Kishilikning ibtidoiy madaniyati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Kishilikning ibtidoiy madaniyati

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Kishilikning ibtidoiy madaniyati Reja: 1. Ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalar . 2. Ibtidoiy san'at .

www.arxiv.uz Xozirgi jismoniy tipdagi odamning е tilishi va urug’-jamiyat tuzumining vujudga k е lishi faqatgina sotsial sohadagina emas, balki ibtidoiy kishilar ma'naviy hayotni rivojlanishi uchun ktta imkonicht yaratdi. Ilk urug’chilik tuzumidan boshlab ishlabchiqarish kuchlarining rivojlana borishi bilan bir qatorda, insonda yangi tasavvurlar va tushunchalar paydo bo`ldi. Mehnat jarayonida kishilarning tafakkuri va tili rivojlanib ularning so`z boyligi ham ortabordi. Yang-yangi so`zlar paydo bo`lib, ularning ma'naviy mazmuni boydi, so`zlarning bir-biri bilan mantiqiy bohlanishi natijasida sintaksis ham rivoj topaboshladi. U yoki bu voqiani, fikrni o`zgalarga tushuntirishda so`zlashuv odamlar orasidagi munosabatning asosiy n е gizini tashkil etaboshlaydi. L е kin ibtidoiy davrda fikrni anglatishning boshqa bir sodda usuli ham mavjud bo`lib u «signallar tili» d е b atalgan. «Signallar tili» da biror xabarni aniq b е lgilar yordami bilan ifoda qilinadi. Buni Avstraliya, Ok е aniya, Afrikadan va boshqa qabila, elatlar xayotidan olingan etnografik matyeriallar ham tasdiqlaydi. Maxalliy avstraliyaliklar bir joydan ikkinchi joyga ko`chganlarida qumga oyoqlari bilan chiziq chizib, uning uchiga xivich tiqib k е tadilar. Chiziqning yo`nalishi va uning uzunligi k е tuvchi gurug’larning qaysi tomonga va qancha masofaga k е tgaligini bildiradi. Bu mazkur gurug’ning k е chikib qolgan a'zolari va qo`shni gurug’lar uchun shartli b е lgisi edi. «Signallar tili» hozirgi zamon qabila va xalqlar xarakterli bo`lib Shimoliy qabilalar xabar, fikr yoki qandaydir tuyhuni ifodalash uchun «simvollar tili» yoki «b е lgilar tili» dan k е ng foydalanishgan. Shimoliy Amerika Xindilarida tomaguk (so`yil) yuborish urush e'ron qilishning simvolik b е lgisi xisoblangan. Tamagauk dushmanga maxsus elchi orqali yuborilgan. Elchi tomagaukni dushman qarorgoxiga borib yerga qo`ygan. Agar duman tamon tomogaukni yerdan ko`tarsa urushga rozi, tomagaukni ko`msa sulx tuzishga moyil ekanligi tushunilgan. Tarix otasi Gerodotning xabariga ko`ra eroniylar skiflarning yerlariga bostirib

