Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

178 KB

Ko'chirib olish

Маданиятшунослик ва диний маданият. Техноген маданият РЕЖА: 1. Европа ва Шарқ маданиятининг христиан ва ислом дини ақидаларида намоён бўлиши 2. Диний маданиятлардаги ютуқлар ва уларнинг жаҳон маданиятидаги ўрни 3. Уйғониш даврида янги Европа маданиятининг шаклланиши 4. Замонавий маданиятда техниканинг аҳамияти. Оммавий маданият

1.Қадимги Шарқ маданиятининг вужудга келиши шарт-шароитлари VI-XVI асрлар даври тарих фанида ўрта асрлар дейилиб, қадимги ва анъанавий маданиятлар ўртасидаги даврни билдиради. Бу давр маданиятида мифологик тафаккур ва анъаналарнинг кучли таъсири хамда янги даврнинг техноген маданиятидаги ақлий-мантиқий тафаккур, илмнинг амалий хусусиятлари сезилади. Араб халифалиги ва Европа мамлакатлари ўрта асрлар маданиятидаги хусусиятни ислом ва христианлик белгилайди. ¤рта асрлар маданиятининг шаклланиш қиёфасини ислом ва христианлик белгилаши билан бирга, уларнинг ўзи хам мифологик тушунчалар асосида шаклланиб, анъанавий маданиятнинг кўплаб жихатларини ўзлаштирди, ўз навбатида ўрта асрлар маданияти негизида кейинги даврлар маданиятининг шаклланиши учун янги маданият куртаклари ва янгича тафаккур тарзи вужудга келди. Яна шуни хам инкор қилмаслик керакки, ўрта асрларда ўзининг тафаккур тарзи ва дунёқараши жихатидан ўтмишда ва кейинги даврларда вужудга келган диний маданиятдан кескин фарқ қилувчи диний маданият яратилди. Диний маданият кўп мазмунлидир, негаки унинг асосида турли халқларнинг маданият мероси мавжуд: араб, турк, герман, славян халқларининг архаик (ибтидоий) маданияти; антик мерос ва қадимги шарқ цивилизацияси меросларини танлаш ва ижодий қайта ишлаб ўзлаштирган. Бундан ташқари ғарб ва Шарқнинг ўрта асрлар маданияти тарихнинг минг йиллар давомида доимо мулоқот ва аккультурация жараёнини кечирди, бунда салиб юришлари даври жуда шиддатли кечди (XI-XIII асрлар). Диний маданиятнинг кўп қирралиги унинг таркибида кўплаб субмаданиятларнинг мавжудлигидир: халқона (қишлоқ маданияти), шахар, дунёвий, монастир ва сўфийлик маданиятлари. Шунингдек, дин ўша даврдаги маданият ва субмаданиятнинг барча сохаларини бирлаштириб ўз ичига қамраб олди. ¤рта асрлар даврида якка худоликка асосланган жахон динлари- христианлик ва ислом Европа, Осиё ва Африканинг кўп жойларида кўплаб кишилар учун дунёқарашнинг устивор шакли бўлиб, инсон ва бутун

жамиятнинг тафаккурини, бутун турмуш тарзини белгилади. Диний ақидалар асосида ўша даврнинг қиёфаси кишилар онгида шаклланиб маданиятнинг ўзига хос хусусиятини белгилади. Коинот ва осмон жисмларини дастлабки ва бошланғич ўрнини Худо (Оллох) белгилаб, дунё ва инсонни яратувчиси хамда барча мавжудот худонинг (Оллох иродасининг) ижодий яратувчанлик натижасидир. Инсоният тарихи даврларнинг изчиллик билан такрорланиб туриши каби намоён бўлади, натижада даврларнинг ўрин алмашиши навбатдаги пайғамбарнинг келиши билан содир бўлади. Пайғамбар жамиятда бузғунчилик ва гунохларни тузатишда «илохий аралашувчи» нинг тимсоли хисобланган. Бу «худонинг элчилари» бўлган пайғамбарлар тарихидир. Христианликка кўра «элчиларнинг» сўнггиси «худонинг ўғли» Иисус Христоснинг ерга тушиши хисобланиб, унинг чормих қилиниши билан Ерда Худонинг хукмронлиги бошланади. Ислом дини бўйича Иисус фақат пайғамбарлардан бири халос, охирги пайғамбар «пайғамбарлик тамғаси» бўлган Мухаммаддир. Кишиларга пайғамбарлар орқали олий хақиқат маълум қилинган. Яъни, яхшилик ва ёмонлик, номукаммал – такомилга мухтож бўлган ердаги кўринадиган табиий мавжудлик, бунда, ердаги олий хилқат инсон рухи бўлиб, у Худо билан бирлашишга харакат қилиши лозим. Дин – инсон учун намуна-мўминлик, жафокашлик, рухоният, гунохларни ювиш иштиёқи, қутилишдир. ҳар ким, хар доим назорат остидалигига, ўзининг Оламда заррадек эканини хис қилиши, бу улкан Оламнинг ўзига хос марказида сезиларли куч харакатда бўлиши, идрок қилиб худонинг (Оллохнинг) эътиборида эканлигига иқрор бўлади. Дин хар хил миллий анъаналарга эга бўлган турли халқларга араблар Шарқи ва Европада кучли бир цивилизация яратиши учун бирлаштирувчи ибтидо бўлди. Дин маданиятнинг сиёсий, ижтимоий, илмий, бадиий-барча сохаларига ўз таъсирини кўрсатди. Христианлик Рим империясида Эрамизни IV асрларида унинг ғарбий қисми гуллаган пайтга келиб (эр. 476 й.) тўла шаклланган черков тизими ва қаттиқ интизомга асосланган давлат дини тарзда қарор топди. Черковнинг таянчи бу пайтда бутун Европада кенг

тарқалган ва христианликни ўз дини сифатида қабуллаган «ёввойи» халқлар (жумладан: готлар, галлар, ирландлар ва б.) ташкил этди. Европа бўйлаб тарқалган герман, славян, турк қабилалари антик цивилизациясини хароб этиб янги хаёт тарзини қабул қилдилар. ¤рта аср Европаси- бу аграр цивилизация гуллаб яшнаган, натурал хўжалик хукмронлик қилаётган тарихий давр. Дехқонлар унча катта бўлмаган, бир-биридан ажралган жамоалар шаклида яшар, уларни истак ва манфаатларини йилдан-йил такрорланадиган қишлоқ хўжалиги билан боғлиқ тарзи белгиларди. Бундай хаёт тарзида одамнинг тафаккур доираси тор- манфаати доирасидан ташқари хар қандай мулоқотларга эхтиёжи йўқ хисоб бўлади. Бунда Европа таркиб топган давлатчиликка хам хеч қандай замин йўқ эди. Сўнгроқ христиан черкови жамиятни барча томонларини сиёсий ташкилот шаклига келтиришнинг намуна асосини ташкил этди. Тобеълик муносабатларига қурилган феодал табақачилик асосида Черков иерархияси ётади. (рухонийлар-епископлар-кардиналлар-рим папаси), £ирол худонинг вассали, сарой аёнлари- қ иролнинг вассали, дехқон-сарой аёнининг, аёл эркакнинг, уй хайвони аёлнинг тош ва ўсимликлар уй хайвонининг вассали ва бош.»Тошдан Худогача» кенг тарқалган умумий вассаллик хақидаги ғоя хам Черковни қўллаб қувватлаган. Мусулмон Шарқида ислом таълимоти пайдо бўлиши билан баробар теократик бошқарув шакли қарор топади, бунда диний ва дунёвий хокимият пайғамбар, кейин унинг «ўринбосарлари-халифалар» қўлида бирлашган. V-VI асрларда Арабистонда янги дунё қарор топабошлади. Этник ва маданий уюшиш, интеграция жараёни кечиб, ягона дин, умумий онг элементлари тарқала бошлади. Бу аввалги худоларидан хафсаласи пир бўлган арабларнинг маънавий-рухий изланишига туртки бўлди. Мухаммаднинг пайғамбарлик фаолияти ягона маънавий-мафкуравий ва социал бирликка интилиш йўлида қонуний жараён бўлди. Исломий эътиқод 5 асосий талабга таянади. Ягона Оллохни тан олиш ва Мухаммадни унинг пайғамбари деб билиш, намоз ўқиш, рўза тутиш, бева-бечоралар йўлида закот бериш, хаж

