субъектив омилларнинг узвий бирлиги таъсири остида шаклланади. Шахс камолатида объектив шарт- шароитлар хал қилувчи рол ўйнайди. Оила, ўқув даргохлар, ижтимоий-сиёсий ташкилотлар, матбуот, махалла, кўча сингари омиллар хам шахсни

тарбиялашда мухимдир. Объектив шарт-шароитларнинг шахсга таъсири субъектив омиллар орқали ўтади. Шахс ижтимоий мавжудот сифатида муайян эркинликка хам эгадир. Унинг эркинлик даражаси жамиятнинг ижтимоий тузилишига, мулкий муносабатларга хам бо²лиқ. Эркинлик хар бир шахснинг табиий хуқуқидир. Шахсларнинг инсоний хуқуқлари ва эркинликларни чегаралаб қўйиш, паймол қилиш; миллий, диний камситишлар; ирқчилик; халқларнинг тили, урф-одатлари, тарихи, маданий мерослари, миллий қадриятларига беписанд қараш, уларнинг хуқуқ ва манфаатларини камситишдир. Шахснинг хуқуқ ва эркинликларидан ташқари унинг жамият ва умуминсоният олдидаги бурчи ва маъсулияти хам бор. Инсон ўзи яшаб турган жамиятнинг қонун-қоидалари, тартиблари, ахлоқий, хуқуқий нормаларига амал қилмаслик, унинг муаммолари, қийинчиликларига бефарқ қараш асло мумкин эмас. Хар бир мамлакатнинг конституциясида белгилаб қўйилган қонунларга амал қилиш, бошқа фуқароларнинг миллий қадр- қимматини хурматлаш, жамият манфаатларига, турмуш тарзига, одоб-ахлоқ ва маданиятга зид ва ножўя харакатларга муросасиз бўлиш, Ватанни химоя қилиш ва бошқа шу кабилар шахснинг бурчи ва маъсулиятидан иборат. Хар бир шахснинг умумхалқ манфаатларига тўла тааллуқли бўлган бурчлар ва маъсулиятлари хам бўлади. Булар табиатни мухофаза қилиш, унинг бойликларини қўриқлаш, маданий-тарихий ёдгорликларни сақлаш хақида ²амхўрлик қилиш, бошқа халқлар ва мамлакатлар билан дўстлик, тинчликни сақлаш сингарилардир. Барча цивилизацияли жамиятларда шахснинг эркини бў²иб қўйиш, унинг хуқуқларига йўл бермаслик, унга хиёнат қилиш ёки унинг жамият олдидаги бурч ва маъсулиятини бажармаслиги қонун йўли билан таъқиқланади. Барча маданиятли жамиятнинг хусусиятини, унинг мезон ва мазмунини зиёлилар белгилайди. Зиёлилик бу нафақат кенг билимга эга бўлишни, балки ташаббускорликни, жавобгарликни, ахлоқий-эстетик журъатни ва ту²ма истеъдодни билдиради.

Зиёлилар-ақлий мехнатнинг хилма-хил мураккаб турлари билан шу²улланувчи қатламдир (фан ва маданият ходимлари, ўқитувчилар, мухандислар, техниклар, шифокорлар). Маданиятлилик деганда камтарлик, халоллик, ростгўйлик, саховатпешалик, инсонпарварлик, яхшилик, сахийлик каби инсоний фазилатларга эга бўлиш, ахлоқий қоидаларга тўла амал қилиш, ўз миллати хамда бошқа халқларни хам хурмат қилиш хислатлари англашилади. Зиёлилик ақлий камолат эгаси бўлиш, назарий масалаларни англашга, илмий билимларни ўзлаштиришга тайёр бўлишдир. «Зиёлилик» юксак даражада камол топган интеллигентни, кенг билимли, юксак маданиятлиликни англатса, «Зиёли» кишиларни табақалари орасидаги ижтимоий қатламни англатадики, бу қатлам юқори малакали ақлий мехнат билан машгулдир. Етарли билимга эга бўлмаган холда дунёдаги барча нарсалар тўгрисида фикр билдирувчи киши дилетантдир. Дилетантлик маданият камлигининг белгиси бўлиб, чинакам маданият ва зиёлиликка алоқаси йўқдир. Тарбиялилик зиёлиликнинг асосий белгиси бўлиб, унинг умумий маданий савияси кўпинча нутқ маданиятида акс этади. Маданий нутқ аввало тўгри нутқ демакдир. Маданиятли киши образли, ифодали ва чиройли нутқ орқали ўз фикрини баён қилади. Зиёлининг эстетик диди баланд бўлади, яъни санъат асарларининг гўзаллиги тўгрисидагина эмас, балки кишиларнинг, табиатнинг ва жамиятнинг гўзаллиги хақида фикр юритишга, қўполлик ва адолатсизликка қаршилик кўрсатиб уни бартараф қилишга қодир бўлади. Хамма нарсада меъёр ва уйгунлик туй²уси зиёиликнинг юксак хусусиятидир. Зиёлилик билим, илм ва тарбия билан камол топади. Зиёлилик тушунчасига умумий маданиятдан ташқари қалб нозиклиги, умуман, хаётга муносабатда юксак онг, ижтимоий фаоллик хам киради. Демак, «зиёлилик» тушунчаси фақат ақлий мехнат кишисига тааллуқли эмас. Зиёли деб чуқур интелегентга, интуитив олийжанобликка эга бўлган, маънавий эхтиёжлари