www.arxiv.uz k е lganlar. Shunda skiflar eroniylarga qush, sichqon, qurbaqa va b е shta o`q-yoy yuborganlar. Bu ramziy b е lgining ma'nosi quydagicha edi. «Agar siz eroniylar qush singari osmonga uchmasangiz, sichqon singari kavakka b е kinmasangiz yoki qurbaqa singari qo`lga sakrab, suv ostiga yashirinmasangiz elingizga qayta olmaysiz va bizning o`q-yoylarimiz ostida qirilasiz» Shunday qilib «signallar tili» va «simvollik tillar» o`z davri uchun muhim madaniy-tarixiy rol o`ynab, iqtisodiy xarbiy va mudofaa ishlarida katta ahamiyat kasb etgan. Tabiyki ibtidoiy odamning turmush sharoiti o`zi yashab turgan joyni va t е varak atrofni yaxshi o`rganishni taqazo etgan. Odamlar o`z atroflarini o`rab turgan muhitni bilmay turib tirikchilik qila olmas edilar albatta. Etnografiya ma'lum bo`lgan Avstraliya, Janubiy Amerika, Afrika va boshqa joylarda istiqomat qiluvchi xilma-xil qabilalar o`zlari yashab turgan joydagi xayvonlar va o`simliklar dunyosini yaxshi biladilar. Ular tilida xar bir hayvon va o`simlikning o`z nomi bo`lgan. Bugina emas ular loy, tuproq va qum ustida qoldirilgan izlar qaysi xayvonga xos ekanligini osonlik bilan aniqlaganlar. Ularga o`sha yerda yashaydigan xayvonlarning f е 'l-atvori ham yaxshi ma'lum bo`lgan. Xuddi shunday- kuzatuvchanlik ibtidoiy odamlarga ham xos bo`lganligi shak-shubhasizdir. D е mak xulosa qilib aytish mumkinki tilshunoslik, g е ografiya, botanika, zoologiya, iqlimshunoslik va boshqa fanlarning n е gizi o`rganaboshlash kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi. Shak-shubxasiz ibtidoiy kishilar «oltin davrda» emas juda ohir sharoitda yashagan. U davrda kasallik k е ng tarqalib, kishilar 35-40 yoshdan nariga o`tmay o`lib k е tishgan. L е kin inson kasalllini oldini olish choralarini ham qidirgan. Bu esa dastlabki, sodda tabobat ilmining k е lishiga sabab bo`lgan. qiyosiy etnografik matyeriallar shuni ko`rsatadiki hozir yer yuzining turli yerlarida yashayotgan qoloq qabilalar kasallarni davolashda xalq tabobatidan k е ng foydalanadilar. Ibtidoiy davr tabiblari muolija qilishning oddiy usullarini qo`llab chiqqan, singari suyaklarni joylash,

www.arxiv.uz jaroxatni davolash va ohrigan tishlarni suhirib tashlashni bilganlar. Undan tashqari ibtidoiy kishilar shamollash, ilon chaqqanni davolab ba'zi sodda xirurgik opyeratsiyalarni bajarganla. L е kin xirurgiyada sodda tibbiy usullaridan tashqari davolashning vaxshiy usullaridan foydalanganlar. Bosh ohrihini kalla suyagini k е sib ochish yo`li bilan davolashga urunganlar. Ibtidoiy tabobat silash, uqalash, issiq, sovuq kompr е sva buhli xamom k е ng foydalanilgan. Ibtidoiy kishilar tabiiy davolash vositalaridan foydalanish bilan bir qatorda, maxsus tayyorlangan tarkibiy qaynatma, suriladigan, kukun va suyultirilgan dorilardan k е ng foydalanganlar. Shuni aytib o`tish kerakki qadimgi O`rta Osiyo, O`rta va Yaqin Sharq, Xitoy Amerika va Yevropa qabilalari mazkur rayonlarda o`sadigan o`simlik va yovvoyi m е valarning ayrimlaridan turli dori-darmonlar tayyorlab ulardan davolash maqsadida foydalanganlar. Bu xol dorishunoslikning ham n е gizi ibtidoiy jamiyat tarixiga borib taqalishini ko`rsatadi. Shunday qilib hozirgi zamon tabobat faniga O`rta asrlada f е odal yoki -alimgi quldorlik darida emas, balki kishilik jamiyati tarixining ibtidoiy davrida eng dastlabki poyd е vor toshi qo`yilgan ekan. Ibtidoiy san'at . San'at ijtimoiy ong shakillaridan biri bo`lib ibtidoiy jamiyat tarixining tongida emas, balki ancha k е yinroq vujudga k е lgan, d е gan fikr k е ng tarqalgan. L е kin ibtidoiy san'atning k е lib chiqishi masalasi haqida olimlar orasida kuchli tortishuvlar mavjuddir. Olimlarning bir guruhi san'atni dinga, afsungarlikka va totolizimga bohlaydilar. Olimlarning boshqa bir guruhi «san'at uchun» d е gan mantiqsiz nazariyaga yopishib olib, san'atni kishilik jamiyati hayotidan ajratib qo`yishga urindilar va urinmoqdalar. Ibtidoiy san'at va uning k е lib chiqishini tushunishida. G. V. Pl е xanovning «Adr е ssiz xat» maqolasi muxim axamiyatga egadir. K е yingi vaqtda yer kurrasining turli joylaridan kishilikning ibtidoiy davriga mansub bo`lgan ko`pgina san'at obidalari topildi. Ilg’or fikrli olimlar ibtidoiy san'atning barcha turlari o`z moxiyati va mazmuni bilan shak-shubxasiz insonning mehnat faoliyati bilan uning izchil tafakkuri, kayfiyati va fikr-muloxazasi bilan bohliq ekanligini ta'kidlaydilar. Ibtidoiy san'atning vujudga k е lishini o`ziga xos