зиёрати. Исломнинг ушбу 5 ахкомидан 4 таси ахлоқий-удум табиатига эга. Хусусан, пайғамбар шахси у хақидаги маълумотлар нуфузи ислом динига бетакрор ўзига хослик, маънавий-рухий қудрат бахшида этди ва уни жахон тарихидаги мухим воқеа, ўзида илохий ва дунёвий хокимиятни мужассамлаштирган мусулмон давлатчилигининг қарор топиш томирини белгилади. Дин хаётни муқаддас шаклда тасвирловчи ғояларни яратди: Фалсафада- теология, адабиётда-илохий, дидактик жанрлар, европа мусиқасида черков гимнлари-литургия ва месса, тасвирий санъатда христианлик сюжетлари асосий ўрин тутди. Асосий фанлар илохиёт ва схоластика (ўрта аср фалсафасида юнонча шундай аталган ва бу атама фикр сўқиш, догматизм, мазмунсиз, формал билимни англатган). Илохиёт олам ва инсон хақидаги ўз «илмий» манзарасини яратди. Коинот хусусидаги илмда Ер Оламнинг, Иерусалим дунёнинг маркази деган қараш хукмронлик қилди. Инсон мажозий тарзда микрокосмос- тана-ер, қон-сув, нафас-хаво, харорат-олов, яъни у бошланғич ибтидодан иборат деб қаралди. Асосий мавзу-худони куйлаш, Инжил асотирлари, авлиёлар хаёти, рухий- ахлоқий покланиш, гунохдан, мағфират бўлиш ақидалари эди. Мусиқавий маданият негизини черков қўшиқ-куйи (литургия), мусиқа, шеърият ва драматургияни ўзида уйғунлаштирган черков тантаналари ташкил этди. Меъморчилик ва тасвирий санъат илохиятни унсиз тарғиб шакли тарзида намоён бўлди. Христианлик эхромларини (Собор) «саводсизлар Инжили» деб бежиз айтмаганлар. Унинг бутун ифода шакли- бино ичининг хоч шаклидалиги, атрофнинг безак-хашами, оддий бандаларига муносиб кўрилмаган мехроб қисми, турли хайкалчалар, мўл бўёқли тасвирларда аслида христиан рамзлари ва христианлик ақидалари ифодаланган. Бош жанр икона бўлиб, у саводсиз омма учун худо билан рухий-хиссий боғланиш алоқа шакли саналган. Тасвирда худони бандаларининг гунох кечмишлари, уларни мағфират этишга қаратилган мотамсаро кўриниши ифодаланган.

Исломда санъатга нисбатан қатъий бирёқлама, диний ақидалар тимсоли ифодасини кўрамиз. Бунда черков тизимини йўқлиги, хар бир одамни Оллох- билан танхо мулоқотининг мумкинлиги ахоли манзиллари, махаллаларда қурилишнинг оммавий шакли-масжидларни бино этилиши бўлиб, унинг дастлабки намунаси Мухаммад пайғамбар томонидан Мадина шахрида солинган масжиддир. Юқори маълумотли мусулмонлар орасида Европа мамлакатларидаги университетлардан илгарироқ олий таълим мактаб- мадрасалари кенг тарқалишини белгилади. Мусулмон адабиётида устиворлик қилган шеъриятни ривожланишида суфийлик катта роль ўйнайди. Суфийлар ўзларининг чуқур хиссий-рухий холатлари, яратувчига бўлган эътиқодини тингловчиларига етказиш, индивидуал таъсир этиш махоратини намойиш этардилар. Ислом тадқиқотчилардан бўлган. Г. Грюнбаумнинг таъкидига кўра, тахлилий, маъжозий бой ифода воситаларига эга бўлган мукаммал ифода шакли, чуқур мазмун уйғунлигини ўзида мужассам этган такбир имкониятларини мусулмон маданияти доираси хатто ундан ташқарида топиш мумкин эмас. Шарқнинг барча йирик Саноий, Жомий, Румий, Саъдий, ҳофиз, Низомий, Навоий сингари ижодкорлари суфийликка у ёки бу тарзда алоқадор бўлганлар. Илохий хақиқат Оламнинг алдамчи кўриниши тарзда тахайюл этилганлиги туфайли хам ислом санъатда асл тасвир-ифодани инкор этган (Китобий миниатюра бундан мустасно). Айни пайтда Исломда оламнинг мохияти, асл хаёт хақиқатни нақшларда мухрланган белгиларида ифодалашга эътибор қаратилган. Махобатли меъморчилик ёдгорликларини бетакрор гўзаллик тимсолларига айлантирган, ихлосмандларни нафақат кўзини, қалбини хам қувонтирадиган мураккаб геометрик шакллар (гирх), ўсимликлар шакли ифодаси (ислимий), қўлёзма, амалий безак, санъати нақшлари асосида исломий рамз тасвирлари ётади. Жумладан, учбурчак- Оллохнинг назари, тўртбурчак-мусулмонларни Муқаддас манзилгохи-Каъба, бешбурчак-диннинг 5 асосий аркони, жимжимадор ўсимликсимон шакл, ва гуллар-жаннат боғи-Бўстон тимсолларидир. Мусулмон Шарқида санъатда диний ақидалар ўта изчилик билан қўлланган. Санъатда каллиграфик

миниатюрани истисно қилган холда деярли воқеликни тасвирлаш таъқиқланган, тасвир рамзий шаклларда, нақш сифатида ифодаланган. Умуман, ғарбда хам Шарқда хам борлиқ Илохий « Олий хукмдор»нинг акси сифатида идрок қилинган. Худо (Аллох) табиатдаги нарсаларни яратувчиси сифатида ва нарсаларда унинг қудрати намоён бўлиш тарзида тушунилади. нарсаларни мохиятини билиш Худони (Аллохни) танишдир. Оламни билиш назарий бўлиб, машхур файласуф, хусусан Арастунинг ва теологлар асарларида фақат борлиқнинг тизими шархланган. Барча нарсалардаги яширин мазмунни топишга ва фахмлашга харакат қилинган. Шундан бошлаб ўрта асрларда нафақат алхимия ва астрология, балки анъанавий, мажозий математика, жуғрофия, филология ва бошқа фанлар хам ривожланиб, аниқ жуғрофий муқаддас жойлар билан боғлиқ (жаннат, дўзах, аросат) саналар, сўзларнинг рамзий маъносини тушунишга харакат қилинди. ¤рта асрларнинг илохиятга оид муаммоларидан бири идрок ва эътиқод масаласи хисобланади. ғарбда бу бир томондан, эътиқодни идрокдан мустақил, мутлоқ устун деб билувчилар (Бернар Клервосский, Ансельм Кентерберийский) ва бошқалар томондан диний ақидаларни асослашда идрокнинг ролини эътироф этувчилар (Боеций, Абеляр, Сигер Брабантский) ўртасидаги мунозараларда ифодаланади. Агар –биринчилар Августиннинг «Англаш учун ишонаман» деган иборасини шиор қилиб, эътиқодни заковатдан устун эканлигини асослашга уринган бўлсалар, уларнинг мухолифлари Пьер Абелярнинг «Ишониш учун англайман» сўзини шиор деб билганлар. XIII асрда Фома Аквинский «Олтин оралиқ»ни топиш – заковат орқали эътиқодни қисман асослашга уриниб, аслида араб Шарқининг «Икки хақиқат» тўғрисидаги (дуализм) назариясини эътироф этди. Икки хақиқат ғоясини фалсафа олами хақида ўз хақиқатини, дин Худо хақида ўз хақиқатини беради, деб С. Брабантский асослаган эди. Бинобарин хақиқатнинг диний ва фалсафий талқини қиёсланиб англанмоғи лозим. Шунингдек, мусулмон Шарқида хам ислом эътиқодидагилар ва суфизм вакиллари ўртасида муросасиз тўқнашувлар содир бўлди. ҳақиқатни билишни

инкор қилувчилар ва хақиқатга муроқаба йўли билан яқинлашиш мумкин дейувчилар (Ал-Аширий, ғаззолий, Жунайдий, Бистомий) хамда ақлий билишни устун қўйувчи машхур файласуфлар Фаробий, Ибн Сино, Беруний) таълимоти вужудга келди. Европа маданиятида бу мунозаралар натижасида идрок ва эътиқоднинг ажралиши содир бўлди. Уильям Оккам (XVI аср)- эътиқод ва идрок, фалсафа ва дин ўртасида хеч қандай умумийлик йўқ, бўлиши хам мумкин эмас, демакки, улар мутлақо бир-биридан мустақил тушунчалар экан, бир-бирини назорат қилмаслиги керак деб, асослайди. Бу ғарбда олий қудрат сифатида айниқса, «XVII аср илмий инқилоби» даврида табиий инсон идрокини ўстиришнинг катта ғалабаси учун туртки бўлди. Мусулмон Шарқида бошқачароқ йўналиш устунлик қилди. Бунда илм, идрок хар доим фақат маънавий юксалиш йўлидаги босқич сифатида қаралган, идрок ва илм бошқа мақсадга қаратилиши мумкин эмас. Шунинг учун хам IX-XVI асрлардаги араб тилига асосланган тажриба фанлари ва фалсафа тараққиётидаги катта ютуқларнинг барчаси диндан ажралмаган холда содир бўлди, илмнинг бош вазифаси хаёт учун зарур хисобланган маънавий асосни қидиришда давом этган. ғарб ва Шарқ мамлакатларининг диний маданиятларида сезиларли фарқлар хам мавжуд. ¤рта аср Европасида черковнинг ахамияти алохида ўрин тутади. Черков худо ва инсон ўртасидаги воситачи бўлиб, фақат у инсоннинг рухини илохий «мўъжиза» ёрдамида халос қилиши мумкин (чўқинтириш, тавба, никох удумларида). Черков, ўзининг ёзма анъаналарига эга бўлмаган Европадаги қабилалар учун билимларни тўпловчи ва сақловчи жой бўлиб, таълим тизимининг шаклланишида, жамиятнинг ижтимоий тузилишида, хуқуқий ва ахлоқий мезонлари шаклланишида мухим рол ўйнади. Исломий анъаналарнинг асосий ўзига хослиги шундаки, унинг негизи диний ва дунёвий, илохий ва оддий тафовутга ажратмасдан, мутлоқ «соф диний» мазмунда эканлигидир. Исломда хеч қачон христианликдаги диний ақидаларни қонунлаштирувчи Вселенск собори каби институтлар бўлмаган. Исломдаги теократик идеал давлат билан бир қаторда турувчи алохида диний