кенг хар бир кишини аташ мумкин. Маданиятшуносликни ўрганишдан мақсад зиёлиликни тарбиялашдир. Зиёли- интелектуал шахс, унинг маданиятли кишидан фарқи, жамият ва миллат тақдирига маънавий жавобгар бўлган шахслигидадир. Интеллектуал шахс индивидуал холатларда ўз фикридан қаноатланмайдиган, ўзига-ўзи қарши борувчи, ўзини-ўзи инкор қилувчи ички хусусиятларга эга бўлган зиёлидир. Зиёлининг шу хусусиятларида комиллик белгилари намоён бўлади. Шахснинг комилликка эришувини таъминлашда жамиятдаги мехнат маданиятини ривожлантириш, кишиларнинг сиёсий онглилигини ошириш, ахлоқий ва эстетик нафосатини тарбиялашда маданиятнинг таркибий қисмлари, сохалари катта вазифани бажаради. Шахсни социал жихатдан фарқланишига кўра инсоннинг мехнат маданияти, муносабат маданияти, ахлоқ маданияти, бадиий-тафаккур маданияти, дунёқараши рухни олами хақида гапириш мумкин. Маданият ижтимоий тузилма сифатида илмий билимларни, тафаккурни, ахлоқий-эстетик қадриятларни, ахлоқий-хуқуқий низомларни, урф-одат ва анъаналарни қамраб олади. Шахс маданиятининг шаклланишида жамият маданиятининг қуйидаги тизимлари ахамиятлидир: Сиёсий маданият - кишиларнинг сиёсий онги, манфаатлари, эътиқодлари, мақсадларини ифодаловчи сиёсий- хуқуқий гоялар мажмуи бўлиб, маънавий қадриятларнинг махсус тизимини ташкил қилади. Бу маданият тарихий тараққиёт босқичларида жамиятнинг ижтимоий табақалари манфаатлари билан бо²лиқ холда вужудга келиб, жамият сиёсий фаолиятига узвий бо²лиқ. Сиёсий маданият, сиёсий фаолият сифатида, яъни инсонлар фаолиятидаги табиатни қайта яратиш ва ўзларини тарбиялаш жараёнларини қамраб олиб, «сиёсий ишлаб чиқаришни» акс эттиради. Бунда сиёсий фаолият амалий жихатдан ижтимоий гурухлар (социум) нинг сиёсий хокимият учун бўлган харакатларини ифодалайди, маънавий-назарий жихатдан эса ижтимоий муносабаталарни табақавий дунёқараш рухида англаш, муайян сиёсий гоялар, дастурлар ишлаб чиқиш ва таргиб қилишни назарда тутади. Умуман,

сиёсий маданият кишилар фаолиятининг манфаатли ва табақавий жихатдан ўзига хос шакли бўлиб, сиёсий муносабатларни табақалар, шахслар томонидан фаол ўзлаштириш жараёнини билдиради. Сиёсий маданият таркибига: мафкура, сиёсий тажриба ва анъаналар, сиёсий ташкилотлар, сиёсий фаолият усуллари киради. Сиёсий маданиятнинг мавжудлик усули: жамиятнинг сиёсий-маданий бойлиги; амалий сиёсий маданиятдан иборатдир. Жамиятнинг сиёсий- маданий бойлиги давлат бошқарувининг тарихий тажрибаси, сиёсий фаолият воситалари, усуллари, сиёсий билимлар мажмуидир. Амалий сиёсий маданият эса- жамият, гурух, шахс сиёсий хаётидаги мавжуд маданиятдир. Сиёсий- маданият социал намоён бўлиш шакли жихатидан жамият сиёсий маданиятини социал гурухлар ва шахс сиёсий маданиятига ажратиш мумкин. Жамият сиёсий маданияти тараққиётнинг маълум бир босқичидаги сиёсий-ижтимоий қадриятлар, сиёсий тузилмалар, сиёсий фаолият усулларининг мажмуидир. Шахс сиёсий маданияти эса, индивид томонидан жамиятнинг сиёсий, мафкуравий ва ижтимоий-рухий қадриятларини ва усулларини ўзлаштирилиши хамда амалга ошириши тизимидир. Шахс сиёсий фаолиятида сиёсий маданиятни билиш ва амалий фаолиятда қўллаш даражасининг ўзаро бо²лиқлиги, яхлит бирлигидан сиёсий маданият таркиб топади. Сиёсий маданият тараққиёти хуқуқий маданият билан боглиқ бўлиб, бу фақат қонунларни билиш, хуқуқий савиядангина иборат бўлмай, қонунларга амал қилиш ва уларга бўйсуниш маданияти демакдир. Умуман, хуқуқий маданият- хуқуқий онг, хуқуқий муносабатлар, хуқуқий фаолликнинг бирликда намоён бўлувчи маънавий қадриятлар тизимидир. Иқтисодий маданият тушунчасида иқтисодий билимлар ва фикрлар услуби билан фаол ишлаб чиқариш, иқтисодий фаолият ўртасидаги ўзаро алоқадорлик омиллари намоён бўлади. Иқтисодий маданият мазмунида маданият ва иқтисоднинг ўзаро таъсир хусусиятлари мавжуд бўлиб,