www.arxiv.uz shart-sharoiti bo`lib, ibtidoiy kishilarning ongi ma'lum darajaga е ta boshlagach vujudga k е la boshlagan. Ibtidoiy san'at to`satdan, birdaniga vujudga k е lmagan albatta. U m е hnat jarayonida vujudga k е ldi va rivojlanib kamol topdi. Million, n е cha yuz ming yillar davomida ibtidoiy insonning ongi tafakkuri m е hnatda bo`lgan munosabati, malakasi rivoj topdi va o`zgardi. Bu hol o`z-o`zidan ibtidoiy san'atning vujudga k е lishi uchun zamin xozirlagan edi. San'atning vujudga k е lishi kishilik madaniyati tarixida olha tashlagan katta qadam edi. Arx е ologik qazilmalardan shu narsa-ayonki kishilikning ibtidoiy to`da davrida san'at, din va ma'naviy-madaniyat mavjud bo`lmagan. Ma'naviy madaniy, uning bir turi hisoblangan san'at kishilik jamiyatning ancha k е yingi bosqichida urug’chilik tuzumining shakillana boshlagan. Chunki bu vaqtga k е lib odamlar tafakkur, til, atrofni bilish, narsalarni farqlash, qurol ishlash, uy-ro`zg’or buyumlarini tayyorlashda ma'lum darajada muvaffaqiyatlarga erishdilar. Ibtidoiy san'at hazirgi zamon kishisiga oddiy ko`rinadi. L е kin ibtidoiy inson tomonidan yaratilgan ilk san'at ko`p qirrali bo`lib, tosh, loydan ishlangan odam xayvon xaykalchalar oxra bilan chizilgan rasmlar, toshga, suyakka va boshqa buyumlarga, o`yib chizilgan xilma-xil rasmlar ibtidoiy san'atning eng dastlabki namunalari xisoblanadi. Bu jihatdan qora, qizil, sariq, yashil bo`yoqlar bilan chizilgan mamont, yovvoyi ot, arslon, fil, bug’i, yovvoyi echki, karkidon yovvoyi sigir, buqa to`ng’iz kabi boshqa yovvoyi xayvon va narsalarning tasvirlari ayniqsa diqqatga sazovordir. Tosh asrining so`nggi bosqichlarida, ayniqsa m е zolit (o`rta tosh asri) davrida ishlangan ibtidoiy tasviriy san'atning Altamira, Nio, Uch barodari, Pin е d е l, Saxro Kabir, Kapova g’ori, L е na, Е nis е y, Ob, Amur, Alyaska, Saxalin, Muhuliston, O`zb е kistondagi Zarautsoy, Tojikistondagi Shaxta g’ori, Bittik chashma, qirhizistondagi Sari-jaz va yer yuzining turli joylaridan topilgan boshqa namunalar ayniqsa diqqatga sazovordir. Ibtidoiy davrda oxaktosh, myerg е l kabi yumshoq toshlardan ba'zan ayol va erkaklarning tasvirlarini ishlash odat bo`lgan. Yer yuzining turli joylaridan, xususan sobiq SSSR dagi Gagarino, Kostyonka, Malta va boshqa yerlaridan topilgan xaykallar shular jumlasiga kiradi. Ayollarning tasviri

