Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Маданиятшунослик фанининг мақсади ва вазифалари. Режа : 1. Маданиятшунослик фанининг предмети. Унинг а сосий бўлимлари т аснифи . 2. Маданият тушунчаси таърифи. Бу тушунча талқинига турлича ёндошувлар. 3. Маданият ва фаолият. Маданият ва шахс. Маданиятни инсон ва жамият ҳ аётида тутган ўрни .

Ҳозирги кунда турли-туман, катта ва кичик фанларнинг сони уч мингга яқинлашиб қолди. Бундан 20-30 аср муқаддам фақат битта фан – фалсафа (натурфилософия-табиат фалсафаси) бор эди. Математика, медицина, астрономия бошқа табиий фанлар, мантиқ, этика, эстетика, социалогия, политология каби ижтимоий фанлар бирин - кетин мустақил бўлиб, ўз навбатида ўнлаб фанларга бўлиниб кетдилар. Фанлар дифференциацияси (тармоқлашуви) ҳозир ҳам давом этмоқда. Айни пайтда турли фанлар туташган, кесишган жойда янги фанлар пайдо бўлиши (интеграция жараёни) ҳам давом этмоқда. Барча фанларни таснифлаш (классификация қилиш) буларни 3 гуруҳга бўлишдан бошланади: 1) табиий фанлар; 2) ижтимоий (социал) фанлар: 3) гуманитар фанлар. Маданиятшунослик ижтимоий-гуманитар фанлар жумласига киради. Аслида дунёдаги жамики бор нарсаларни иккига бўлиш мумкин: биринчиси, инсондан ташқарида ва унга боғлиқ бўлмаган ҳолда мавжуд бўлган табиат, моддий олам; иккинчиси, инсон онги, ақл-заковати билан яратилган жамики нарсалар, яьни маданият. Бу ҳолда фанларни ҳам яхлит қилиб, иккига ажратиш мумкин булар эди: 1) табиатни ўрганадиган фанлар; 2) маданиятни ўрганадиган фанлар. Бу н да барча ижтимоий гуманитар фанлар бит т а ном билан маданиятшунослик деб аталган бўлар эди. Аммо, инсоният яратган моддий ва маьнавий бойликлар шу қадар беҳисоб ва турфа хилки, битта фан буларни қамраб ололмайди. Барча ижтимоий-гуманитар фанлар инсоният маданиятинининг муайян соҳасини, у ёки бу жиҳатини, маьлум бир хусусиятларини ўрганади. Маданият кўпгина фанларнинг ўрганиш обьекти ҳисобланади. Маданиятнинг моҳияти ва мазмунини, таркибий қисмлари ва турли соҳаларда намоён бўлишини фалсафа, тарих, лингвистика, антропология, этнография, саньатшунослик сингари фанлар тадқиқ этади. Бу табиий ҳол. Зеро маданият жуда мураккаб, серқирра, доимо ривожланиб бордиган

ижтимоий ҳодисадир. Б у фанлар маданиятни конкрет ҳодиса сифатида, унинг бирор соҳаси, йўналиши, кўринишини ўрганади. Маданиятшунослик эса, юқорида номи эслатилган фанлардан фарқли ўлароқ, маданиятни яхлит ҳолда, бир бутун мезон асосида тадқиқ этади. У маданиятнинг шаклланиши ва тараққиёти босқичларини, ривожланиш қонуниятлари ва тамойиллари, буларнинг амал қилиш ички механизмларини ўрганади. Бу фан миллий, м и нтақавий, умуминсоний маданиятларнинг моҳияти, ўзига хослиги, маданият типлари ва турларини таҳлил этади. Маданият ривожидаги ворислик (буни илмий вертикал ривожланиш деб аталади), маданий мерос, маданиятлар мулоқоти (горизонтал ривожланиш), уларнинг бир-бирларига таъсири, ўзаро алоқадорлиги, боғлиқлиги ҳодисаларини тадқиқ этади. Маданиятшунослик атамаси ингилизчада Culturology, Kulturologie деб юритилади. Ғарб олимларининг таъкидлашича, немис олими В.Оствальд 1913 йилда биринчи бор шу сўзни қўллаган. Америкалик антрополог Лесли Уайт 1949 йилдаги мақолаларида ушбу терминни илмий ва методологик жиҳатлардан асослаб берган. Аммо фақат XX асрнинг охирги чорагига келиб бу илм соҳаси алоҳида фан сифатида шаклланди, ўз категориялари ва қонуниятлари, ўз структураси ва функцияларига эга бўлди. Ўзбекистонда маданиятшунослик фани 90 – йиллардан кейин жадал ривожлана бошлади, таълим тизимига киритилди, адабиётлар, ўқув-методик материаллар билан бойитилди. Лекин бу соҳада ҳали «очиламаган қўриқлар», ечилмаган муаммолар, кашф этилмаган қонуниятлар бир талай. Айниқса, ўзбек халқи яратган маданиятни, эзгулик, инсонийликка тўла менталитетини жаҳонда кенг тарғиб қилиш, дунё халқларига етказиш энг хайрли, энг шарафли ишлардандир. Маданиятшунослик фанининг предмети – инсонит яратган “иккинчи олам”, яъни маданият, унинг моҳияти ва ривожланиш қонуниятлари, асосий тамойиллари ҳамда социал функциялари, яъни ижтимоий вазифаларидир.