таркибига иқтисодий онг, иқтисодий фаолият, иқтисодий муносабатлар киради. Иқтисодий онг аввало, кишиларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришда ўз ўрнини англашини билдириб, рационал билимларни, эмоционал туй²уларни ўзида ифодалайди. Иқтисодий фаолият таркибига моддий ва номоддий ишлаб чиқариш, мехнат ва мехнат махсулини ўзгартириш хам киради. Иқтисодий фаолият субъекти инсондир. Мукаммал фикр ва юксак онг фаолиятда моддийлашсагина иқтисодий маданият ходисасига айланади. Иқтисодий тафаккур билан иқтисодий онг иқтисодий одобнинг мезони бўлиб, иқтисодий онг фаолиятнинг фикрий образидир. Ижтимоий муносабатлар иқтисодий маданиятнинг асосини ташкил қилиб, ижтимоий-иқтисодий онгни белгилайди, уларда ўз ифодасини топади. Шунингдек, ижтимоий муносабатлар ишлаб чиқариш даражасини эмас, балки мулк, тақсимот, истеъмол билан боглиқ муносабатларни акс эттиради. Иқтисодий муносабатлар номоддий сохаларнинг хам қисми сифатида фаолият жараёнида вужудга келади, ривожланади, жамият иқтисодий маданиятини ифодалайди. Иқтисодий маданиятнинг мазмунини кишиларнинг турли сохаларда мақсадга мувофиқ ижодий фаолияти, янги сифат натижаларини ташкил этади. Жамият иқтисодий маданиятида шахснинг иқтисодий маданияти унинг ўзини камол топтиришини англатиб, нафақат маданият қадриятларини яратиши, бойитиши ва истеъмол қилиш даражасини, балки ўз эркинлигини янги босқичга кўтаришини таъминлайди. Иқтисодий маданият қуйидаги функцияларни бажаради: 1. Билиш функцияси – иқтисод фанларининг холати, фан асосларининг тажрибага тадбиқ этиш усули ва йўлларини билиб олишга даъват этади. 2. Дунёқараш функцияси – асосан, маънавий-рухий мохиятдаги иқтисодий дунёқараш бўлиб, иқтисодий ²оялар, қарашлар, тасаввурлар тизимидан иборат.

3. Тарбиявий функция – иқтисодий маданиятни эгаллаш, билимлар йигиндисини эътиқодга айлантиришдаги бош манба эхтиёжлар ва манфаатлардир. Билимлар ақл-идрок ва юракдан ўзлаштирилганда эътиқодга айланади. 4. Амалий функция ёки ишлаб чиқариш функцияси- бунда иқтиодий маданият маънавий ва амалий таъсир кўрсатиш хусусиятига эга бўлади. Ахлоқий маданият – жамият, социум, индивидлар томонидан ахлоқий камолат меъёрларига эришиш даражасидир. Кундалик турмушда, кишилар фаолиятида амал қиладиган ва ўзлаштириладиган ахлоқий қадриятлар ахлоқий камолат меъёрлари билан бо²лиқдир. Ахлоқий маданият таркибига ахлоқий онг, ахлоқий муносабат ва ахлоқий фаолият киради. Ахлоқий онг тарихан ўзгарувчи ахлоқий муносабатларни англатиб, ахлоқийликнинг субъектив жихатидир. Воқеликка ва инсон фаолиятига қадрият тарафидан муносабатда бўлиш ахлоқий онгнинг мухим хусусиятидир. Ахлоқий муносабатлар ижтимоий муносабатларнинг алохида кўриниши бўлиб, ахлоқий фаолиятга боглиқ холда кишилар ўртасида таркиб топадиган ўзаро боглиқлик ва алоқалар йигиндисидир. Ахлоқий фаолиятда инсон ёки жамиятнинг ахлоқий онги, ахлоқий муносабатлари яхлит намоён бўлиб, ахлоқий талаблар, фазилатлар инсонпарварлик мохиятини касб этади. Ахлоқий фаолият: ахлоқий билимларни эгаллаш; ахлоқий туй²уларни шакллантириш; ўзини тарбиялаш; мехнатга мехр; ахлоқий тарбияланганлик ва хакозолардан ташкил топади. Ахлоқий меъёрлар ва қоидалар ўзида аниқ тарихий мазмун, муайян жамиятнинг ижтимоий холатини акс эттиради. Ахлоқий маданият инсон хулқининг аниқ кўринишига эга бўлмасдан мавжуд бўла олмайди. Ахлоқий маданият ахлоқий онгдан ташқари кишиларнинг хулқи орқали реаллашади. Жамиятнинг ахлоқий маданияти мазмунан индивид ахлоқий маданиятидан фарқ қилади. Жамият ахлоқий маданияти ахлоқий қадриятлар тизимини ифодалайди, шахс ахлоқий маданиятида эса ана шу тизимнинг

жихатлари индивидуалликда акс этади. Бу икки жихат бир-бирини тақозо қилади, бир-бирини бойитади. Эстетик маданият инсоннинг маънавий-хиссий фаолияти билан бо²ланган муносабат ва қадриятлар тизимини ифодалайди. Эстетик маданият сохаси-бу, инсоннинг теварак атрофини ўраб олган воқеликка нисбатан бўладиган муносабатида ўзини эркин намоён этишдир. Бу эркинликнинг мохияти шундаки, инсон предметга, унинг жинси ва турига мос меъёрни топиб гавдалантиради, уни қайта ишлайди. Эстетик маданият жамият маданиятининг ихтисослаштирилган қисми бўлиб, унинг холатини санъат ва эстетик муносабатлар ривожланиши билан боглаб тушунтириш мумкин. Эстетик муносабатлар ва унга мувофиқ келадиган эстетик қадриятлар тизими эстетик маданиятнинг унсурлари хисобланади. Эстетик маданиятнинг хусусиятлари эса унинг негизини ташкил этувчи фаолиятнинг ўзига хослиги билан шартлангандир. Фаолият амал қилмоги учун: фаолият субъекти, фаолият объекти, фаолиятнинг ўзи бўлиши керак. Маданият тизимида фан- моддий ва маънавий маданиятнинг таркибий қисми бўлиб, фан маънавий ишлаб чиқаришнинг махсули сифатида ўзида инсоннинг мохиятли кучларини ифода этиб, маданият ходисаси сифатида намоён бўлади. Фан маданият ходисаси сифатида билимларни ишлаб чиқариш хусусиятлари назарда тутилади. Хар қандай тасаввур ва билимлар сингари фан хам ижтимоий практика, ижтимоий эхтиёж туфайли юзага келади. 7 Маданият тизимида дин- инсоннинг эътиқод рамзи, охират ва хаёт тасаввурларининг маънавий ва моддий маданият сифатида намоён бўлишидир. Шунингдек, дин барча жамиятларда ахлоқни шакллантирувчи соха бўлиб келди ва гоявий-сиёсий йўналишларга эга бўлди. Ибтидоий даврлардан бошлаб маданиятнинг таркибий қисми сифатида шаклланиб, жахондаги йирик маданиятлар: будда, христианлик, ислом цивилизацияларини яратди. 7