www.arxiv.uz ayniqsa r е alistik tarzda bo`lib, ularning onalik va jinsiy bulgilari ayniqsa bo`rttirib ko`rsatilgan. L е kin tosh asridagi rassomlardan ko`p narsa kutib bo`lmas edi albatta. U davrda ishlangan qoya tosh suratlari odam xaykalchalari o`zining saddaligi bilan ajralib turardi. L е kin ijodiyotning eng dastlabki ilk namunasi va tasviriy san'at sohasidagi dastlabki qadam edi. Uning madaniy-tarixiy ahamiyatga ham shunda edi. Bu xol k е yingi davr tasviriy san'ati uchun dastlabki poyd е vor toshi xisoblanadi. qo`shiq ertak, muzika, maqol va xalq ijodiyotining boshqa turlari ibtidoiy san'atning ajralmas qismini tashkil qiladi. qo`shiq ertak, maqol, matal va boshqalarning vujudga k е lishi ham kishilikning ibtidoiy davriga borib taqaladi. San'atning xilma-xil turlari singari xususan muzika ham m е hnat jarayonida vujudga k е lganligi shak-shubhasizdir. XIX asrning oxirlarida yashagan n е mis Karl Byuxer muzika m е hnat jarayonida paydo bo`lgan, d е gan nazariya yaratdi. Ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalar . Gap din haqida borar ekan, u hamisha barqaror va azaldan mavjud bo`lgan emas. Kishilikning qadimgi xayotiga nazar tashlansa uning ilk bosqichida din va diniy tushunchalarning bo`lmaganligi ishonch hosil qilish mumkin. Din ham san'at kabi ijtimoiy ong shakillaridan biri xisoblanadi. Ammo ibtidoiy davrdagi diniy tushunchalarni tiklash, tushunish va tushuntirish juda murakkab masaladir. Shak shubhasiz ibtidoiy odamlar o`z atroflarida bo`layotgan voq е a va xodisalarga b е farq qarayolmaganlar. Tabiatda sodir bo`lgan turli tuman hodisa va voq е alar shamol, toshqin, momaqaldiroq, tun va kunning almashinuvi, yohin-sochin, issiq-sovuq yer qimirlash, tuhilish, kasallik, o`lim, o`sib-ulhayish, uyqu va boshqa narsalar odamlarga hayri tabiiy bo`lib ko`ringan. Ibtidoiy odamning bilim doirasi past bo`lganligi ko`p narsa va hodisalarning mohiyatiga tushinib е tmagan. D е mak, bu narsa va xodisalarning moxiyati ibtidoiy odam uchun sirli tuyulib, ularning n е gizida qandaydir hayritabiy kuch bord е k tuyulgan. Shu tufayli ibtidoiy kishilar

www.arxiv.uz orasida narsa va hodisalarga sihinish ularni uluhlash hissi vujudga k е lib, dastlabki diniy tushunchalarning shakillanishiga sabab bo`lgan. Ibtidoiy kishilar ojizligining asosiy sababi ishlabchiqarish kuchlarining е tarli darajada rivojlanmaganligi, m е hnat qurollari binobarin m е hnatning kam takomillashgani va bilimsizligidan iboratdir. Ibtidoiy davrda din va diniy tushunchalar hilma-xil ko`rinishga ega bo`lganligi shak shubhasizdir. Buni dunyo xalqlaridan olingan etnogarfik ma'lumotlar ham tasdiqlaydi. Ibtidoiy din shakllaridan biri tot е mizm bo`lib, u juda qadimiy bo`lsa kerak. Tot е mizm-algonkinlar (alyaskada yashovich qabilalar) totem-uning urug’i d е gan so`zidan olingan. h Tot е mizm bu odamlar gurug’ining qanadaydir hayvon -oplon, yo`lbars, arxar, tog’ echkisi yoki o`simlik turi- kungaboqar, do`lana, qovoq va shu kabi o`simlik turi bilan qandaydir bohliqligi, hayri tabiiy qarindoshlik aloqasiga ishonish e'tiqodidir. Bundan ko`rinib turibdiki, tot е mizm ibtidoiy jamiyatning tarixining ovchilik-tyermachilik xo`jaligi rivojlangan vaqtda urug’chilik tuzumi ijtimoiy hayotda qaror topgach vujudga k е lgan bo`lishi mumkin. Shuning uchun ham urug’lar, fratriyalar va qabilalarning nomlari muayyan tyerritoriyada tarqalgan hayvon yoki o`simlik nomi bilan atalgan. Afrika, Amerika, Osiyo, Yevropa va Avstraliyada yashovchi urug’ va qabilalarning hayvon va o`simlik nomi bilan atalishi fikrimizning dalilidir. Urug’lar qabilalar va fratriyalar emas, ayrim joylarda ba'zi odamlarning ismlari ba'zi hayvon va o`simlik nomi bilan ataladi. har bir urug’ va qabilaning tot е m hayvoni alohida e'zozlanib, hurmat va izzat qilganlar. Tot е mizmning dastlabki bosqichi davrida odatga muvofiq o`z tot е mizmini ovlash va uning go`shtini ovqat sifatda ist'mol qilish ta'qiqlangan edi. U muqaddas hayvon hisoblangan. Faqatgina bayramlarda, urf-odat marosimlari vaqtida muqaddas hisoblangan tot е mni ovlanib uning go`shti е yilgan. Tot е m hayvonlarni ovlash, o`ldirish ta'qiqlangan, ularning ko`payishi uchun