Бинобарин, Маданиятшунослик фанининг асосий манбаи – инсоният яратган барча маданий бойликлар, моддий ва маънавий қадриятлардир . Маданиятшуносликнинг фан сифатидаги асосий вазифаси – инсоннинг табиат, жамият билан биргаликдаги фаолиятини ҳамда кишиларнинг моддий ва маънавий турмушига оид барча маданий жараёнларни тадқиқ этишдир. Маданиятшунослик ўрганадиган асосий соҳалар, яъни унинг тадқиқот манбаи қуйидагилардир:  кишиларнинг муомала воситаси бўлган тил;  жамият бойлиги в а мезони бўлмиш билим;  инсон яратган санъат ва адабиёт ;  ижтимоий муносабатлар ва ижтимоий ташкилотлар;  маросимчилик, кундалик турмуш тарзидан ўрин олган анъаналар;  жамиятда содир бўлувчи демографик , этник жараёнлар ва ҳ. к. Маданиятшунослик умумназарий фан ҳисобланиб, унга хос бўлган хусусият - инсоннинг маданий ҳ аётини яхлит ҳолда бир тизим сифатида ўрганишдир. Демак, илмий билишдаги тизимли (системали) ёндошув маданиятни таҳлил этишдаги зарурий услублардан бири ҳисобланади. Маданият — бу инсонларнинг ижодий фаолияти туфайли яратилган моддий ва маънавий бойликлар мажмуигина бўлиб қолмай, айни пайтда у жамият тараққиётининг муайян даражасини ҳам ифодалайди, яъни, жамиятдаги билим, мезон ва қадриятларнинг йиғиндиси маданиятда гавдаланади. Маданият ни ўрганишда объектив қонуниятлар, ҳодисалардаги сабабий боғлиқлик ҳақидаги анъанавий тасаввурлар ҳам қўл келади. Аммо, умумий бир соҳа сифатида маданиятга системали ёндашув бир-бирига таъсир этувчи турли маданият соҳаларининг ўзига хос хусусиятларини қисмларга бўлиб эмас, балки уларни яхлит тасаввур қилиш имкониятини кенгайтиради. Системали ёндашув тадқиқотнинг жуда кўп услубларидан фойдаланишга имкон яратади. Яъни, айрим бир услублар билан олинган

натижаларни бошқаларига қарама - қарши қўймасдан ва мутлақлаштирмасдан хулоса чиқаришга асос бўлади. Айнан, системали ёндашув маданиятга ўзига хос шаклда муносабат билдирган ҳолда кишилар ҳаёт фаолияти соҳаларини ҳам тушуниш имконини беради. Булардан маданият соҳалари, маданият институтлари ташкил топиб, улар аниқ тузилмага ва аниқ вазифаларга эга бўлган холда ижтимоий муносабатлар тамойили, коммуникация, маданий намуналарни ташкил қилиб маданият тизимини белгилайди. Маданиятшунослик фанининг қуйидаги бўлимлари мавжуд: 1. Маданият фалсафаси — маданиятдаги мураккаб ва кўп мақсадли жараёнларни тахлил қилишда ёндашувнинг энг умумий тамойилларини намоён қилиб, қиёсий тахлил, таснифлашга асосланади. Маданиятни фалсафий англаш, фалсафий асослаш билан боғлиқ материалистик, позитивистик, объектив идеалистик ва бошқа кўплаб қарашлар мавжуд. Уларнинг ҳар бирида инсоннинг табиат ва ижтимоий гуруҳ (социум) оламида жисмоний, маънавий ва рухий ҳаёт фаолиятининг шаклланиши ва ривожланишини назарий тушунтириш усуллари ва ўзига хос таҳлилий услублари ишлаб чиқилган. 2. Маданиятнинг морфологияси ( тузилиш ) — инсонга боғлиқ бўлмаган ва жамиятда мустақил мавжуд бўлган маданиятнинг ўзига хос шакли унинг тадқиқот предмети ҳисобланади. Маданият ривожи жамиятнинг ички қонуниятларига ўзаро боғлиқдир, деб ҳисобловчи маданият морфологияси таққослаш, таҳлил ва бошқа услублар асосида маданият ривожланишининг манбаи ва омилларини очишга уринади. Унинг мавжудлик даври у ёки бу маданиятнинг пайдо бўлишидан то инқирозигачадир. 3. Маданият социологияси — бирон бир жамиятдаги мавжуд маданиятнинг аниқ жараёнларини ўрганиш билан шуғулланади; бу ҳар хил социологик ахборотларни тўплаш, қайта ишлаш ва таҳлил қилиш билан боғлиқ бўлган маданият жараёнини эмперик тадқиқ қилишдир. Маълум