қадрият тушунчаси маданиятшуносликнинг асосий тушунчаларидандир. Айрим тадқиқотчилар уни даврнинг эхтиёжини белгилайди, яъни, тарихий хусусият касб этади деб хисобласа, бошқа бир тадқиқотчи Рикерт аксинча, қадрият доимий, универсал хусусиятга эга дейди. Т. Парсонс қадриятни- меъёрий андоза деб айтади. Мазкур турли хил, хатто қарама- қарши фикрлардан қадриятнинг маъноси кўп қиррали эканлиги англанади. қадрият - кишилар хаётида ўта ахамиятли ходисадир. Уни маданият сохалари рўёбга чиқарган ходиса сифатида боглиқликда англаш мумкин. Шунда хўжалик, техник, ижтимоий, сиёсий, бадиий, илмий, ахлоқий қадриятлар ажралади. Расмий нуқтаи назардан қадриятни ижобий ва салбий, ўзига хос ва доимий, мустақил ва шартли тарзда фарқлаш мумкин. Моддий нуқтаи назардан қадрият хиссий (яъни оддий хис қилиш органи)- бу хаётий, маиший, техник, қониқиш қадрияти ва бошқа; ва маънавий-илмий, ахлоқий, эстетик, диний ва бошқаларга бўлинади. Айрим қадриятлар (хўжалик, техник, сиёсий) тарихий хусусият касб этиб, яъни маданият, давр ўзгариши билан улар хам ўзгариб туришини батафсилроқ ўрганиш чо²ида аниқлаш қийин эмас; бошқа қадриятлар эса доимий, универсал хусусиятга эга (ахлоқий, бадиий). Юқорида таъкидланганидек қадрият ижтимоий фаолиятни тартибга солиб, индивидлар, гурухлар ва жамиятнинг мухим ютуқларига эришувини белгилайди. Ижтимоий қўламдаги мазмун даражаси бўйича қадрият узвийликга эга. қадриятнинг дастлабки даражаси оддийлари орасидан ажралган аниқ нарсалар, холатлар, харакатларнинг афзаллари билан бо²лиқ. Иккинчи даражаси эса, маълум индивидга яқин бўлган ижтимоий гурухлар қизиқишга мос келувчи образлар харакати ёки фаолиятнинг танланиши билан бо²лиқ. Учинчи даража- бу энг юксак умуминсоний мақсадлардаги танланиш бўлиб, бунда эзгулик, хақиқат, гўзаллик, адолат, тартиб, бойликка қарама- қарши ёвузлик, ёлгон, хунуклик, бетартиблик, қашшоқлик мужассамликда намоён бўлади ёки бу тақдир билан боглиқ ўта юксак танлаш хисобланади (буддизмда нирван, сўффийликда фано сингари).

қадриятларнинг иерархияга асосланган мураккаб тизимида индивиддаги сингари турли тоифадаги умумнинг хам ўзига хослиги асосий ва такрорий, марказий ва четдаги, устунлик ва холатдаги тарзларга ажратиш мумкин. қадриятлар рўйхати хар бир жамиятнинг миллий ва ўзига хос цивилизацияси билан бо²лиқ холда кескин фарқланади. хамма даврларда, барча халқларда энг юксак қариятлар эзгулик, хаёт, мехнат, севги, хақиқат, бахт сингари мезонларда ифодаланган. қадриятларнинг муайян жамият ёки синфга мансуб кишилар турмуши ва маданиятнинг хақиқий ёки идеал неъматлари бўлган табиат ва жамият ходисаларнинг мохиятидир. Бу неъматларнинг қадриятлар дейилишга сабаб кишилар уларни қадрлайдилар, чунки бу қадриятлар уларнинг шахсий ва ижтимоий турмушини бойитади. қадриятлар ичида энг асосийси ва умумийси хаётдир. Хаётдан махрум бўлиш қолган барча қадриятлардан фойдаланишни йўққа чиқаради, қолган қадриятлар аслида, хаёт неъматларининг мохиятидир, маданий қадриятлардир. қадриятнинг хаётдаги ўрни ва ахамияти бахолаш туфайли белгиланади. Бахолаш эса инсонларнинг эхтиёжлари, манфаатлари, мақсадлари, қизиқишларидан келиб чиқади. Айрим холларда эхтиёж ва манфаатлар бир- бирига зид келиши мумкин. Муайян ижтимоий гурух, миллат, синфлар учун олий қадрият хисобланган ходисалар бошқалар учун қадрият бўлмаслиги мумкин. Табиат ва жамият ходисаларини қадрият туркумига киритиш ва киритмаслик кишиларнинг эхтиёжлари, манфаатлари, орзу-истаклари, мақсадлари билан белгиланади. қадрият дейилганда инсон ва инсоният учун ахамиятли бўлган, миллат, элат ва ижтимоий гурухларнинг манфаатлари ва мақсадларига хизмат қиладиган табиат ва жамият ходисалари мажмуи тушунилмо²и лозим. қадриятлар ижтимоий хусусиятга эга бўлиб, кишиларнинг амалий фаолияти жараёнида шаклланади ва ривожланади. Улар мохиятига кўра турларга бўлинади. Аввало, инсон ва унинг хаёти энг олий қадрият