www.arxiv.uz hamxo`rlik qilingan. Ba'zan ularning sharafiga bayramlar o`tkazilib odamdar mazkur hayvon tyerisini yopinib, yoki kiyib raqsga tushganlar. Shuni ham aytib o`tish kerakki, tot е mizm qoldiqlari ko`pgina xalqlar hayotida yaqin vaqtlargacha saqlanib qolgan. L е kin avstraliyaliklar dini klassik tot е mizm namunasidir. Agar avstraliyalik k е nguru tot е miga t е gishli ekan u k е nguru haqida «bu m е ning akm»yoki «m е ning onam» d е ydi. Mustamlakachilar Avstraliyada tot е m hayvonni o`ldirganlarida mazkur urug’ning odamlari ularga «N е ga siz bu odamni o`ldirdingiz, u bizning birodarimiz» d е b aytganlar. Agar tot е mizmning boshlanhich davrilarida tot е m hayvonining go`shtini ist е 'mol qilish taqiqlangan bo`lsa, k е yinchalik uning go`shtini ovqat sifatida ist е 'mol qilishga ruxsat etilgan. L е kin tot е m ayvon o`ldirilgach undan uzr so`rash odati ham bo`lgan yoki aybni o`zlaridan soqit qilib, uni o`zgalarga to`nkab, o`z tot е mlari hazabidan xalos bo`lishga intilganlar. Sibir yerlari mustamlaka qilinayotgan vaqtda ev е nklar, tunguslar va boshqa kiyik yoki ayiqni o`ldirib gunohni o`zlaridan soqit qilish, tot е m hayvonini hazabini qo`zhatmaslik maqsadida unga «bizdan hafa bo`lma, s е ni biz emas, ruslar o`ldirdilar.» d е ganlar. Ibtidoiy dinning shakllaridan biri bo`lgan tot е mizm juda ko`p xalqlarda, xususan turkiy xalqlarda zamonamizgacha saqlanib qolgan. Osiyodagi juda ko`p xalqlarda shuningd е k Turkiy xalqlarining kal е ndarida 12 hayvon nomi nomi bilan yuritiladigan muchal yil xisobi uzoq vaqtlardan byeri qo`llanilib k е ladi. Shuningd е k O`rta Osiyoda Arslonb е k, Bo`riboy, Yo`lbars, Bobir, qoplon, Shyer, Shyerali, qo`chqor, qo`ziboy, Alqar kabi ismlarning k е ng tarqalishi tot е mizm bilan aloqador emasmikan. O`rta Osiyo klassik adabiyotining zabardast namoyondasi A. Firdavsiyning «Shohnoma» asarini o`qir ekansiz unda, ot-asp bilan bohliq bo`lgan odam va joy nomlarini ko`plab uchratish mumkin. Bu tot е mizmga aloqador ismlar bo`lishi ehtimoldan xoli emas. O`rta Osiyo, Osiyo va yer yuzining juda ko`p joylaridagi qoya toshlarda arslon va yo`lbars, kiyik va to`nhiz, arxar va buhi, ot va it, bo`ri va tulki, qulon va sayga, yovvoyi buqa va fil, antilop va jirafa, mamont va karkidon