маданият шароитида кишиларнинг ўзаро муносабатлари, социомаданият тоифаларининг намоён бўлиши ҳам бу соҳанинг объектидир . 4. Маданият тарихи — ҳар бир маданиятни ноёб ва бетакрор ҳодиса сифатида ўрганади; шунингдек, турли маданиятларни ўзаро таққослайди, уларнинг узаро муносабати ва ўзаро таъсири, замон ва макондаги уларнинг фарқларини , маданий тараққиётидаги ўзига хос ва умумий томонларни тадқиқ этади. 5. Маданият экологияси — инсон ҳаёт фаолиятининг барча соҳаларини: инсоннинг индивидуал ҳаётини, жамият ҳаёти, табиат билан ўзаро муносабатларини қамраб олади. Бу маданиятшунослик тадқиқотидаги энг янги фаол ривожланаётган соҳалардан бири. Маданиятшунослик фанининг диққат марказида инсон туради, зеро маданият - бу инсон яратган бойликдир. Маданиятшунослик инсоннинг олам билан фаол муносабатини ва бу муносабатлар унинг ҳаёт тарзида намоён бўлишини, шахснинг ижтимоий ва маданий ролини, маданиятлар типологиясини ўрганади. Маданиятшунослик фани маданиятни илмий изоҳлаб, унинг умумтарихий мазмуни ва маъносини белгилайди, ижтимоий- тарихий билимлар тизимидаги ўрни ва мавқеини асослайди. Маданиятшунослик фани тарих , санъатшунослик, фалсафа, социология, этнография, психология каби бир қатор фанларнинг кесишувида вужудга келган, нисбатан ёш ижтимоий – гуманитар фан ҳисобланади. Унинг изланиш объекти ижтимоий воқелик бўлган маданият ва инсон ҳаёти услуби ҳисобланади. Унда маданиятнинг вужудга келиши, ривожланиши, жамиятда амал қилиши билан боғлиқ масалалар тўғрисида, маданият қоидалари, институтлари, қадриятларининг жамият ҳаёти ва ривожланишидаги ўрни, ўзаро алоқалари жараёнлари ўрганилади. Курснинг асосий масаласи бу инсон тўғрисидаги, унинг табиати ва имкониятлари ҳ ақидаги масаладир. Табиатнинг мавжудлик қонуни хилма - хил бўлганидек, инсоннинг ички табиати, яъни маданияти ҳам табиий муҳит, ижтимоий борлиқ ва тарихий даврлар таъсирида доимий равишда ўзгариб

туради. Бу ўзгариш фақат илгарилаб бориш, янги қадриятларнинг вужудга келишидангина иборат эмас, бу Бирон - бир соҳадаги бузилишлар, инқирозий аломатларнинг кучайиши билан ҳам ҳарактерланиши мумкин. Ҳ озирги замон илмий - техника тараққиётининг табиий муҳитга, маънавий ҳаётга ва бошқа соҳаларга салбий таъсири фикримизнинг далилидир. Маданиятшунослик фани маданий тарихий даврларни таҳлил қилишда билишнинг уч босқичини табиий бирликда олиб қарашга ҳаракат қилади: A) Конкрет даврнинг яҳлит қиёфасини, яъни унинг бусбутун образини яратишга интилади; Б) Инсоният борлиғининг умумий динамикасида даврнинг маънавий ўрнини аниқлайди (ижтимоий онг тарихида, фанда, санъат ва фалсафада ўрганилувчи даврга берилган баҳонинг эволюциясини ҳам ўз ичига олади). B) Конкрет