хисобланади. Инсон эхтиёжларини қондиришда табиий қадриятлар: ер ва ер ости бойликлари, бошқа табиат неъматлари катта ахамият касб этади. Инсон мехнати, ақли билан яратилган моддий бойликлар моддий қадриятлар хисобланади. Маданий-маънавий қадриятларга илмий-техникавий ва интеллектуал имкониятлар яратган бойликлар мансуб. Шунингдек, жамият тараққиётида, инсон хаётида ижтимоий-сиёсий қадриятлар: эркинлик, тенглик, биродарлик кабилар хам ўрин тутади. Ижтимоий-сиёсий қадриятлар ичида истиқлол туфайли қўлга киритилган барқарорлик, тинчлик, тотувлик алохида ахамиятга эга. қадриятлар амал қилиш доирасига кўра миллий, минтақавий ва умуминсоний турларга бўлинади. Миллий қадриятлар мураккаб ижтимоий- рухий ходиса бўлиб, у миллатнинг тили, маданияти, тарихи, урф-одатлари, анъаналарини, жамики моддий ва маънавий бойликларини, иқтисодий, ижтимоий-сиёсий хаётининг барча томонларини қамраб олади. Минтақавий қадриятлар иқтисодиёти, маданияти, тарихи, тили, дини, урф-одат ва анъаналари муштарак бўлган халқлар манфаатларига хизмат қиладиган табиий ва ижтимоий ходисалар мажмуасини ташкил этади. Умуминсоний қадриятлар мазмуни жихатдан чуқур ва кенг бўлиб, умумбашарий ахамият касб этади. Умуминсоний қадриятлар барча миллатлар, элатлар ва халқларнинг мақсад ва интилишига мувофиқ келади. Миллий қадриятлар умуминсоний қадриятлар билан қанча кўп уй²унлашган бўлса, уларнинг тараққий этишига шу қадар кенг имконият очилади. Умуминсоний қадриятлар туркумига инсоният цивилизациясининг тараққиёти билан бо²лиқ бўлган умумбашарий муаммолар киради. Булар: Ер юзида илм-фанни тараққий эттириш, тинчликни сақлаш, қир²ин қуролларини тўхтатиш, табиатни мухофаза қилиш ва хоказолардир 8 . 8

ўзбекистон ўз мустақиллигини мустахкамлаш, жахон хамжамиятида ўзининг муносиб ўринни эгаллаш жараёнида сиёсий, хуқуқий, ижтимоий- иқтисодий, маънавий-маърифий сохаларда кишилар тафаккурида тубга ўзгариш,- миллий ²оя– миллий- мафкурани шаклланиш жараёни кечмоқда. Бу жараён учинчи минг йиллик арафасида амалга ошмоқда. Шу муносабат билан Президент И. Каримовнинг қуйидаги сўзлари ўта ибратлидир: «Биз келгуси асрга ўзимиз билан нимани олиб ўтишимиз мумкин? Ва нималардан воз кечишимиз даркор?. Янги минг йилликда қандай муаммоалрнинг ечими бизнинг диққат эътиборимиз марказида турмо²и лозим? 9 «Бу фикр маданий ва маънавий меросимиз муаммоларини хал қилишда асосий дастурий амалдир. Маданий мерос- бу ўтмишдан қолган қадриятлар, ²оялар, тажриба, билимлар уларни ўзлаштириш йўллари, яъни кишиларнинг ижодий фаолият усуллари ва уни ташкил қилиш хамда унинг натижалардир. ўзлаштириш ёки аниқро²и, маданий мерос жараёни ўта мухим бўлиб, маданиятнинг харакатдаги асосий қонунларидан бири хисобланади. Бу жараён инсониятнинг ўтмиши, бугуни ва келажагини бир бутун холда бирлаштириб, одатий тарзда тайёр ютуқларга айланади. Бор нарсани излаш, маълум нарсани очиш, қилинган кашфиётни кашф этиш керак бўлмаганидек, ўтмиш аждодлар қилган ишни такрорлаш шарт эмас. Эришилган ютуқлардан келиб чиқиб жамият ўз мақсадларини амалга оширишнинг қисқа йўлларини танлайди. Бундан ташқари маънавий мерос кишиларнинг савиясини бехад кенгайтиради, улар хаётини ақлий ва хиссий жихатдан бойитади, билимнинг туганмас манбаи бўлиб хизмат қилади. ўтмиш билан батамом узилиш мумкин эмас. Инсоният тарихида мутлақо янги маданият яратишга уринишлар бўлган, бироқ бундай уринишлар хунук натижаларга олиб келган. Бунга 1920 йилларда Совет Россиясида «Пролетар маданиятини» яратишга уринишни ёки «Маданий инқилоб»ни мисол тариқасида келтириш мумкин. Бу «Инқилоблар» жараёнида янги маданият яралмади, аксинча бори хам қилинди: қўлёзмалар, китоблар, суратлар ёқилди; 9