институтнинг (черковни) мавжуд ғоялари билан мувофиқ келмаган. Эътиқод ақидаларини ишлаб чиқиш ва шархлаш давлат ёки диний муассасанинг, халифаларнинг суд қилиш ишларига кирмаган. Жамоатчилик фикрининг шаклланиши хусусий шахслар, диний арбоблар (уламолар) зиммасида бўлиб, уларнинг обрўйи диний билимларга асосланган. Дин масалалари бўйича ўз фикрини билдириш хуқуқига хар бир мусулмон эга бўлган, фақат у £уръон ва хадисга зид бўлмаслиги лозим эди. Христианлик шахснинг бир қадар маиший мустақиллигини таъминлади. Диний ва дунёвий ибтидонинг бир қадар мустақиллиги хусусида Инжилда шундай дейилган: «£айсарга хокимият, тақводорга эса Худони беринг». Исломда киши фақат ва сўзсиз Худога тегишлидир. Мусулмон киши ислом буюрганича фикр юритади, шунга мувофиқ «дин» ва «менталитет» тушунчаларини ажратиш мумкин эмас. Агар христиан учун инжилга маданият ёдгорлиги сифатида муносабат билдириши мумкин, мусулмон учун £уръон бирон-бир маданиятга қиёс қилиб бўлмайдиган, илохнинг беқиёс тимсоли, балки сифатидир. Христианликда «қисм» ва «бутун»нинг мақсади ўзаро муносабатда бир-бирини тақозо қилади (диндор ва черковнинг, индивид ва умумнинг), ўз ирода кучидан холи бўлганидек, черковдан ташқарида шахсий нажот мумкин эмас. Исломда алохида индивиднинг тақводорлигини унинг қанчалик шахсий зохидлиги эмас, умма (мусулмонлар қавми) ишларида шунчалик қатъий йўл-йўриқ асосида иштироки белгилайди, бусиз нажот топиши мумкин эмас, яъни исломда айрим бутунга қўшилган каби сезилади. Диний ва дунёвий асосдаги бир қадар автономия оқибатда дунёвий хокимият ва черков ўртасида курашни келтириб чиқарди. Европада бутун ўрта асрда давом этган бу кураш Реформацияни вужудга келтирди. Реформация жараёнида (XVI аср) Европада рухонийлар гурухисиз (илохият хизматчилари) янги черковлар вужудга келди. Диндорлар ўз ораларидан ваъзчиларини белгилайдилар, хашаматли анъаналардан воз кечадилар ва ўз ибодатларида тўғридан-тўғри худога мурожаат қиладилар. Ислохий черковлар дунёвий аломатларга эга бўлиб сиёсий хокимият измида

бўладилар. Реформация Европа халқларининг миллий маданиятлар ривожига, миллий тилларни қарор топишига шароит яратди, жумладан, Мартин Метор Инжилни лотинчадан немисчага таржима қилди. Ислом сиёсий маданияти «маслахатли демократия» шаклини яратди, Халифалик тамойили қ уръондаги учта қоидага биноан яратилди. Улардан биринчиси хукмдорни ўз фуқоролари билан «маслахатлашишини» ва умумнинг фикрини инобатга олиб қарор қабул қилишни талаб қилади, бошқаси бошқаришни ва мунозараларни адолат билан хал қилишга чақиради, учинчи қоида эса «Аллохнинг элчисига» диндорнинг бўйсунишини талаб қилади. Халифа монарх хам, деспот хам эмас, унинг бошқа мусулмонлардан фарқи, фақат эътиқодни авайлаш ва шариат меъёрларини бажариш учун жавобгарликни ўз зиммасига олган шахс. Халифа хокимиятни мерос тарзда олиши ва қолдириши мумкин эмас. Халифликка даъвогар ва жамоат ўртасида келишув-мубайи асосида халифа хокимиятни олиши мумкин. У барча мусулмонлар жамоасидан ёки уларнинг таниқли вакиллари бўлган-мужахитлар томонидан сайланади. хар бир мусулмон сингари халифа хам мусулмон хуқуқи меъёрларига тўла бўйсунуши ва хар қандай ножўя хатти-харакати учун жавобгарликка тортилиши мумкин. Ислом тадқиқотчилари таъкидлашича, халифа хақидаги шартнома – мубайи кўп асрлар давомида «жамият шартномаси» (Ж.Ж. Руссо) ғоясини ифода этиб келди. Европада Черков қ адимги ёзув сирларини сақлаб келгани учун узоқ вақт таьлим сохасида монополияга айланиб қолди. ¤рта асрларда Европанинг кўп ахолиси, шу жумладан юқори табақалар хам саводсиз эди. Кўп рицарлар ўзининг саводсизлигидан фахрланиб, ўқиш ва ёзишга эхтиёжи йўқлиги, бу вазифани мирзо ва монахлар бажаради деб хисоблаганлар. Европада шахарларнинг қайта тикланиб, ривожланиши Черковнинг таълим ва илм сохаларидаги монополиясига чек қўйди. X асрдан бошлаб савдогар ва хунармандлар болалари учун дастлаб дунёвий мактаблар, кейин университетлар пайдо бўлди.

Мусулмон Шарқида бу жараён бир оз бошқача кечди. ҳар бир эътиқодли мўмин-мусулмон араб тилини билиши ва £уръонни ўқий олиши фарз бўлган. £уръонни хатга битилиши жараёнида араб тилининг хам тараққиёти бошланади. VIII асрда Ас-Сибавайхий араб грамматикасига оид асар ёзади, XIII асрда араб тилининг иккита луғати яратилди, бу Ас-Сағанийнинг луғати ва Ибн-Манзурийнинг «Араблар тили» луғатларидир. VIII-XI асрларда қадимги Юнон олимларининг деярли барча асарлари, шунингдек, хинд, шом ва форс муаллифлари асарлари хам араб тилига таржима қилинган. Фалсафа, астрономия, математика, тиббиётга оид илмий атамалар деярли ишлаб чиқилади. Араб тили ўрта асрлардаги энг тараққий этган тиллардан бири бўлиши билан бирга, ҳиндистондан то Испаниягача бўлган халқларни бирлаштирувчи халқаро муомала тил бўлиб хисобланган. 2. Диний маданиятлардаги ютуқлар ва уларнинг жаҳон маданиятидаги ўрни Мусулмон маданиятининг ўзига хос хусусиятларидан бири илм ва китобга мухаббатдир. Янги арабий жанр-адабнинг шаклланиши билан илмга бўлган иштиёқни қондириб, турли фанларнинг мазмунини оммабоп шаклда ифодалаш имкони яратилди. Таълим олиш худди қадимги Хитойдаги каби нуфузга эга бўлди. Мусулмон Шарқида маълумотли киши хокимиятнинг энг юқори поғонасига чиқишида оқсуяклар билан тенг турган. Кўпинча Шарқ хукмдорлари саройида шоирлар, файласуфлар, илохиётчилар, тарихчилар, қонуншунослар, табиблар, мирзолар, мунажжимлар сарой хизматчиси сифатидага маълумотли кишиларга катта эхтиёж бўлган. Маълумотли киши грамматикани, риторикани, географияни, тарихни яхши билиши, кийинишни фарқлаши, шеър ёзиш қобилиятига эга бўлиши, ўз жойида аския, хикоя айта билиши, зарур бўлган. Турли хил таълим тизими: диний таълим берувчи мактаб ва мадрасалар, шунингдек, дунёвий таълим-хусусий мактаблар ривожланади. Диний маданият умуминсоний маданият тараққиётининг энг мухим даври хисобланади. ¤рта асрлар даврида давлатчилик, миллатларнинг янги