даврнинг «мазмуни»ни таҳлил қилади, яъни унинг ҳозирги давр тафаккурида қандай ўринга эга эканлигини, унинг муаммоларини бизга қандай таъсир этишини, бизга қайси томонлари билан якинлигини, ҳозирги вазиятнинг қайси социал ва индивидуал камчиликлари унда актуаллашганлигини кўрсатади. Маданият типлари тарихий даврларга қараб ўзгариб туради. Даврларнинг алмашиниши билан маданиятда ҳам сифат ўзгаришлари юз беради. Конкрет тарихий даврда яшаган кишиларнинг дунё тўғрисидаги тасаввурлари, билими, маънавий қадриятлари тўғрисида атрофлича маълумотга эга бўлишимиз учун биз шу даврнинг маданиятига мурожаат қилишимиз лозим. Шунинг учун маданиятшунослик фани турли ҳалкларнииг ма даний ривожланиш тарихини жаҳон маданий тараққиётининт таркибий қисми сифатида ўрганиш билан бирга конкрет тари хий даврнинг ижтимоий тара қ қиётда тутган маънавий ривожланиши босқичлари, умумий қонуниятлари, ўзига хос хусусиятларини ҳам ўрганади. Маданиятшунослик ўқувчиларни турли тарихий даврлар маданиятлари ва социал гурухларнинг урф-одатлари, турмуш тарзи тўғрисидаги билимлар билан бойитади. Тарихий ва гуманитар билимларни тартибга келтиради,

ижтимоий турмуш воқеликларини ягона мазмун асосида англашга ёрдам беради. Кўплаб бетакрор ва мустақил маданиятлардан ташкил топган жаҳон цивилизациясининг бирлиги ва хилма-хилликини кўрсатади. Кишиларнинг фуқаролик ва маънавий етукликка эришишларида, фикрлар ва қадриятлар плюрализмини кўра билишда, фан тараққиётини тўғри бахолаш қобилятини ҳосил қилишда муҳимдир. Маданиятшунослик фани муҳим тарбиявий вазифани ҳам бажаради. Инсонда зиёлилик ҳиссини тарбиялаш курснинг диққат марказида туради. Киши қанчалик зиёли бўлса, деган эди Д.С.Лихачев, у шунча кўп тушунади ва ўзлаштиради, унинг дунёқараши ва қабул қилиш доираси шунчалик кенгаяди. Кишининг маданий савияси қанчалик тор бўлса, у ҳамма янгиликларга ва «жуда эски»ликка нисбатан шунчалик бефарқ бўлади. Ўзининг эски одатлари билан яшайди. Бундай одамнинг дунёқараши тор бўлиб, ҳамма нарсага шубҳа билан қарайди. Ўтмишнинг маданий қадриятларини ва ўзга миллатлар маданиятларини билиш, уни сақлаш, кўпайтириш, эстетик қимматларини қабул қила билишнинг ривожланиб бориши маданий тараққиётнинг энг мухим воситалардан бири ҳисобланади. Инсоният маданияти ривожланиши тарихи бу нафақат янги, балки эски мада ний бойликларини излаб топиш тарихидир. Шунингдек, ўзга маданиятларни билиш, маълум маънода гуманизм тарихи билан қўшилиб кетади. Бу бошқа халқларга нисбатан ҳурмат, бағрикенглик, тўғри маънодаги бардошлилик, демакдир 3 . Маданиятшунослик фанининг яна муҳим вазифаларидан бири - бу кишида ижодий қ обилиятни ривожлантиришдир. Маданият фа қ атгина моддий ва маънавий бойликлар йи ғ индисидан иборат эмас, балки ижодий фаолиятдир. Маданиятшунослик янги маълумотлар бериш билан бирга ёшларда маданият во қ еликлари билан муносабатда бўлиш малакасини ҳосил қ илади. Хилма-хил маълумотлар бериш билан бирга тингловчиларда илмий тафаккур қ илиш услублари узликсизлиги, манти қ ийликни шакллантиради. 3 Лихачев Д.С. Поэтика древнерусской литературы. М.Наука. 1979. стр.159.

