O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

111.5 KB

Ko'chirib olish

O `zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati Reja: 1. O `zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. 2. Ibtidoiy davr madaniy bosqichlari. 3. Ibtidoiy davrning ma ’naviy madaniyati.

O `zbekiston madaniyati va san’ati tarixi fanining predmeti, maqsad va vazifalari. O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi kursi madaniyatimizning rivojlanish umumiy qonuniyatlarini o`rgatadi. O`zbekiston madaniyati va san’ati tarixi fanining predmeti O`rta Osiyo xalqlarining eng qadimgi zamonlardan to hozirgi kunlargacha bosib o`tgan uzoq va murakkab tarixiy yo`lini, madaniy va ma’naviy hayotini xolisona o`rganish va tushuntirishdan iborat. Mazkur kursning asosiy vazifasi insonning tabiat va jamiyat bilan birgalikdagi faoliyati hamda kishilarning ma’naviy turmushiga oid barcha jarayonlarni tadqiq qilishdan iborat. Madaniyat-insonlardan ijodiy faoliyat tufayli yaratilgan moddiy va ma ’naviy boyliklar majmuasiga aytiladi. Madaniyat atamasi hozirgi zamon ilmiy adabiyotida rang-barang ma’noni anglatadi. U lotincha “ishlov berish, parvarish qilish” ma’nosini anglatsa, keyinchalik “ma’rifatli bo`lish, tarbiyali, bilimli bo`lish” mazmunida ishlatiladi. O`zbek tilida ko`p ishlatiladigan “madaniyat” atamasi arabcha “madaniy” – “shaharlik” degan ma’noni anglatadi. Madaniyat insonni to`laqonli faoliyati “Inson tomonidan yaratilgan muhit”, Ibtidoiy kishilar o `zini qurshab turgan tabiat kuchlarini necha-necha ming-yillar davomida o`rgandi. Bu davrda kishilarning ko`pdan-ko`p avlodlari almashindi. Ibtidoiy kishilarning hayoti og`ir bo`lgan. Ular tomonidan yaratilgan qadimgi madaniyat qanchalik sodda bo`lmasin, u texnika, xo`jalik ijtimoiy asosga ega bo`lgan. Madaniy boyliklar yaratish oddiydan asta-sekin yuqori va murakkab shakllarga o`ta borib bu madaniyat muntazam ravishda o`sib bordi. Eng sodda qurollar yasash bilan inson o`zini yaratdi va o`zi bilan hayvon o`rtasiga chegara qo`ydi. Bu esa insonning tabiat ustidan hukmron bo`lishida birinchi qadam bo`ldi. Xozirgi davrda fanda ibtidoiy odamlarning eng avvalgi vakillaridan birini Pitekantrop deb ataladi. Pitekantroplarning qoldiqlari dastlab Yava orolidan topilgan. Birmuncha vaqt o `tgandan so`ng Xitoyning Pekin shahri yaqinidagi g`ordan Sinantrop («Xitoy odami») ning qoldiqlari topilgan. Bu yerdan 40 ga yaqin sinantroplarning suyak-lari bilan birga juda sodda tosh qurollari, sinantropga ovqat bo`l-gan hayvonlarning suyaklari va nihoyat ularning olovdan foy-

dalanganliklarini ko`rsatuvchi kul qoldiqlari topilgan. Odamning rivojlanishidagi keyingi bosqich Neandertal bosqich deb nomlanadi. Germaniyaning Neandertal shahri yaqinidan topilgan odam qoldiqlari nomi bilan yuritiladi. Respublikamiz hududidagi Teshiktosh g `oridan (Surxondaryo viloyati, 1938- yil) ham 12 yoshli neandertal bolaning qoldiqlari topilgan. Odamga qurol va yaroq ishlash uchun xizmat qilgan birinchi material tosh, ya’ni chaqmoqtosh yoki unga yaqin mineral jinslar, xususan oqtosh (kvars) bo`lgan. Chaqmoqtosh yer sharining barcha yerida juda keng tarqalgan bo`lib, bu mineralda juda ham muhim ahamiyatga ega bo`lgan uch xususiyat–qattiqlik, yupqa bo`lakchalarga bo`linib ketish va kesuvchi o`tkir qirralar mavjud bo`lgan. Agar tabiatda shu chaqmoqtosh bo`lmaganda insoniyatning boshlang`ich tarixi qandaydir boshqa yo`l bilan ketishi mumkin edi. Dastlabki qurol uchun yog`och ham material xizmatini o`tagan, lekin undan toshga nisbatan keyinroq foydalanilgan. Yog`och qurollar yoki qurollarning yog`och qismlari tosh qurollari kabi yerda uzoq vaqtgacha saqlanishi mumkin bo`lmaganligi uchun arxeologiya yog`ochdan foydalanishning ilk namunalarini ko`rsatib bera olmaydi. Ibtidoiy odamlarga tegishli bo`lgan qoldiqlar madaniyat turadi. Shu boisdan hozirgi moddiy va ma ’naviy madaniyatimizning vujudga kelishi hamda mohiyati to`g`risida muayyan tasavvur hosil qilish uchun ibtidoiy davr madaniyati, uning rivojlanish bosqichlari masalasiga to`xtalib o`tish o`ta muhimdir. Ibtidoiy odamlar yer yuzida yo `q bo`lib ketganlar. Biroq yerning yuqori qatlamlarida qadim ajdodlarimiz faoliyatining moddiy qoldiqlari, uning ish qurollari, yaroq-aslahalari, uylari, jihozlari, kiyimlari, tasviriy san’at asarlari, topinish buyumlari va nihoyat yovvoyi hamda uy hayvonlarining suyaklari birin- ketin, qavatma-qavat bo`lib ko`milib saqlanib qolgan. Shu bilan birga qadim ajdodlarimiz to`g`risida muayyan fkr yuritish uchun ulardan bizga meros bo`lib kelgan, u yoki bu darajada saqlanib qolgan xalq og`zaki ijodining namunalari manba vazifasini o`taydi. Ibtidoiy jamiyatning rivojlanish tarixi bir qancha, bosqichlar yoki davrlarni bosib o `tgan. Fanda asosan mehnat qurollari qanday materialdan yasalganligiga