шакллари вужудга келиши юз беради, хозирда муомалада бўлган тиллар шаклланиб, таълим ва фан тизими янада тараққий этади. Фаннинг турлари ва услублари замонавийлик касб этиб борди. А. Гумбольд айтгани каби, араблар «табиий фанлар ижодкори» бўлиб, улар тажриба ва мезон йўлига асос солдилар. IX-асрда мусулмон Шарқида расадхона қурилади; юлдузларнинг аниқ жойи белгиланган каталог тузилди; геометрия, триганометрия, оптика, алхимия, механика, тиббиёт, жуғрофия сохалари бўйича кўплаб асарлар ёзилди. Улуғ аллома Ал-Хоразмий математиканинг янги тармоғи бўлган алгебрага асос солди. Буюк Шарқ олимлари Хоразмий, Фаробий, Ибн сино, Ибн Рушдий каби кўплаб аллома асарларидан Европанинг янги авлод олимлари таълим олди. Табиатни рационал англаш анъаналарни ўзлаштириб ва янада такомиллаштириб, XIII-асрда Р. Бекон индуктив мантиқ усулини яратади хамда илмий идрокниниг бош усули сифатида малака ва тажрибани тасдиқлайди. VI-XVI асрларда бадиий қадрияти юксак ёдгорликлар яратилди: Ал- хамродаги Сарой, £урдоба, Жазоир, Саммадра, Дехлидаги масжидлар, Реймс, Париждаги готика услубидаги соборлар, Истамбулдаги Авлиё София ибодатхонаси; ажойиб икона ва хайкалтарошлик асарлари, каллиграфия ва китоб миниатюраси, айниқса Шарқда шеърият юксак даражада тараққий этади. Бу сохаларда асосий ғоя яратувчилик, хаётбахшлик бўлиб, Мухаббат ва Идрок ижтимоий тараққиётнинг бош харакатлантирувчи кучи сифатида эътироф қилинади. Илохий ишқ ва пайғамбар шеърий санъат ва шоирларнинг асосий мавзуи бўлиб қолади. Бу жанрлар аниқ бадиий шакл касб этиб, кейинги асрлар бадиий маданиятининг мазмунини бойитди. Бу даврнинг мухим бадиий ютуқлари қаторига ахолининг барча қатламлари эътироф этган маданият қадриятларни қўйиш мумкин. Христиан ва Ислом динлари бой ва камбағални, кучли ва ожизни турли ирқдаги ва турли ижтимоий гурухларни бир-биридан ажратмайди. Барча эътиқод қилувчилар учун умумий ахлоқ мезонлари: мўминлик, тавба, яхши ва рахм шафқатли бўлиш, гунох қилмаслик кабилар мавжуд. ўрта асрларда умум

эътироф қилган ахлоқий меъёрларнинг мустахкамланиши умуминсоний хулқ ва ахлоқ мезонларини ишлаб чиқишда катта ахамиятга эга бўлди. ¤рта асрлар маданиятининг кўп қиррали эканлиги юқорида таъкидланган эди. Бу давр маданияти ижодкорлиги жараёнида илк марта ахолининг барча табақалари иштирок этиб, хар бир қатлам ўзининг маданиятини яратади ва ўз навбатида анъанавий маданият сифатида жамиятнинг маълумотли, юқори қатламининг маданиятигина намоён бўлади. Рухонийлар инсон рухияти, рицарлар давлат ишлари билан машғул бўлдилар. Агар биринчиларнинг идеали бу дунё фароғатларидан батамом фориқ бўлиб мангу хақиқатга эришиш истаги бўлса, иккинчиларининг идеали келиб чиқиш нуфузи, баходирлик, собит сўз, бурч хақида қайғуриш, дунёвий жасоратларга хамиша тайёрликдир. Айни ана шундай рицарлик фазилатлари «Нибуллинглар қўшиғи» (Германия), «Роланд хақида қўшиқ» (Франция), «Сид хақидаги қўшиқ» (Испания)) достонлари ва турбадурлар лирикасида куйланган. Оддий халқ-дехқонлар ва шахарликлар юқоридагиларга мухолифатда эди. Дехқонлар орасида христианлик қарашларнинг таъсири ўтабошлаган қадимги динларга хос тасаввур, анъана ва расм-русмлар сақланиб қолди. Дехқонлар халқона маданиятнинг консеватизми туфайли дастлабки динларнинг худолари, афсонавий қахрамонлари хақида хикоя қилувчи (Исландларнинг «Кукилинлар хақида Сага», инглизларнинг «совулар»и, скандинавияликларнинг «Эдда»си) сингари қадимги эртаклар, асотирлар, қўшиқ, одат ва удумлар сақланиб келди. Шахар хаёти одамларда фаоллик, хисоб-китобда аниқлик, ишбилармонлик рационал тафаккур тарзини шаклланишига туртки берди. Шахарликлар орасида илм, маърифатга интилиш бошқа табақалар мезонларига танқидий ёндошиш рухияти уйғонди. Йирик асарлар (Аи хақида роман), ихчам хикоялар (новелла, фабио, шванклар) да рухонийлар ва рицарларнинг такаббурлиги, дангасалиги, нафсибузуқлиги хажв этилди, шахарликларнинг саховати ва мехнатсеварлиги улуғланди.

¤рта аср Шарқи маданиятида табақавий субмаданиятлар эмас, икки йирик маданият-шахар ва кўчманчилар маданияти ажралиб туради. Шахар шароитида «Юсуф ва Зулайхо», «Лайли ва Мажнун», «Лубна ва Кайс» сингари достонлар турли поэтик шакл ва жанрдаги (қасида, маснавий, ғазал, мадхия, рубоий маком) адабий асарлар, хикоя ва эртаклар тўпламлари, (1001 кеча эртаклари, Калила ва Димна) латифа ва ривоятлар яратилди. Миниатюра безагига бой китоблар, мусиқа санъати ва рақсининг хилма-хил жанрлари халқ орасида кенг тарқалди. Кўчманчилар орасида турли мусиқа асбобларида куйга солиб айтиладиган (бахши ва оқинлар томонидан) халқ оғзаки ижодининг йирик бадиий шакллари- эпос, достонлар яратиш устуворлик қилди. Шахар, рицарлик, дунёвий, монахлик ва сўфийлик каби субмаданиятларнинг пайдо бўлиши маданиятни сезиларли бойитди, янада ривожланишида кўплаб йўналишлар яратди хамда Ренессанс (Уйғониш) деб аталган юксак тараққиётга замин туғдирди. Уйғониш даври тадқиқотчилар асарларида турлича бахоланиб, турлича ёндошувларга сабаб бўлди. Хусусан, Уйғониш йўналиши умумжахон жараёни сифатида Хитойда VII-VIII асрларда бошланиб, IX-XII асрларда Марказий Осиё ва Яқин Шарқни қамраб олди, XIV-XVI асрларда Европада такомилига етди. Шунингдек, тадқиқотчилар Уйғониш даврининг бош маслакдоши хақиқий гуманизм бўлганлигини бир овоздан эътироф қиладилар. Хитойда «инсонпарварлик» сўзининг синоними «жен», Шарқда «одамият» атамалари хисобланади. Уйғониш даври маданияти- диний маданият тараққиётининг ва янги техника маданияти ривожининг кўприк боғловчисидир. 3. Уйғониш даврида янги Европа маданиятининг шаклланиши Замонавий маданиятни техникавий, техника хукмдорлиги, дунёвий- электрон ёки ахборот маданияти деб атайдилар. Бундай муносабат ҳозирги маданиятда фан ва техниканинг ўрни муҳимлигини кўрсатади. “Замонавий” ёки “Янги” фан антик ёки ўрта асрдаги фандан тубдан фарқ

қилади. Агар, илгарилари фан дуёни асл ҳолда, унга даҳлсиз ўрганган бўлса, энди эса, фан билиш, яратиш, ихтиро, лойиҳа ту зиш каби жараёнларни мужассамлаштириб “инсон идроки ёрдамида ҳал бўладиган муаммоларга эътиборини жалб қилмоқда”. Ҳозирги фаннинг жўшқин қиёфаси мана шундан иборат. Ҳақиқатни англашга уриниш ўрнига инсоннинг қизиқиш ва эхтиёжлари мос келувчи аниқ имкониятларни ҳисобга олиш ҳаракати учун бўлмоқда. Фан ва маданиятдаги янги йўналиш шаклланишининг бошланиши Уйғониш даври билан боғлиқ. (XIV-XVI)ғ Уйғониш-Европа маданияти тараққиётидаги муҳим давр бўлиб, даврий жиҳатдан ўрта асрларга мансуб. Бироқ, бу давр мутлақо янги маданият босқичини очди. Шахарлар кўпайиши, Европада ички ва ташқи савдонинг вужудга келиши, ҳунармандчиликнинг ривожланиши Европа маданиятида янги йўналишларни пайдо бўлишига олиб келди. Антик давр меросини ўрганиш янги фалсафий йўналишлар пайдо бўлишига туртки бўлиб инсон ва табиатнинг ўзаро муносабатларида мутлақо ўзгача андоза шакланди. Жамиятдаги шаҳарликлар орқасида “гуманизм” деб номланувчи янги ғоя шаклланди. Бу ном инсон ҳақидаги янги дунёвий фандан келиб чиққан бўлиб, илгариги “илоҳият ҳақидаги фанни” аста секин сиқиб чиқарди. Инсонпарварлик ғояси қуйидаги хусусиятларга эга: 1.Табиат қонунларини -”табиий-мувофиқ“ тамойили асосда тушунтиришга асосланиш; 2. Инсонни муаммолар маркази қилиб олиш (антропоцентризм) - инсонга табиатнинг тожи сифатида қараш; 3. Ақлий тафаккур (Рационализм)-инсон идрок ва заковат орқали атроф муҳитни, ўз-ўзини билади деб хисоблаш; Инсонпарвар лик ғояларининг ривожланиши дунё ва инсоннинг диний концепцияси бузилишига ва XVIII асрда инсон шахсининг ўзини қадрлаш ҳақидаги таълимот пайдо бўлишига олиб келди. Гуманистлар ўз таълимотининг ишонч мезони деб эмприктажриба ва рационалликни