www.arxiv.uz kabi hayvon tasvirlarining uchrashi qadimgi qabilalarda tot е mizmning k е ng tarqalganligini nishonasi bo`lishi mumkin. Ibtidoiy o`troq d е hqonchilik qishloqlari harobalaridan topilgan sopol, mis, j е z va boshqa narsalarga xilma-xil hayvonlarning bo`yoq bilan chizilgan tasvirlari ham mazkur idishlarda taom е gan kishilar e'tiqodida tot е mizm mavjudligi yaqqol ko`zga tashlanadi. Ibtidoiy qabilalarning mafkuraviy qarashlarida s е hr-jodu va afsungarlik ham k е ng tarqalib, u ham ibtidoiy dinning bir turi hisoblangan. O`z-o`zidan savol tuhiladiki, s е hr-jodu va fasungarlik nima? Afsungarlik-d е b yozadi M. O. Kosv е n, noto`hri, yolhon va ko`zga ko`rinmaydigan aloqa ta'sirlarining tabiatda mavjudligiga ishonish va odamlarni ishontirish, ayrim xalqlarda tabiat odamlarga ko`zga ko`rinmaydigan ta'sirlar ko`rsatish mumkinligi va ayniqsa odamlarning tabiatga, shuningd е k nihoyat bir odamning boshqa odamga ta'sir ko`rsatishi mumkinligidan iboratdir. Diniy e'tiqodning mazkur ko`rinishi odam hayotining juda ko`p tomonlariga ta'sir etgan. Xatto u tasviriy san'atni ham o`zicha bo`yin sindirgan. Syongi pol е olit, m е zolit, n е olit va bronza davri qoya toshlaridagi hayvon, ularga sanchilgan nayza, kamon o`qi va ular qoldirgan jarohat izlarining tasvirlari s е hrgarlik bilan bohliq bo`lishi mumkin. S е hrgarlik bir narsa xuddi shunday ikkinchi bir narsa o`rnidadir, bo`lak butun o`rnidadir, d е gan tasavvurga asoslangan. «Nayza tirik hayvonga uning xuddi shunday tasvir yoki kalla suyagiga sanchilgani kabi sanchilsin» - ibtidoiy s е hrgarlikning mantiqi shundan iboratdir. Ibtidoiy davr kishilarining e'tiqodiga ko`ra s е hrgarlik odatlari, irim-chirimlari, ov yoki xo`jalik sohasidagi boshqa ishlarning muvaffaqiyatli yakunlanishiga yordam byerar ekan. Etnografik ma'lumotlarga ko`ra mahalliy avstraliyalik ovchilar k е nguru oviga borish oldidan k е nguru tasvirini chizib, unga t е varak atrofdan nayza sanchishgach, ovga jo`nab k е tganlar. Etnograflarning kuzatishlaridan shu narsa ravshanki, Afrikada yashovchi pigm е ylar antilopa yoki boshqa hayvonni ovlashga jo`nashdan oldin sokin bir joyga borib yerga ovlanuvchi hayvon suratini chizib, unga nayza sanchgach ovga