qarab, ibtidoiy davrni tosh, bronza va temir asrlariga bo`lish odatga aylanib qolgan. Masalan, Kopengagen (Daniya) asori-atiqalar muzeyi xodimi Kristian Tomsen birinchi marta fanga mehnat qurollarini yasalgan materiallarga qarab tosh, bronza va temir davrlari tushunchasini kiritadi. Keyinchalik tosh asri qadimgi tosh-paleolit (gr.palato qadimgi va litos-tosh) va yangi (gr. peo-yangi) asrlarga bo`lingan. Davrlarga bo `lishning boshqa bir juda qadimgi sistemasi – bu ishlab chiqarish faoliyati sohalariga ko`ra bo`lishdir. Bunda ibtidoiy davr ovchilik, dehqonchilik va chorvachilik bosqichlariga bo`linadi. Kishi va kishilik jamiyatining paydo bo`lishidan boshlangan va tarixning eng avvalgi ibtidoiy poda davri deb yuritiladigan davriga kelib odamning biologik rivojlanishi tugallanadi. Biroq odam mana shu eng avvalgi davrdayoq o`zining hayvonot ajdodidan keskin farq qiladi. Bu davrda ular birgalashib mehnat qila boshlaganlar, sodda mehnat qurollarini yaratishib, madaniyatga asos solganlar. Ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanishi natijasida kishilarning bir muncha mustahkam birligi vujudga keldi. Bu birlikka urug` asos qilib olindi. Natijada ibtidoiy davrning ham moddiy, ham ma’naviy madaniyatini yaratish ma’lum bir sistemaga tusha boshladi. Mehnat qurollari takomillashib, kishilar tasavvuri mahsuli hisoblanmish ustqurma elementlari yaratila boshlandi. “Insoniyat yaratgan moddiy va ma’naviy qadriyatlar majmuidir”. Madaniyat tushunchasi XX asrga kelib ijtimoiy va gumanitar fanlar tizimidan o`rin oldi. Insoniyat jamiyat doimiy ravishda rivojlanishda bo `lib, o`zgarib takomillashib boradi. Turli tarixiy davrlarda xilma xil madaniyatlar mavjud bo`lib, insonlar dunyoning o`zgacha anglagan va qabul qilgan. Madaniyat jamiyatning mahsuli ijtimoiy hayotining muhim jabhalaridan biri. Madaniyatsiz jamiyat bo`lmagandek, madaniyat ham jamiyatdan tashqarida bo`lmaydi. Jamiyat madaniyatni vujudga keltiradi. Jamiyat boyib borsa, madaniyat ham yuksaladi. Alohida bir shaxsning alohida madaniyati bo `lmaydi. Shaxs muayyan jamiyatdagi madaniy muhitda yashaydi va madaniyati shakllanadi. Madaniyat va san’at evolyutsiyasi, bir tomondan, va O`zbekiston davlatchiligining rivojlanishi ikkinchi tomondan, bu tarixiy jarayonning uzluksizligi izchilligi va o`zaro