хисоблади. Бу хулоса у ларни черковни Реформация қилиш (М.Лютер, Ж. Кальвин), утопик социализм Т. Мор, Т. Кампанелла) ва ижтимоий прогматизм (Н. Маккиавелли) каби ғояларни назарий асослашга олиб келди. Уйғониш даври гуманистлари дунё ва инсон пайдо бўлишида илоҳий ғояларни бутунлай инкор қилмади, балки олам доимий ва қатъий қонунларга мувофиқ равишда бунёдга келишини тасдиқладилар. Антропоцентризм, рационализм, сциентизм-Уйғониш даври маданияти яратган асосий қадриятлар кейинги асрлар Европа маданияти асосини белгилади. Унинг кенгривожланиши натижасида XVIII асрда “илмий инқилоб”, XVIII асрда Марифатпарварлик ғояларининг тарқалиши ва саноат инқилоби бошланишига, ниҳоят, XIX-XX асрлар давомида маданиятнинг классик техникавий шаклидаги ютуқларга олиб келди. XVII асрда фан Европаликлар ҳаётига, жамият ишлаб чиқиришининг барча тизимларини ривожлантириш ва меъёрида фаолият кўрсатишнинг табиий ва зурурий ширти бўлиб маҳсус иж тимоий институт сифатида жадал кириб келди. Давлат бу турдаги фаолиятнинг барча қийинчиликларини ўзининг зиммасига олди.Фаннинг шаклланиши ва секин аста жамият ҳаётига муҳим асос бўлиб кириши янги давр кишисининг турмуш тарзи, фикр йўсини, тафовутли қиёфаси сифатида риционализмнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Рационализмнинг кенг кўламда намоён бўлиши XVIII асрдаги маърифатпарварлик ҳаракати билан боғлиқ. Маърифатпарварларнинг рационалистик йўналиши XVIII асрдаги ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, давлатнинг ички ва ташқи сиёсати, ҳуқуқий институтлари ва сиёсий партияларнинг шаклланиши, санъат тараққиётида кўплаб тамойилларни белгилаб берди. Маърифатпарварлар Буюк Француз инқилобининг идеологлари ҳисобланиб, ўйғониш даври гуманистлари бошлаб берган маданий қадриятларни улуғлаш жараёнини ниҳоясига етказди. XVIII асрда илмий билим жамият онгини бутунлай янги сифат даражасига кўтарди. Фан инсоннинг маънавий ҳаётига, чуқур кириб бориб унинг маданиятига мазмун бағишлади. Кишиларнинг-табақавий,

миллий-ирқий ёки бошқа фарқларидан қатъий назар барча учун бир хил моҳият касб этди. Европа ва Шимолий Американинг кўплаб мамлакатларида XIX асрнинг ўрталарида индустрлаштириш ёки саноат бурилиши ниҳоясига етди. Рационализм ва утилитаризм (манфаатпарастлик) нинг маданиятдаги белгиловчилик ўрни фан ва техника тараққиётига янги туртки берди. Цивилизация нинг ўсииши дастлаб макон ва замонга хо с кечди: инсоннинг маънавий дунёси ўтмишнинг янги худуди ва янги “қатлами”ни ўзлаштира бошлади. Билишнинг майдони чуқурлашди ва кенг айди. Бироқ, шу билан бирга замон ва маконни енгувчи янги усуллар ҳам пайдо бўлди: инсон янги техн ика воситасида улкан фазовий вақтни қисқа муддатда босиб ўтиб, ер юзининг хохлаган жойида бўлиши мумкин. Дунё янги қиёфа касб этди. 4. Замонавий маданиятда техниканинг аҳамияти. Оммавий маданият Замонавий маданиятни техникавий, техника хукмдорлиги, дунёвий- электрон ёки ахборот маданияти деб атайдилар. Бундай муносабат хозирги маданиятда фан ва техниканинг ўрни мухимлигини кўрсатади. «Замонавий» ёки «Янги» фан антик ёки ўрта асрлардаги фандан тубдан фарқ қилади. Агар, илгарилари фан дунёни асл холда, унга дахлсиз ўрганган бўлса, энди эса, фан билиш, яратиш, ихтиро, лойиха тузиш каби жараёнларни мужассамлаштириб «инсон идроки ёрдамида хал бўладиган муаммоларга эътиборини жалб қилмоқда». ҳозирги фаннинг жўшқин қиёфаси мана шундан иборат. ҳақиқатни англашга уриниш ўрнига инсоннинг қизиқиш ва эхтиёжлари мос келувчи аниқ имкониятларни хисобга олиш харакати устун бўлмоқда. Фан ва маданиятдаги янги йўналиш шаклланишининг бошланиши Уйғониш даври билан боғлиқ. (XIV-XVI асрлар). Уйғониш-Европа маданияти тараққиётидаги мухим давр бўлиб, даврий жихатдан ўрта асрларга мансуб. Бироқ, бу давр мутлақо янги маданият босқичини очди. Шахарлар кўпайиши, Европада ички ва ташқи савдонинг вужудга келиши, хунармандчиликнинг

ривожланиши Европа маданиятида янги йўналишларнинг пайдо бўлишига олиб келди. £исқа вақт ичида ўрта асрлар жамиятида моддий маданият ва технологиялар ўзгариб кўплаб мухим илмий кашфиётлар қилинди. Буюк географик кашфиётлар диний «дунё қиёфасини» ўзгартирди, ақлий ва иқтисодий худудни кенгайтириб жахон савдосини вужудга келишига сабаб бўлди. Антик давр меросини ўрганиш янги фалсафий йўналишлар пайдо бўлишига туртки бўлиб инсон ва табиатнинг ўзаро муносабатларида мутлақо ўзгача андоза шаклланди. Жамиятдаги шахарликлар орқасида «гуманизм» деб номланувчи янги ғоя шаклланди. Бу ном инсон хақидаги янги дунёвий фандан (studia humanitatis) келиб чиққан бўлиб, илгариги «илохият хақидаги фанни» (studio divinus) аста-секин сиқиб чиқарди. Инсонпарварлик ғояси қуйидаги хусусиятларга эга: 1. Табиат қонунларини -»табиий-мувофиқ» тамойили асосида тушунтиришга асосланиш; 2. Инсонни муаммолар маркази қилиб олиш (антропоцентризм) – инсонга табиатнинг тожи сифатида қараш; 3. Ақлий тафаккур (Рационализм)- инсон идрок ва заковат орқали атроф мухитни, ўз-ўзини билади деб хисоблаш; Инсон нимаси билан ердаги бошқа барча нарсалардан фарқ қилиб худога яқинлаша олади, инсон қандай фазилатларга эга? Инсонпарварлик ғояларининг ривожланиши дунё ва инсоннинг диний концепцияси бузилишига ва XVIII асрда инсон шахсининг ўзини қадрлаш хақидаги таълимот пайдо бўлишига олиб келди. Гуманистлар ўз таълимотининг ишонч мезони деб эмприк-тажриба ва рационалликни хисоблади. Бу хулоса уларни черковни Реформация қилиш (М. Лютер, Ж. Кальвин), утопик социализм (Т. Мор, Т. Кампанелла) ва ижтимоий прагматизм (Н. Маккиавелли) каби ғояларни назарий асослашга олиб келди. Уйғониш даври гуманистлари дунё ва инсон пайдо бўлишидаги илохий ғояларни бутунлай инкор қилмади, балки олам доимий ва қатъий қонунларга

мувофиқ равишда бунёдга келишини тасдиқладилар. Идрок инсонга шунинг учун берилганки, идрок ёрдамида инсон бу қонунларни тушуниб ўз жамиятларини тузишларида қўллаши ерда бахтнинг қарор топишига гаров бўлиб охиратини хам обод қилишлари мумкин. Инсон табиат қонунларига мос равишда ривожланувчи табиатан ақлли мавжудот хисобланиб, нафақат моддий дунё марказида туради, у шунингдек, бадиий тушуниш ва тасвирлаш объектининг асоси хамдир. Антропоцентризм, рационализм, сциентизм - Уйғониш даври маданияти яратган асосий қадриятлар кейинги асрлар Европа маданияти асосини белгилади. Унинг кенг ривожланиши натижасида XVII асрда «илмий инқилоб», XVIII асрда Маърифатпарварлик ғояларининг тарқалиши ва саноат инқилоби бошланишига, нихоят, XIX-XX асрлар давомида маданиятнинг классик техникавий шаклидаги ютуқларга олиб келди. XVII асрда фан Европаликлар хаётига, жамият ишлаб чиқаришининг барча тизимларини ривожлантириш ва меъёрида фаолият кўрсатишнинг табиий ва зарурий шарти бўлиб махсус ижтимоий институт сифатида жадал кириб келди. Давлат бу турдаги фаолиятнинг барча қийинчиликларини ўзининг зиммасига олди. XVII асрда илмий инқилоб математика ва механикада содир бўлиб, аниқ фаннинг икки йўналиши, яъни, аксиоматик ва тажрибавий фаолиятлар бирлашди. Замонавий фанда эксперимент (тажриба) билишнинг усули ва қуроли сифатида назарий фаннинг антик ва ўрта асрлар шаклида тубдан фарқ қилади. Экспериментга таянувчи олим антик давр донишманд- файласуфи ёки ўрта асрлардаги илохиётшуносдан фарқли оламга мутлақо бошқача муносабатни ўзига танлади. У содир бўлаётган ходисаларни кузатиш ва мушохада қилишдан табиатни эхтиёжига мос тарзда ўзгартирувчига айланди ва ўзининг сирларини намоён қилди. Фаннинг шаклланиши ва секин-аста жамият хаётига мухим асос бўлиб кириши янги давр кишисининг турмуш тарзи, фикр йўсини, тафовутли қиёфаси сифатида рационализмнинг пайдо бўлишига сабаб бўлди. Рационализмнинг кенг кўламда намоён бўлиши XVIII асрдаги