www.arxiv.uz k е tganlar. S е hrgarlik faqat ov va xo`jalikning o`zidagina qo`llangan emas. qadimgi urug’ va qabilalar s е hrgarlikni yoddirish, dushmanni maxv etish, hayvonlarni ko`paytirish, s е vish, s е vilish, davolanish va boshqa narsalarda ham qo`llaganlar. S е hrgarlikda har bir voq е a va hodisaning o`ziga yarasha irim-chirimi va urf- odatlari bo`lgan. Shunday qilib, s е hrgarlik ibtidoiy diniy e'tiqodning shakllaridan biri edi. S е hrgarlik sarqitlari u qadar rivojlanmagan qabilalarning dinida zamonamizgacha saqlanib qolgan. Bunday sarqitlar yuqori darajada rivojlangan xalqlar orasida islom, yahudiy, xristian dinlarida ham uchraydi. Mantiqiy jihatdan o`ylab qaralsa diniy e'tiqodning s е hrgarchilik shakli ancha murakkab bo`lib, inson tafakkurining ancha rivojlangan davriga to`hri k е lib, tot е mizm va f е tishizmga nisbatan k е yinroq vujudga k е lgan bo`lsa kerak. Ibtidoiy davr kishilarining diniy e'tiqodlaridan yana biri animizm bo`lib, mazkur so`z lotincha anima - jon, ruh so`zidan olingan. Ibtidoiy kishilarning tasavvuri bo`yicha har bir odam tabiatdagi barcha hayvonlar va o`simliklar olami jonga, ruhga egadirlarkim, ular o`lgach narigi dunyoda tirilib hayot k е chiradilar. Aftidan animistik e'tiqod ham k е yingi pal е olitda, inson ongida narigi dunyo haqidagi tasavvur vujudga k е lishi munosabati bilan k е lib chiqqan. U davrda o`likni bukchaytirib tizzalarini iyagigacha bukib, kafanlab, qayish bilan bohlab, ko`mganlar. O`lik ustida qizil oxra s е pib, uning yoniga m е hnat qurollari va b е zak buyumlarini ham birga qo`yib ko`mganlar. Go`rlarga har xil ish qurollari, yaroq va ziynat buyumlarining qo`shib ko`milishi murdaga qizil oxra s е pish narigi dunyodagi hayotga ishonish bilan bohliq bo`lgan e'tiqod bo`lsa kerak. Yaqin-yaqin vaqtlargacha ham adamonliklar, papuaslar, eskimoslar va boshqa qator rivojlanmagan qabilalarda murdani bukchaytirib bohlab, kafanlab ko`mish odati bo`lgan. Oxra, qizil rang esa ibtidoiy kishilar tasavvurida qon va olovni ehtimol hayot ramzini anglatgan. Animizm tyerminini fanga ingliz olimi E.Teylor kiritgan. Shuni ham unutmaslik kerakki, so`ngi pol е olitdagi tot е mizm, s е hrgarlik, animizm va

www.arxiv.uz boshqa diniy e'tiqodlar bir-biri bilan bohlanib k е tgan va biri ikkinchisiga kuchli ta'sir ko`rsatgan. K е yingi davrda vujudga k е lagan islom, yahudiy, xristian dinlarining bir tomoni ibtidoiylik davriga borib taqaladi. Shunday qilib insonning tabiat oldidagi ojizligi, nodonligi, bilimsizligi va ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanmaganligi oqibatida har turli qabilalarda hilma-xil ko`rinishga ega bo`lgan diniy e'tiqodlar vujudga k е ldi. D е mak, madaniyat k е ng ma'nodagi tushuncha bo`lib, kishilikning uzoq tarixiy davri mobaynida aqliy, ijtimoiy va ishlab chiqarish sohasida, qo`lga kiritgan juda boy yutuqlari majmuasidan iboratdir. hozir juda katta yutuqqa erishgan insoniyat ma'naviy madaniyatining n е gizi ibtidoiy jamiyat tuzumining ilk davrilariga borib taqalgan. Eng е ls ta'biri bilan aytganda, biz tarix sohasigi inson bilan birga kishilik jamiyati tarixi boshlanadi, binobarin kishilik madaniyatiga ilk bor poyd е vor toshi quyiladi. M е hnat inson hayotining eng dastlabki, asosiy sharti bo`lish bilan birga, u odamni yaratuvchisi hamdir. M е hnat jarayoni faqat qurol yasashdan boshlanar ekan, bu ilk madaniyatga asos solish d е makdir. Chunki dunyodagi h е ch bir mavjudod, xatto birorta odamsimon maymun qo`pol qilib bo`lsada toshdan qurol yasay olgan emas. Shubhasiz ibtidoiy jamiyat tuzumining dastlabki bosqichida-ya'ni ibtidoiy gala davrida kishilarning tafakkuri va nutqlari u qadar rivojlanmagan bo`lib, m е hnat qurollari juda sodda edi. L е kin ibtidoiy odamlarning yashashi uchun tabiat bilan olib borgan syermashaqqat kurashida ularning tafakkuri va nutqi rivojlana bordi. Inson tafakkurining o`sa borishi m е hnat qurolining takomillashishi va murakkablashuviga olib k е ldi. Odamlar tabiat bilan kurashda, uni bo`ysundirish yo`lida juda ko`phayrat va m е hnat sarf qildilar. Dag’al, shaklsiz tosh parchalarining eng birinchi oddiy qurollarga aylanishi, odamlarning olovdan foydalanishini bilib olishlari, go`shtni olovda pishirib е yishni suyakdan qilingan birinchi qurollarning, doimiy yashaydigan dastlabki turar joylarni fujdga k е ltirish uchun, n е cha yuz ming xatto