меъморий ёдгорликлар бузилди, энг ачинарлиси маданий қадрият эгалари махв қилинди. Оқибатда ўтмиш билан бо²лиқ узвийлик бузилиб жамият маънан орқага кетди. Маданиятнинг меъёрий ривожланиши уни асраб келгуси авлодларга мерос қилиб қолдиришни билдиради. Бироқ, бу жараён оддий ва бир хилда кечмайди. Маънавий қадриятларнинг мундарижаси, уларни қайта кўриб чиқиш ва қайта бахолаш, уларнинг ўзаро бо²лиқлик усуллари, муносабат типлари, билимларни асраш ва узатиш, хаёт меъёрлари, воқеликни эстетик идрок қилиш хусусияти ўзгармасдан қолмайди, улар узлуксиз харакатда бўлади. Мерос серқирра ва кўп қиёфалидир. Унинг аниқ намоён бўлиши типларнинг кўплиги, тенденциялар хилма-хиллиги билан фарқланади. Хар бир янги авлоднинг ворислик механизми ўтмишдошларнинг тажрибасидан маданиятнинг турли сохаларида фарқланади: санъатдаги ўлчам фандагидан бошқача; табиий фанлар гуманитар фанлардан фарқли. Ворислик (мерос) хар қандай сохада инсоннинг хақиқий ўзлаштиришида намоён бўлади, ва айни пайтда махаллий ёки дунё миқиёсидаги жараёнлар шаклида хам ифодаланиши мумкин. Ворисликнинг махаллий (чекланган) шакли маданиятнинг касбий (профессионал), миллий, этник ва бошқа кўринишларига эга. Бу фаолият маданий босқичларда бир меъёрда, теккис йўналиш шакллларида бўлмай, унинг бир босқичдан иккинчи босқичга сакраб ўтиши нотекис бўхронлар хусусиятига эга. Инсониятнинг маънавий ютуқларини мерос қилиб қолдиришда ворислик кенг миқёсли (умумий) шаклда жараёнлар муффасал йўналишда амалга ошади. Масалан, қадимги Миср заковати «Инжил», «1001 кеча эртаклари» каби маданият ёдгорликларига ижобий таъсир қилди. Яна, ер юзидаги барча халқларнинг замонавий билим сохаларига замин бўлган Бобил астрономияси, хинд математикаси, антик фалсафа, рим хуқуқи хақида хам шундай гапириш мумкин. Агар маданият ва маънавият сохалари таркибида тил, удумлар, анъаналар ва бошқалар бўлса, маълум халқнинг маданият тарихи доирасида

мерос қолдириш жараёни яхшироқ кечади. Бошқа сохаларда эса техника, фан, санъат каби сохалардаги бир халққа тегишли мерос бошқа халқларга хам тегишли мулкка айланади. Кейинги авлодларга мерос қолдириш учун маданиятда белгиланган усул ва механизм мавжуд. Улардан баъзилари қадимдан амал қилади, бу – намойиш қилиш, о²заки узатиш, фольклор, санъат; бошқа усуллар кейинроқ пайдо бўлди, бу – кино тасвири, охонрабо ёзуви, компьютер хотираси. Барча жамиятларда хам хақақатдан маънавий мероснинг фойдаланиш имкониятларини ўзгартириш шароити бир хилда эмас. Улар ижтимоий- иқтисодий, сиёсий, ²оявий омиллар билан белгиланади. Бу омиллар мероснинг хажми, танлаш хусусияти, интенсивлигига бо²лиқ. Бизга маълумки совет жамиятида коммунистик ²оя хукмронлиги даврида халқлар, хусусан ўзбекистонда хам ўзининг хақиқий тарихий, миллий ва маънавий меросидан махрум этилган эди. Умуман, маданий меросдан мутлақо махрум бўлган ёки фойдаланмаган жамият ёки халқлар тарихда бўлиши мумкин эмас. Маданий мероснинг механизми қуйидаги хусусиятларга эга 1. Маънавий мероснинг узвийлиги. Аждодлар яратган жаъмики бойликка янги авлод меросхўр бўлади, тарихий ахамиятини йўқотган маданият ўрнида яна маданиятлар вужудга келади, аввалгилардан кўп нарсалар ўзлаштирилади. ўтмиш тажрибаси бугун ва келажак учун хар доим асқотиқиши мумкин, шунингдек, бугун унитилган нарсалар бутунлай йўқолиб кетмайди. Масалан, В. Шекспир юз йилча унитилиб, кейинги авлодлар учун жахон адабиёти ва драмматургиясининг классиги сифатида танилди. 2. ўтмишдан келажакка ўтиш жараёнида мероснинг ўзгариши. Маданий мероснинг ўтиш даврида хусусияти ўзгариши мумкин. Яъни, миллий ²оя мавжуд нуқтаи назар ва билимлар талабига мос келувчи янги

талқиндаги мазмун касб этади. Мана шундай кўринишда у келажакка мерос бўлиб ўтади. Бизнинг кунимизгача Суқрот ва Демократ асарларининг асл нусхаси сақланиб қолмаган, бироқ хар бир авлод уларнинг ²оясини ўзи учун янгитдан кашф қилади ва уларнинг фалсафасини талқин қилувчи минглаб китоблар яратилади. 3. ўтмишдан қолган барча нарсалар бутунлай ўзлаштирилмайди, балки янги давр ва талабига, рухига жавоб берувчи, мохиятан зарур нарсаларгина олинади. Хозирда эскирган ва керакмас деб хисобланган нарсалар, келажакда балки янги мохият ва мухим ахамият касб этар. Аллақайси даврда қолиб кетган кийиниш усули кутилмаганда одатга айланиши мумкин. Янги хаёт қадим донишмандчилигидан ²оя олади. Хар бир этнос, халқ ўзининг мустақил, бетакрор, бехад ноёб маданиятига эга. Халқлар хаётининг минтақавий, тарихий ўзига хослиги хар бир халқ маданиятининг ривожланиши учун шароит яратиб беради, у ёки бу этнос хаётининг сақланиб қолиши ва бархаётлигига имкон ту²диради. Шу тарзда миллатлар олами- умумий коинот шаклланади, унда инсон ва уни тарихан ўраб турувчи табиат уй²унлашиб этносларнинг ижтимоий рухиятига таъсир кўрсатади, миллий хусусият шаклланади ва унинг амалий фаолият йўналишини аниқлайди. Мана шу бошлан²ич маданият оламида инсон туради, бу ерда унинг мухим ўрни мақсади шаклланади, унинг диди, хаётий орзуси пайдо бўлади. Инсон, маданиятларга меросхўр сифатида миллий мулкини ўзлаштиради. Намунавий хулқ қадриятларини асрашда ва келажакка қолдиришда, жамиятда одамлар ўртасидаги муносабатларни тартибга солувчи, аниқ барқарорлик бўлиши зарур. Маданиятнинг мавжудлиги ва ривожланиш анъанасида, маданиятларни асраш усулида хам бу барқарорлик бор. Анъана маданиятда янги одатлар билан уй²унлашиб кетади. Инсонга нафақат билим, шунингдек, хаёт фаолиятида анъанавий ибратлар ва яхши ўзлаштирилган махорат ва кўникма хам зарур. Бироқ, ижодкорликнинг бошланиши фикрлаш жихатдан дастлабки эслаб тасвирлашдан кўра