маърифатпарварлик харакати билан боғлиқ. Барча бахтсизлик ва нохақликдан инсониятнинг азият чекиши билимсизликдан эканлигига, фақат маърифатли халқ ва унинг хукмдори «Озодлик, Тенглик, £ардошликни» ўрнатишга маърифатпарварлар ишонганлар. Маърифатпарварлар вакили Д. Дидро ва Д. Аламбер «Фан, санъат ва хунармандчилик энциклопедияси»ни нашр қилиши катта маданият ютуғи бўлди. «Энциклопедия» нафақат инсониятнинг мухими илмий ютуқларини тартибга солди, балки янги маданий қадриятлар тизимини хам тасдиқлади. Маърифатпарварларнинг рационалистик йўналиши XVIII асрдаги ишлаб чиқаришни ташкил қилиш, давлатнинг ички ва ташқи сиёсати, хуқуқ институтлари ва сиёсий партияларнинг шаклланиши, санъат тараққиётида кўплаб тамойилларни белгилаб берди. Маърифатпарварлар Буюк Француз инқилобининг идеологлари хисобланиб, Уйғониш даври гуманистлари бошлаб берган маданий қадриятларни улуғлаш жараёнини нихоясига етказди. XVIII асрда илмий билим жамият онгини бутунлай янги сифат даражасиги кўтарди. Фан инсоннинг маънавий хаётига, чуқур кириб бориб унинг маданиятига мазмун бағишлади. Кишиларнинг -табақавий, миллий-ирқий ёки бошқа фарқларидан қатъий назар барча учун бир хил мохият касб этди. Европа ва Шимолий Американинг кўплаб мамлакатларида XIX асрнинг ўрталарида индустрлаштириш ёки саноат бурилиши нихоясига етди. Рационализм ва утилитаризм (манфаатпарастлик) нинг маданиятдаги белгиловчилик ўрни фан ва техника тараққиётига янги туртки берди. Оддий тўқув дастгохи «Женни» дан Ж. Уаттнинг буғ машинаси (1784 йил) ва Р. Фултоннинг буғ кемаси, Стефенсоннинг паровозидан (1814 йил) биринчи ер ости темир йўлига (1863 йил) ўтилиши инженерлик фикрининг ўсишини кўрсатди. Буғ ва электрлаштириш, телефон ва телеграф даври, астрономия, геология, биология, химия сохаларида ажойиб кашфиётлар бўлган вақт инсоният маданиятини янги босқичга кўтарди. П. Сорокиннинг хулосаси билан айтганда «фақат биргина XIX асрдаги кашфиёт ва янгиликларнинг ўзи

олдинги асрлардаги кашфиётларнинг хаммасини жамлагандан хам кўпдир». 1 Хусусан, бу асрдан 8527 та кашфиёт макон, замон ва материя устидан техника хукмронлигининг чексиз ўсганлигидан далолатдир. Испан файласуфи Х. Ортеги-и Гассетнинг ёзишича: «Биз хақиқатдан хам XIX -асрда рўй берган инсон тақдиридаги радикал ўзгаришлар олдида турибмиз. Замонавий инсон учун хам жисмонан, хам ижтимоий жихатдан мутлақо янги манзара, янги фаолият яратилди. Бу янги дунёнинг қиёфасини учта мухим жихат белгилайди. Бу демократия, экспрементал фан ва индустриализация. Иккинчи ва учинчи жихатларни «техника» номи билан умумлаштириш мумкин» 2 . Цивилизациянинг ўсиши дастлаб макон ва замонга хос кечди: инсоннинг маънавий дунёси ўтмишнинг янги худуди ва янги «қатлами» ни ўзлаштира бошлади. Билишнинг майдони чуқурлашди ва кенгайди. бироқ, шу билан бирга замон ва маконни енгувчи янги усуллар хам пайдо бўлди: инсон янги техника воситасида улкан фазовий вақтни қисқа муддатда босиб ўтиб, ер юзининг хохлаган жойида бўлиши мумкин. Дунё янги қиёфа касб этди. XIX асрда техноцентрик дунёқараш кенг тарқалиб, кишилар ўз хаётини илмий асосда қуришга урина бошлади. Инженерлик фаолияти тамойиллари табиат ва жамият хаётига кенг ёйилди. Инсоннинг турмуш жараёнидаги бунёдкорлик, тирикчилик ташвишлари ўрнини бундан буён ихтирочилик, техника ижодкорлиги, эхтиёжларни қондирувчи техника воситалари яратиш эгаллади. Табиат, инсон, маданият каби тушунчалар талқини сезиларли ўзгарди. Табиат материал ва энергиянинг битмас-туганмас манбаи, универсал омборхонага айланиб қолди. хатто, табиат сирларини ўта чуқур англаш хам унга яқинлашиш дегани эмас, балки, аксинча қандайдир узоқ бегоналикни, фақат техник ёндошувни билдиради. Инсоннинг ўз табиати сирларини англашга уриниши шунчалик қарама-қарши натижаларга олиб келади. XIX аср инсонга «коинот сардори», «барча нарсалардан юқори» ёрлиғини берди. Инсон кўпроқ «механик агрегат», «физик-кимиёвий унсурлар мажмуи», «маймунга турдош махлуқ», «турли мехнат қуроллари тайёрловчи Хомо 1 Сорокин П. Человек, Цивилизация, Обҳество, М. 1992, с 467-б. 2 Ортега-и- Гасит Х. Восстания масс.- Вопросў Философии, №3, 1989, 127-128 б.

фабер» каби сифатлар билан атала бошланди. Инсоннинг ўзи механизм бўлгани каби, дунё хам унга ўхшаш улкан машина ишлаб чиқарувчи фабрикадир. Инсоннинг ўзи-ўртача мехнат унумдорлиги ўлчамидаги маданият ижодкори. Мақсадга мувофиқлик, рисоладачилик, меъёрлик инсонни бутунлай хаётини белгилаб, уни ўртача, баравар қилиб тенглаштиради: мақсадлар бараварлашади, умумхаётий андоза, турмуш тарзи қонунийлашди, барчанинг хуқуқи тенглашди, кўп сонли ўрта синф шаклланди, мисли кўрилмаган муваффақиятлар ила озодликка эришди, муносабат, дид, одатлар андозалашди. Оммавий маданият, хиссиз, шахссиз маданиятлар даври келди. XIX- асрда техника тарақққиёти ғайриқонуний равишда маданиятнинг бутун ривожини бир хил қолипда ўлчаши жамият фикрида иқтисодий омилларнинг ахамияти ошувига олиб келди. Бу эса оламни техник ўзлаштириш суратлари сезиларли ўсишига сабаб бўлди. Оқибатда тараққиётнинг бутунлай ва шубхасиз ўсиши жараёнида цивилизация бутунлай халок бўлиши мумкин (Й. Хейзинга). Бу муаммолар XX асрда яққол кўзга ташланди. XX асрда техника сурати хаддан ташқари ўсди. Кейинги юз йилда ер юзида саноат ишлаб чиқариши 50 мартадан ошди, бу ўсишнинг 4ғ5 қисми 1950 йилдан кейинги даврга тўғри келди. ҳақли равишда XX аср инсоният тарихига илмий-техника инқилоби асри бўлиб кирди. Инсонларнинг хозирги вақтдаги таъсир кучини табиатнинг энг бешафқат кучлари билан тенг қўйиш мумкин. Шунинг учун хам хусусан XX асрда техника муаммоси ва унинг маданиятдаги ўрнига олимлар ўз эътиборларини алохида қаратдилар. Техника сўзининг ўзи махорат, санъатни англатиб, ишлаб чиқаришга боғлиқ ёки боғлиқ бўлмаган фаолиятни амалга ошириш учун кишилар яратган воситалар йиғиндиси уни белгилайди ёки англатади. Инсонлар жамияти пайдо бўлиши билан амалда техника пайдо бўлди, дастлаб кишининг мехнат фаолиятида ёрдам берувчи мехнат қуроли сифатида, кейин,