Курснинг тарбиявий функцияси, уни билиш функцияси билан қўшиб ўрганилишини талаб этади. Тарихий даврлар маданиятини ўрганиш маданиятларни қарама-қарши қўйиш, уларга бахо бериш, фарқ қилиш мақсадларини эмас, балки янгиликни ўрганиш, бошқа маданиятлар бойликларидан баҳраманд бўлишига хизмат қилади. Бу вазифаларни бажаришда маданиятшунослик фани тарихий антропология-маданиятга яхлит феномен, дунё ва ҳаётни идрок этиш усули сифатида муносабатда бўлади. Тарихий антропологиянинг энг муҳим тушунчаларидан бири бу менталитетдир. «Менталитет» - бу маданиятга тааллуқли бўлган кишиларда бу ёки бошқа муҳитнинг муайян «ақлий воситалар йиғиндиси», «психологик мослама»ларнинг мавжудлигини билдиради. Улар инсонга ўзгаришнинг табиий ва социал борлиғини мустақил қабул қилиши ва идрок этишига шарт- шароитлар яратади. Бетартиб узоқ-юлуқ тушунчалар ва таъсирлар тафаккури орқали қайта ишланади, нисбатан тартибли дунё манзарасига айланади. Бу манзара инсон ҳатти-ҳаракатида ўчмас из қолдиради. Бир социал ва маданий умумийликнинг тегишли бўлган, тарихий жараёнининг субъектив томони ҳисобланувчи идрок ва хис қилиш услуб лари тарихнинг объектив жараёнига қўшилади. Ҳозирги замон Маданиятшунослик фани «маданият» тушунчасини қўлланишига қараб қуйидагича ўрганади: а) индивидуал - яъни алоҳида олинган бир шахс маданияти; б) ижтимоий гурух маданияти - миллий, синфий, табақавий, касбий, оилавий маданият ; в) минтақавий – маълум бир ҳудуд ва вақтда чекланмаган муайян типдаги жамият маданияти; г) умуминсоний маданият. Маданиятни қўлланиш жихатидан турларга бўлиш мунозарали бўлсада, биз уларнинг мавжудлигини инкор қила олмаймиз. Ижтимоий тараққиёт тафовутларни йўқотмайди, балки, аксинча, унинг хилма-

хиллигини янада кенгайтиради. Шунинг учун уларни тобора чуқурроқ ўрганиш маданият тўғрисидаги тасаввуримизнинг кенгайиб боришига хизмат қилади. “ Маданият ” тушунчаси турли тилларда турли сўзлар, жумладан инглиз тилида “ culture ”, рус тилида «культура» сўзлари билан аталади. Ўзбек тилидаги «маданият» сўзи араб тилидаги «мадина», яъни шаҳар сўзидан ясалган бўлиб, «шаҳарга хос», «шаҳарга оид» деган луғовий маънони беради. Ғарбий мамлакатларда кенг ишлатиладиган «Культура» асли лотинча сўз бўлиб, дастлабки даврларда деҳқончиликка оид «ишлов бериш», «парвариш қилиш» деган маънони билдирган. Кейинчалик «маърифатли бўлиш», «тарбияли», «билимли бўлиш» мазмунида ишлатилган. Вақтлар ўтиши билан бу тушунчанинг ҳажми кенгайиб, таърифи ва тавсифи кўпайиб борган. Агар америкалик маданиятшунос олимлар А. Кребер ва К. Клакхоннинг 1952 йилдаги маълумотларига кўра маданият тушунчасига берилган таъриф 164 та бўлган эса, сўнгги адабиётларда маданиятнинг таърифлари 500 дан ортиқ 4 деб таъкидланади. Маданият тушунчасини таърифлаш ва