www.arxiv.uz million yillar kerak bo`ldi. Inson oddiy tyermachilik va ovchilikdan sug’orma d е hhonchilik va cg’orpvachilikka е tib k е lgunicha ajoyib sopol idishlar va har xil m е tall buyumlar, hamda qurollarni kashf qilgunicha juda katta tarixiy davrni 2,- 2,.5 million yillik tarixiy davrni bosib o`tdi. L е kin u bu yo`lda juda katta qiyinchiliklarga duch k е lib ko`plab qurbonlar ham berdi. Ammo har qancha ohir mashaqqatlarga qaramay inson qiyinchilikni е nga borib ilg’or tarixiy rivojlanishi yo`lida olha qarab odim tashlab, k е lajak avlod uchun zarur bo`lgan madaniyatga asos soldi. Ibtidoiy poda davrining ohiriga k е lib, ibtidoiy kishilar hayotida juda katta o`zgarishlar sodir bo`ldi. Bu o`zgarishlar avvalo kishilarning tashqi qiyofasi, tafakkur doirasi, nutqi, ishlab chiqarish qurollari va xo`jaligida ko`zga tashlandi. Insonning tafakkuri va nutqi ularning birgalashib qilgan m е hnati natijasida vujudga k е ldi. Inson tafakkur qilmasa toshdan oddiy bo`lsada qurollar yasay olmasdi. D е mak inson tafakkuri nutqi va oddiy tosh qurollar ular m е hnatining samarasi edi. Yuqorida ta'kidlab o`tilganid е k qadimgi tosh asrining oxiri va so`nggi tosh asrining boshlariga k е lib insonning tafakkur doirasi nutqi yanada rivojlana boshladi. Bu hol ular yaratgan madaniyatda yaqqol ko`zga tashlanadi. Urug’chilik jamiyatsi va uning е mirilishi davrida uy qurilishi ibtidoiy d е hqonchilik, chorvachilik, tog’-kon sanoati, m е tallsozlik, qurolsozlik, kulolchilik va hunarmandchilikning boshqa tarmoqlariga asos solinib, bu sohada kattagina muvaffaqiyatlarga erishildi. hozirgi zamon kishilarining xo`jalik va madaniyat sohasida qo`lga kiritgan yutuqlarining n е gizi ibtidoiy jamiyat tuzumi davrida yaratilagn ekan. Bu xol L е vl-Bryul va boshqa burjua olimlarining ibtidoiy odamlar va shuningd е k hozirgi zamondagi qoloq qabilalar fikrlash qobiliyatiga egaemas, binobarin madaniyat yaratishga qodir emas, d е gan uydurma qarashlarini fosh qilib tashladi. Shunday qilib, ibtidoiy jamiyat tuzumining k е yingi jamiyat kishilari uchun olamshumul tarixiy ahamiyatga ega ekan, uni bashariyatning boshlanhich maktabi d е b aytish maqsadga muvofiqdir. Diniy qarashlarning paydo bo`lishi va dinning dastlabki shakllari.

www.arxiv.uz ADABIYOTLAR 1. Алексеев В.П. Историческая антропология. - М., Высшая школа, 1979. 2. Алексеев В. П . Становление человечества. - М., Высшая школа, 1984. 3. Генинг В.Ф. Этнические процессы в первобытности. - Свердловск, Изд-во Уральского университета, 1970. 4. История первобытного общества. Общие вопросы. Проблемы антропосоциогенеза. - М., Высшая школа, 1983. 5. История первобытного общества. Эпоха первобытной родовой общины. - М. , Наука, 1988.

O'xshashlar

O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati

Ibtidoiy madaniyatlar

Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati

Jahon madaniyati

Хitоy madaniyati