сермахсулликни вужудга келтиради. Маданиятнинг ривожланиш жараёни ижодкорликнинг субъекти саналган шахснинг шаклланиши жараёни билан бирга кечадиган ходисадир, яъни, инсонни нафақат жамиятда мавжуд бўлган маданий меъёрлар, анъана ва ибратлар, балки маданий жараёнларнинг ривожланиб бориши хам қўллайди. Юқорида таъкидланганидек миллий маънавий мерос муаммоси мамлакатимизда жамият учун ўта мухимлилик касб этмоқда. Чоризм мустамлакачилиги даврида Туркистон халқларининг маданиятига улар «қолоқ» маданият деб паст назар билан қарашган. Кейин советлар даврида ўзбекистон халқининг маданий меросига бир ёқлама муносабат хукмронлик қилди. Тарихий хақиқат, адабиёт ва санъат асарлари «синфий кураш», «халқчилик» каби ²ариб назария орқали бахо берилди. Фақат коммунистик ²ояга мос келувчи нарсаларга ютуқ сифатида қаралди, қолган барчасига хато деб ёки мутлақо кишилар хотирасидан ўчириб ташлашга уринилди. И.А. Каримов «ўзбекистон XXI аср бўса²асида» китобида таъкидланганидек, «Узоқ давом этган қаттиқ мафкуранинг тазйиқига қарамай, ўзбекистон халқи авлоддан-авлодга ўтиб келган ўз тарихий ва маданий қадриятларини хамда ўзига хос анъаналарини сақлаб қолишга муваффақ бўлди. «Мустақиллигимизнинг дастлабки кунлариданоқ, аждодларимиз томонидан кўп асрлар мобайнида яратиб келинган ²оя улкан бебахо маънавий ва маданий меросни тиклаш давлат сиёсати даражасига кўтарилган нихоятда мухим вазифа бўлиб қолди 10 . Жамиятимиз жадал туб ўзгаришлар холатини бошдан кечирмоқда. Бундай даврда хар бир кишига мустахкам таянч зарур. Фақат миллий ²оя шундай таянч бўлиши мумкин. Фақат миллий ²оя ислохатлар йўлидан муваффақиятли бориш учун миллатни бирлаштириши ва жипслаштириши мумкин. ўзбекистоннинг келажаги тў²рисида И.А. Каримов ўзининг мулохазаларида биринчи даражали қилиб миллий ²ояни шакллантиришни қўяди. Унинг асосида халқнинг хақиқий тарихини қайтариш, миллий 10

анъаналарни тиклаш, маданий ва маънавий меросни ўрганиш ётади. Худди шу ²оя – XXI асрда ўзбекистоннинг озод фуқороларининг маънавияти шаклланишида катта ахамият касб этиб, уларнинг ўз Ватанини гуллаб- яшнаши учун фидоий бўлиши, ўз халқининг буюк ўтмишидан фахрланувчи миллат фарзандлари бўлиб шаклланиши учун хизмат қилади. ўзбек халқининг маданий мероси минг йиллар давомида яратилган. Унда турли даврларда ўзбекистон худудида эътиқод қилинган зардўштийлик, буддизм, ислом ва бошқа динлар яратган маънавий-ахлоқий қадриятлар мужассамлашган; Унда-бутун дунёга машхур имом ал-Бухорий, ат-Термизий, Нақшбандий, Яссавий, Фаробий, Беруний, Ибн Сино, Улу²бек, А. Навоий каби кўплаб буюк мутафаккирларнинг билими ва салохияти гавдаланган, бу меросда Амир Темур ва Бобурларнинг давлатчилик ва сиёсий қурилиш тажрибалари; буюк меъморчилик ёдгорликлари, тасвирий санъат, музика, амалий санъат асарлари: халқ урф-одатлари ва анъаналари, миллий спорт турлари уй²унлашган. Мустақиллик йилларида халққа унинг маънавий ва маданий бойликларини қайтариш борасида кўплаб ишлар қилинмоқда. Дастлабки, энг мухим қадам «ўзбек тили хақидаги» қонуннинг қабул қилиниши бўлди. Бу билан ўзбек тилидаги халқнинг бебахо маданий ва миллий бойлиги мақоми тикланди. Бухоро ва Хива шахарларидаги меъморчилик ёдгорликларини таъмирлаш борасида фаол ишлар олиб борилиб, ёдгорликлар шу даврда жахон ахамиятидаги мақомга эга бўлди. Бу шахарларнинг 2500 йиллиги, Тошкентнинг 2000 йиллиги каби саналар катта тантана билан нишонланди. Ижтимоий-иқтисодий муаммоларга қарамасдан миллий маданиятни асровчи янги музейлар барпо этилди: Темурийлар даври тарихи музейи. Олимпия шон- шарафи музейи ва ўзбекистон тарихи музейи янги мазмунда бойитилди. Мақомчилар музейи ва бошқалар дунёга машхур бўлди. Халққа ўз тарихи ва хотираси қайтарилмоқда. Миллий ва жахон маданияти ривожига улкан хисса қўшган ватандошларимизнинг хизматлари хақида юбилей тантаналари ўтказилди. ўтган йилларда Навоий, Бобур,