тавсифлаш учун жуда кўп иборалар ишлатилади. Булар қаторида “инсониятнинг яшаш усули”, “ижтимоий инсоннинг тулақонли фаолияти”, «инсон томонидан яратилган муҳит», «яхлит социал организм», “инсоният яратган моддий ва маънавий қадриятлар мажмуи”, “иккинчи яъни сунъий табиат”, “инсон ижодий фаолияти махсули”, “умуман жамият”, “шу жумладан жамиятнинг маънавий холати”, “шартли белгилар йиғиндиси”, “меъёр ва андозалар мажмуи” ва ҳакозо. Ғарбий Европада маданият тушунчаси XVIII асрнинг охиридан эътиборан ҳозирги мазмунини касб этди. Аммо, бу тушунча фақат XX асрга келиб ижтимоий ва гуманитар фанлар категориал тизимидан мустаҳкам ўрин олди. Кишилик жамиятини беқиёс кўламга эга бўлган ва доимий равишда ўзгариб борувчи маълумотларни муайян тартибга солишга ёрдам берувчи, 4 А .И.Кравченко. Культ у рология. Учебник. – Москва, 2005, стр.11

$умумлаштирувчи тушунчаларга бўлган эҳтиёжи маданият тушунчасини кенг тарқалишига сабаб бўлди. Қадимги Римда «маданият» - тушунча си «ҳаётни маънавий жиҳатдан янада яхшилаш ва такомиллаштиришга қаратилган ғамхўрлик» деган маънода ҳам фойдаланилган. Маълумотларга кўра, машҳур Рим файласуфи, нотиқ Цицерон ҳам «руҳият маданияти» атамасини ишлатган. Европа халқларида XVIII асрнинг охирларигача «Маданият» атамаси ақлий-ахлоқий маданият тушунчаси билан ёнма-ён ишлатилган. Кўриниб турибдики, «Маданият» тушунчаси хилма-хил талқинига қарамай қадимдан ҳозирги кунгача ўз моҳиятини ўзгартирмаган 5 . Ҳозирги даврдаги маданиятнинг илмий тушунчаси инсоният томонидан яратилган ва яратилиши давом этаётган маънавият, руҳиятнинг ўзига хослигини англаниши натижасида вужудга келди. Инсоният «табиий» турмуш тарзи асосида яшаган даврда: яъни териб истеъмол қилиш, ов қилиш, балиқ тутиш, чорвачилик ва деҳқончилик билан шуғулланган вақтларида маданият туғрисидаги фикрнинг туғилиши гумонли. Оддий, бир маромда ривожланувчи жамиятда инсон ўз маданияти билан «қўшилиб» яшаган. Урф одатлар, эътиқодлар, ҳаётнинг моддий ва ижтимоий шакллари ундан фарқ қилмаган. Маданият мустақиллиги. Маданиятнинг автономияси намоён бўлиши учун муайян даражада техниканинг ривожланиши ва мехнатнинг ижтимоийлашувига эришиш талаб этилган. Шу аснода маданият аста- секинлик билан инсониятдан тобора кўпроқ мустақил бўлиб борган. Инсоннинг эса ўзи яратган маданиятига тобеълиги ортиб борган. Ҳозирги ривожланган жамиятлардаги экологик, маънавий ва ахлоқий соҳалардаги мавжуд муаммолар фикримизнинг далилидир. Шунинг учун маданиятни феномен сифатида идрок этиш, унинг ривожланиш қонунларини тушуниш ва шу тушунчалар асосида маданиятни бошқаришга ўрганиш зарурият бўлиб қолади. 5 Каран г: Ызбек тилининг изо ҳ ли лу\ати, М. 1981 . 1-том, Энциклапедик лу\ат, Т. 1990 йил, 1-том , фалсафа , қомусий луғат, Т. 2004 йил, 230-бет$