хар хил мақсадларда ишлатиладиган техниканинг бошқа турлари вужудга келди. Техниканинг хусусиятлари шундаки: 1. Техника сунъий равишда, кишилар томонидан табиатни ўзгартириши натижасида яратилиб, оқибатда, олдиндан яралган идеал андозалар моддийликда мужассамланади; 2. Техниканинг оммавий хусусияти- у аввало, кишиларнинг амалий эхтиёжлари билан боғлиқ бўлиб, шу эхтиёжларни қондиришга хизмат қилади; 3. Техниканинг мухим параметрларидан бири рационаллик хисобланади, маълум жамият доирасида у ёки бу техника қурилмасини маълум қадар тезроқ ишлаб чиқаришга мўлжалланади. Техника маданиятнинг фавқулодда ходисаси сифатида жамият ва табиат ўртасидаги муносабатни таъминлайди, у ижтимоий маданият жараёнининг ажралмас таркибий қисмидир. Техника тараққиёти инсоннинг табиат устидан хукмронлик қилишида унинг имкониятларини кенгайтирди, маданий ва ижтимоий ўзгаришларни муқаррар амалга оширади. Маданиятда техниканинг ўрни хусусида турлича қарашлар мавжуд. Технодетерминистик концепция техникани хар доим инсонга ижобий таъсир кўрсатишини ишончли асослайди. Илмий тараққиёт ва техника ютуқлари инсонга кўплаб сирларни очиб, уни улкан миқдорда моддий бойлик билан таъминлайди. Илмий-техника тараққиёти билан боғлиқ барча муаммо ва қарама-қаршиликлар, яъни техник воситаларнинг биосферани халокатга яқинлаштирувчи таъсири ахборот алоқа даври деб аталувчи инсоният тараққиётининг кейинги босқичида ижобий бартараф қилинишини таъкидлайдилар. Техникани оптимистик бахолашда технократик назария катта ахамиятга эга. Технократия- жамиятдаги шундай кучки, у жамиятнинг техник-технология тараққиёти истиқболи хусусидаги илмий башоратида нуфузли илмий хулосаларга таянади. Европада XVIII-аср охирлариданоқ техниканинг халокатли таъсири хақида хабарлар тарқала бошлади. Турли фалсафа мактабининг вакиллари техника цивилизацияси, унинг қаттиқ, «темир суръати», бешафқат ва ахлоқсизлигини

таъкидлаб, хаёт, табиат, инсонга хурматсизлигини қаттиқ танқид қила бошладилар. Улар жамиятда техникага сиғиниш, уни илохийлаштириш холати содир бўлаётганига, техника замонавий цивилизациянинг офати бўлажагига ўз эътиборларини қаратдилар. Техниканинг назоратсиз тараққий этиши экологик муаммоларни туғдирди, харбий саноат комплексларининг кенг ривожланишига сабаб бўлиб, оқибатда инсонни техниканинг ижро қисмига айлантириб қўяди. Агар назариётчиларнинг бир қисми техникага пессимистик назар билан қараб, анъанавий жамиятга қайтишни ягона йўл деб қарашаётган бўлсалар, бошқалари эса техниканинг агрессивлиги ва муросасизлигини таъкидлаб, инсон бундай шароитда фақат битта иложи бўлган усул билан қарши туриши мумкин, яъни кучи етганича техномаданиятнинг парчаланишига ёрдам бериши керак, деб хисоблайдилар. Бироқ, барча муаммо техникага эмас, балки инсоннинг ўзига боғлиқ. Техника ахлоқий жихатдан мустақил олам эмас, унинг мажмуи хусусиятида жамиятнинг қадрият тузилмаси намоён бўлади. «Техника-инсон» зиддиятларининг бартараф қилиниши янги типдаги инсонннинг шаклланишига боғлиқ бўлиб, бу маданиятдаги биосферик тамойилларини хисобга олувчи, табиат ва инсон муносабатларини уйғунлаштиришга харакат қилувчи маданиятнинг бош муаммоларни оқилона хал қилишни таъминловчи сифатга эга бўлган янги инсондир. Биосферик тамойилнинг асосчилари В.И. Вернадский, К.Э. Циалковский, А.Л. Чижевский бўлиб, бу назария Д. ж. Форрестр, Д. Медоуз, М.В. Месарович, Э. Пестеле, А. Печчен каби Рим клуби олимларининг асарларида такомиллаштирилди. Биосферик тамойил Ернинг эволюциясини умумий геологик, биогеник, ижтимоий ва маданий жараён сифатида қарайди, планетанинг коэволюция асосида табиий ва сунъий хамкорликда ривожланиши зарурлигини кўрсатади. Бунинг учун омма онгида «ҳаётга этиканинг тан бериши» ни сингдириш лозим (А. Швейцер), бунга О. Леопольд томонидан ишлаб чиқилган «аксиологик учлик» тушунчаси асос

бўлиши мумкин; яъни, инсоннинг артоф-мухит билан ўзаро муносабатини қуйидаги қадрият мезонлари белгилаши лозим: бутунлик, барқарорлик ва гўзал олам. Инсоният бу қадриятларга амал қилиб, сифатли янги иқтисодий тип-«ҳаёт иқтисодини» яратишга қодир бўлади. «ҳаёт иқтисоди» илмий-техника тараққиёти ютуқларини инкор этмаган холда на ишлаб чиқаришда энг юқори миқдорий манфаатни, на бирор керакли жойда зарур миқдордаги ва зарур сифатдаги бойликни кўзлаб иш тутади. Л. Мамфорд ёзишича: «Бундай иқтисодиёт хар қандай тирик жон, хар қандай жамоа учун зарур бўлган хилма-хил бойлик ва кечинмага эга бўлишни тақозо қилади, негаки туғилгандан то ўлгунгача унинг индивидуал хаёти шундай ўтсин». Маданиятдаги биосферик концепция тарафдорлари инсоният тарихида ўзларининг маданият таснифини тузиб, унда таъкидлашларича инсониятнинг илк босқичларида маданиятнинг турли хил биогелик кўринишлари мавжуд бўлган, кейинчалик сунъий равишда «табиат устидан хукумронлик қилиш» шиорига таянган холда техногеник маданият яратилди замонавий одамлар ердаги экологик қонунларга асосланиб турмуши тақозо қилувчи ноогеник маданиятга ўтади. Экологик маданият хозирги замон цивилизациясининг ахамиятга молик белгиларидан бирига айланиб бормоқда 1980 йиллардан эътиборан замонамиз илм-фани тобора экологиялашмоқада. Дастлабки пайтларда экология хайвонот ва ўсимлик дунёсининг атроф мухит билан боғлиқлик алоқаларини тадқиқ этган бўлса, сўнгироқ бир бутун тарзда Ернинг экотизми, биоценези, биосферани ўргана бошлади. 1970 йиллардан экология жамият хаётидаги жараёнларни ўрганишга киришди. Инсоният жамияти билан уни ўраб турган табиий иқлимий, социал-маданий мухитнинг алоқадорлиги муаммоларини ўрганувчи социал экология шаклланди. Экологиянинг табиий ва социал мухити инсон унинг генофонди, одамни бугунги оламга мослашиш жараёни хусусиятларини тадқиқ этувчи мустақил тармоғи «инсон экологияси» вужудга келди.

Табиий ва социал, табиий ва сунъий жараёнларнинг ўзаро таъсир алоқадорлигини оптималлашувини экологик маданиятни бошланиши» деб хисоблаш мумкин. Бу инсоният томонидан табиий ва сунъий икки тизимнинг тенг хуқуқлигини тан олиши демакдир. Айниқса бу қишлоқ хўжалик сохаси учун ўта ахамият касб этади. ҳозирги замон қишлоқ хўжалиги учун махсулдорлик ва товар ишлаб чиқариш хажми асосий стратегик мақсад эмас, гап экология қонуниятларига мувофиқ табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш, атроф мухитни асрашдан иборат. Саноат ишлаб чиқариш учун экологик қонунлар табиат ресурсларига тежамкорлик асосида ёндошиш имкониятини берувчи техника ва технологияни яратишдангина иборат бўлмай айни пайтда, инсоннинг мавжудлиги ва яшаш мухити-биосферани асраш, қайта тиклашдан иборатдир. XX аср ўрталаридан фан ва техника тараққиёти кучли ахборотлар йиғимини пайдо қилди. Оммавий ахборот воситалари (ОАВ)- матбуот, кино, радио, телевидение, компьютер алоқаси замонавий соцмаданият жараёнида салмоқли ўринни эгаллай бошлади. ОАВ ёки бунинг бошқача mass media деб ном олган тури ахборот узатишдаги каналларнинг кўплиги, тезлиги ва узоқ ишлаши билан улкан хажмдаги ахборотларга эга бўлмоқда. 1940- 50 йилларда Г.М. Макмоэн асарларида оммавий коммуникация биринчи марта маданиятнинг янги типи, ва кишиларнинг ижтимоий муносабатидаги мутлақо янги тип сифатида таърифланди. Унинг фикрича бу восита инсонларнинг ахборот олишдаги рақобат курашида қудратли кучга айланади. ОАВ электрон техника ва йўлдош алоқалардан фойдаланиб, кишиларни ижтимоий ходисалар ва маданий бойликларни бир вақтда идрок қилишга ундайди. Г.Э. Макмоэн таъкидлаганидек «хаммабоп ва омма ёқтирадиган янги дунёвий электрон маданияти» шаклланмоқда. ҳақиқатдан хам замонавий маданиятнинг холисона тахлили шуни кўрсатмоқдаки, маънавий маданият кўпроқ оммавийлик касб этиб бормоқда. Оммавий маданиятнинг қиёфаси қуйидагича:

1. У миллати, ёши, жойи, ижтимоий хусусиятларга боғлиқ бўлмаган оммавий истеъмолчиларга эга бўлади; 2. Бу маданиятдаги намуналарни яратган жараённинг ўзи оммавий хусусият касб этиб, индустриянинг махсус кўринишини ўзида намоён қилади, яъни унда юз минглаб кишилар банд бўлиб, уларнинг «матбуот қироли», «Буюк шоу томошачилари», «кино, ТВ, эстрада юлдузлари» бўлади. Оммавий маданият кишиларни хаётни бефарқ кузатувчи томошабинга айлантиради. ўзлари хам мавжуд хаётни гўё сароб каби тасаввур қиладилар. Ортега и Гассет оммавий маданиятнинг таъсир доирасини тахлил этиб, омма ўзига, шахсга ўхшамай қолиши, кимки бошқаларга ўхшамаса, шулардек фикрламаса тахликада қолишини айтиб, «Омма бу йўриқ-йўналишсиз оқим билан сузаётган одамлар. Шунинг учун улар қобилият имкониятлари катта бўлишига қарамай, хеч нарса яратмайди. Оммавий одам ахлоқдан махрум, чунки унинг мохияти, онги бурчига итоатдадир», деган эди. Оммавий маданият умумий истеъмолчилик эхтиёжи билан боғлиқ. Бунинг асосида истеъмол талаб товар сифатида харидоргир бўлиш маънавий эхтиёжи ётади. Оқибатда хозирги замон маданиятидаги маънавий қадриятлар тор доирадаги эхтиёжларни қондириш воситасига айланади. Маданиятнинг чуқур маъно-мохияти, хотира чексизлиги «одатли», «умумий» қимматлар билан, хақиқий ижод аввалдан маълум, мавжуд намуна асосидаги «асарлар» яратиш ва ишлаб чиқариш (киносериаллар, саез ТВ ва адабий асарлар) билан алмашинади. Шахс ўзининг ижодий қобилияти миллиятидан айрилиб, тайёр «маданий махсулотлар» истеъмолчисига айланиб қолади. ҳусусан ёшлар учун оммавий маданиятнинг хатарли оқибатларини Президентимиз бир неча бор қайд этган эдилар. Жумладан, «Фидокор» газетаси мухбирининг саволларига жавобларида: «Дунёда бир қарашда беозор, сиёсатдан холи бўлиб туюлган шундай мафкуравий таъсир воситалари хам борки, уларга кунда кўпда етарлича эътибор беравермаймиз», деб кейинги йилларда кўплаб намойиш, этилаётган жангарлик филмлар, яланғоч асарлар ёшлар рухиятига салбий таъсир кўрсатаётганлигини, улар инсонни ўзлигидан, тарихидан,

маданиятидан жудо этишга қаратилганлигини таъкидлаб,... хар қандай касалликни олдини олиш учун аввало киши организмида унга қарши иммунитет хосил қилинади. Биз хам фарзандларимиз юрагида она Ватанга, бой тарихимизга, ота-боболаримизнинг муқаддас динига соғлом муносабатни қарор топдиришимиз, таъбир жоиз бўлса, мафкуравий иммунитетни кучайтиришимиз зарур», деб кўрсатади. ҳар бир инсон икки йўлдан бирини танламоғи ё истеъмолчи тарзда оқим билан сузмоғи, ёхуд ўзига, ўзлигига нисбатан талабчан бўлиб гирдобдан чиқмоғи лозим. Инсоният тобора техника тараққиёти ва оммавий коммуникациянинг социал ва экологик жихатдан назоратга олиш, бугунги одам маънавий қиёфасини бир хиллаштириш (стандартлаш) га қарши жиддий тўсиқ қўйиш заруриятини англамоқда. Ушбу масалани ўта кескинлигига эътиборни қаратиш, мавжуд муаммоларнинг ечим йўлларини белгилашда 1990 йилларда БМТ-Бош Ассамблеяси эълон қилган Маданиятнинг умумжахон ўн йиллиги мухим босқич бўлди. «¤н йиллик» нинг асосий мақсади- иқтисод ва техника тезкор ривожланаётган хозирги даврда умуминсоний маданий қадриятларнинг биринчи даражали ахамиятини тиклашдан иборат бўлиб, бунда қуйидаги вазифаларни хал этиш масаласи амалий қўйилди: Барча томонидан тараққиётни маданият юксалиш мухимлигини тан олиш, моддий ишлаб чиқариш билан ижодкорликнинг алоқадорлик йўлларини белгилаш, маданий ўзига хослик ва маданиятлар мулоқотини тан олиш, индивидуал ва жамоа тимсолида ижодий потенциал ва ташаббускорликни қўллаб-қувватлаш, халқаро маданий хамкорликни ривожлантириш ва бошқалар. Мустақиллик туфайли ¤збекистоннинг асосий мақсади маданиятларни янада ривожлантириш ва бир-бирини бойитишга йўналтирилган БМТ бошчилигида ўтказилган қатор халқаро дастурларда жумладан, «Умумжахон маданий мероси», «Буюк ипак йўли» дастурларида бевосита ва фаол иштирок этди. Бугунги кунда Республикада умумжахон ахамиятига молик мақомидаги Самарқанд, Бухоро, Хива ва Шахрисабз

ёдгорликлари мавжуд, шулардан кейинги учтаси мазкур мақомга 1991 йилдан сўнг эришди. «Буюк ипак йўли» - бу нафақат тарих, у бугунги кун хамдир. 1993 йилнинг майида Европа комиссияси Брюсселда Марказий Осиё, Кавказ хамда Европа иттифоқи давлатлари вакилларини тўплади. Мақсад-аждодлардан қолган қадим йўлларни тиклаш орқали Марказий Осиё ва Кавказ минтақасидаги мустақил давлатларни жахон иқтисодиётига интеграциясини таълим этиш; Учрашувда Европа-Кавказ-Осиё транспорт йўлагини ташкил этиш тўғрисида декларация қабулланди. И.А. Каримов таъкидлаганларидек, ТРАСЕК (транспорт йўлаги) лойихасини амалга ошириш-Буюк ипак йўлини қайта тиклаш айрим шахслар фаолиятининг махсули эмас, у замон, жахон тараққиётининг объектив заруриятидир. ЮНЕСКОнинг амалий қадамларидан бири- «Ипак йўли - мулоқот йўли дастури асосида Самарқандда Марказий Осиё цивилизациялари тарихини ўрганишга қаратилган халқаро Марказий Осиё тадқиқотлари институтининг ташкил этилиши бўлди. Мустақил давлатимизнинг миллий маданиятини тиклаш, ривожлантириш ва умуминсоний қадриятлар асосида бойитиш йўлидаги ютуқлари туфайли 1997 йили ¤збекистон ЮНЕСКО Ижроий Кенгашининг аъзоси этиб қўлланди, Президентимиз И.А. Каримов «Ибн Сино» медали билан тақдирланди. Юртимизда жисман ва маънан соғлом авлодни тарбиялаш, таълим тизимини такомиллаштириш ёшларда тарихий онг ва мустақил тафаккурни шакллантиришга катта эътибор қаратилмоқда. 2000 йил ¤збекистонда «Соғлом авлод йили» деб белгиланди. Буни мохияти шундаки, кечаётган ислохатларнинг мохияти инсонга қаратилган ва у инсон учун амалга оширилмоқда. Бинобарин соғлом авлод-миллат, юрт келажаги демак. Юртимизни биринчи ордени хам «Соғлом авлод учун» деб номлангани бежиз эмас. Бу буюк келажак йўлидаги умидли қадам тимсолидир.

АДАБИЁТЛАР 1. И. Каримов, ¤збекистон XXI аср бўсағасида, Т., 1997 2. И. Каримов, ¤збекистон XXI асрга интилмоқда, Т., 1999. 3. И. Каримов, Донишманд халқимизнинг мустахкам иродасига ишонаман. Фидокор газетаси 8 июнь 2000 й. 4. Вернадский В. Несколько слов о ноосфере, М., 1990. 5. Информация и культура, Новосибирск, 1990. 6. Новая технократическая волна на Западе, М., 1996. 7. Самосознание Европейской культурў в XX веке, М., 1991 8. Сорокин П. Человек. Цивилизация. Обҳество. М., 1992. 9. Швецер А. Упадок и возрождение культурў, М., 1993

O'xshashlar

Диний маданият

Диний маданият

Техноген маданият (xvi-xx асрлар)

Маданиятшунослик фанининг предмети. Маданият тушунчаси талкини

Анъанавий маданият