қодирий, Бехзод, А. Фар²оний юбилейлари нишонланди. Алохида тантаналар билан халқаро миқиёсда Улу²бекнинг 600- йиллиги, Амир Темурнинг 660- йиллиги, Имом Бухорийнинг 1225 йиллиги ўтказилди. Жалолиддин Мангуберди таваллудининг 800 йиллиги ва «Алпомиш» эпосининг 1000 йиллиги кенг нишонланди. Айниқса като²он қурбонларининг бегунох хотираси тикланиши катта ахамиятга эга бўлди. Улар орасида кўплаб маданият арбобларининг номлари бор: жадидчилик харакатининг йўлбошчилари, шоир ва ёзувчилар-Мунавварқори Абдурашидхонов, А. Фитрат, Чўлпон, Рамзий, Боту ва бошқалар. Миллий анъаналарни тиклаш бўйича хам кўплаб ишлар қилинди. Наврўз, хайит каби қадимги халқ ва диний байрамлар расман хаётга қайтди. Хайр мурувват удумларини давом эттириш ва ёш авлодни баркамол ўстириш мақсадида ўзбекистон Республикаси Со²лом авлод учун жам²армасини ташкил қилиб, дастлабки орденини хам шундай атади. Ногирон болалар учун «Мехрибонлик» каби саховат фестивали мунтазам ўтказиб келинмоқда. ўзбекистонда халқаро кино, театр ва «Шарқ тароналари» каби мусиқали фестиваллар ўтказиш яхши анъанага айланиб қолди. Халқ бахшичилик санъатига эътибор кучайиб Республика конкурслари ўтказилди. Шунингдек миллий курашимиз халқаро мақомга эга бўлиб, биринчи жахон Чемпионати ўтказилди. Юқорида таъкидланганидек, маданий қадриятлардаги ворислик жараёни нафақат миллий маданиятлар ривожидаги ворислик бўлмай, балки бошқа халқлар маданиятидаги ютуқларни умумлаштиришдан хам иборатдир. Марказий Осиё минтақасида яшовчи халқларнинг маданияти қадим замонларда хам ғарб ва Шарқ мамлакатлари билан яқин маданий алоқалар асосида ривожланган. Маданий хамкорликнинг кенг кўлами, этник ва диний мазмундаги чекланмаганлик Ватанимиз маданиятининг асосий хусусиятидир. Хозирги даврда хам миллий маданиятни тиклашга асосий эътиборни қаратган холда ўзбекистон халқи жахон маданияти ва цивилизациясининг замонавий ютуқларини эгаллашга харакат қилиб, жахон маданияти ривожига хисса

қўшмоқда. Бу борада жадал амалий ишлар қилинмоқда: халқаро конкурс ва фестиваллар ўтказилди, чет мамлакатлар маданият кунлари ва санъат асарлари кўргазмаси намойиш қилинди, хинд маданият маркази, француз маданият уйи сингари доимий фаолият кўрсатувчи маданият марказлари очилди; ўз ўрнида ўзбекистон маданиятининг ўзига хос хусусиятларини назарий асослаш ва унинг жахон маданиятидаги ўрнини муносиб бахолаш иштиёқи хам кучли. Бунинг далили сифатида «Мирзо Улу²бек ва унинг жахон цивилизациясига қўшган хиссаси» (1994). «ўзбекистоннинг жахонда тутган ўрни ва роли. Бухоро ва жахон маданияти» (1995), «ўрта Осиё ва жахон цивилизацияси» (1998) каби мавзуларда ўтказилган халқаро конференция ва семинарларни кўрсатиш мумкин. ўзбекистон ўзининг бой маданий анъаналари ва жахон маданияти жараёнларидаги фаол иштироки туфайли унинг халқаро миқиёсидаги мавқеи тобора ошмоқда. Бунинг яққол мисоли 1997 йилда ЮНЕСКО ижроия кенгаши аъзолигига ўзбекистоннинг сайланиши ва 1998 й. 6 ноябрда Тошкентда ЮНЕСКО ижроя кенгашининг 155 сессиясини ўтказилишидир. Унда ўзбекистоннинг таклифи билан «Жахон маданият ва ЮНЕСКО нинг аъзо давлатларидаги фаолияти»деган хужжат қабул қилинди. Жахон маданиятининг ажлалмас қисми хисобланган миллий маданий меросни асраш ва ўрганиш режаси бўйича ўзбекистон ЮНЕСКО билан ўзаро муносабатларини янада кенгайтириши ва республикада замонавий таълим тизимини такомиллаштириши мўлжалланган.

АДАБИЁТЛАР 1. Каримов И.А. ўзбекистоннинг ўз тараққиёт ва янгилаш йўли. Т.1992 й. 2. Каримов И.А. ўзбекистон XXI аср бўса²асида. Т. 1997 й. 3. Каримов И.А. Истиқлол ва маънавият. Т. 1994 й 4. Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т. 1998 й. 5. Время и преемственность в развитии культуры. Саратов. 1991 г. 6. Глобальные проблемы и общечеловеческие ценности. М.1999 г. 7. Иконникова С. Диалоги о культуре. Л., 1989 г. 8. Культура Узбекистана: Традиции и современность. Т. 1986 г. 9. Хайруллаев М. Маданий мерос ва фалсафий фикр тарихи. Т. 1985 й. 10. Туленов Ж. қадриятлар фалсафаси. Т. 1998 й.

O'xshashlar

Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини

Маданиятшунослик фани предмети, методологик асослари ва баркамол авлодни шакллантиришдаги аҳамияти

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Маданиятнинг ижтимоий – фалсафий мохияти ва унинг таркибий тузилиши