shartlanganligi haqida guvohlik beradi. Tarixiy rivojlanish jarayonida mafkuraviy «funksiyaning roli ortib boradi va yangi davrga kelib davlat qurilishi uning ma’naviy negizini tashkil etuvchi eng muhim jihatini belgilagan holda yetakchilik qiladi. Madaniyatning muayyan ko`rinishi davlatchilik rivojining ma’lum bosqichiga muvofq keladi. Mavjud ma’lumotlar tahlili davlatchilikning rivojlanishi ma’nosida O`zbekiston madaniyati va san’ati tarixida bir qancha davrlarni ajratish imkonini beradi. Birinchi davr – eramizgacha II ming-yillik ilk davlatchilik tuzil malarining yuzaga kelishi va shahar madaniyati va hunar-mandchiligining paydo bo`lishi. Birinchi davlat tuzilmalari nishonasi sifatidagi kichik shaharchalar shahar madaniyatining eng dastlabki shakli hisoblanadi, ularning yuzaga kelishini tadqiqotchilar eramizgacha II ming-yillikka mansub beradilar (masalan, O `zbekiston janubida 200 gektar maydonni egallagan yirik Jarqo`ton manzilgohi yoki uy-joy, ma’muriy va sajdagoh majmui ko`rinishidagi kichikroq Sopollitepa manzilgohi). Dastlabki yirik shaharlar eramizgacha I ming-yillikda yuzaga kelgan va qadimgi davrdayoq biz O`zbekistonning barcha hududlarida shaharsozlikning shiddat bilan rivojlanganini kuzatamiz. Bu O`zbekistonning janubi ham (Qiziltepa, Bandixon, Dalvarzintepa, Xalchayon, Kampirtepa va h.k.) va markaziy mintaqalar ham (Samarqand yoki yunon muallifaricha Maroqand) va Farg `ona (yunon muallifaricha Kiropol) va Xorazm (Qal’aliqir, Tuproqqal’a va h.k.) hamdir. Bu davr moddiy va badiiy madaniyati hunarmandchilik va sajdagohlik san’ati shaklidagi yahlitlik ko`rinishida namoyon bo`ladi. Ikkinchi davr – eramizgacha I ming-yillikning birinchi yarmi Ilk davlatchilik tuzilmalari san’ati va hunarmandchiligi. Bu Baqtriya, Sug `d, Xorazmning tarixiy-madaniy viloyatlari shakllanishi davri bo`lib, bunda siyosiy hokimiyatning tarmoqlangan tizimli davlatlarning dastlabki shakllarini ko`rish mumkin. San’atda ikkita yorqin yo`nalish namoyon bo`ladi, ulardan biri sug`oruvchi dehqonchilik, boshqasi ko`proq ko`chmanchi va yarim ko`chmanchi chorvachilik bilan mashg`ul mintaqalarning rivojlanishi bilan

bog`liq. O`zbekiston turli viloyatlarida ilk davlatchilik shakllanishiga muvofq holda madaniyat va san’atning mahalliy xususiyatlari yuzaga kela boshlaydi. Uchinchi davr – eramizgacha IV asr oxiri – eramizning IV asri qadimgi va antik davrlar san’ati va davlatchiliga tarixi. Bu O `rta Osiyo viloyatlarining hokimlik sifatida Ahmoniylar davlati va Aleksandr Makedonskiy saltanati tarkibiga kirish doi-ra sida mahalliy davlatchilikning shakllanish vaqti. Bir vaqtning o`zida mahalliy davlatchilik uyg`onishi jarayoni sodir bo`ladi (Xo-razm, Farg`ona, Sug`d, Qang`yuy). Bu davr madaniyati va san’a-ti unga zamondosh bo`lgan «Eron-ahmoniy va sak-skif san’ati (Amu daryo xazinasi) bilan aloqada rivojlanadi». Yunon-Baqtriya va Xorazm antik san’ati rivoji mahalliy an’analariga tayanadi (Baqtriya, Xorazm) va unga mahalliy san’at bilan qorishib ketgan sharqiy ellinizm ta’siri sezilarli bo`lgan. Mahalliy davlatchilikning asosiy belgilari bo`lmish rivojlangan tanga tizimi, shaharsozlik va hunarmandchilik bilan birga Sug`d va Xorazm mahalliy yozuvining paydo bo`lishi uni yanada mustahkamladi va rivojlantirdi. Umuman, bu yahlitlik tarixiy davr uchun Old Sharq, Hindiston va Uzoq Sharq mamlakatlari madaniyati an’analari bilan hamkorlikda san’atning jadal rivojlanishiga xosdir. O `zbekiston madaniyati va san’atida qadimgi va antik davrlar turli diniy, madaniy va badiiy an’analarning o`zaro hamkorlik o`zga madaniy an’analarni idrok etishdagi umumiy tolerantlik bilan bosqichi haqida guvohlik berib turibdi. Bugun jamiyatning bozor munosabatlariga o `tishi davrida davlat san’atning bosh homiysi hisoblanadi, ayni vaqtda, ijodiy erkinlik san’at va madaniyat sohasida yetakchi va asos soluvchi tamoyil bo`lib qolaveradi. So`nggi-yillarda respublikada «kuchli davlatdan kuchli jamiyatga» tamoyili e’lon qilindi, ya’ni o`z yo`nalishiga ko`ra oshkora fuqaroviy jamiyat qurishga bel bog`laganmiz. Ilmiy tuzilma sifatida san’at shu modelni amalga oshirishga ko`proq moslashtirilgan. Aynan ijodiy jarayonlar vositasida tolerantlik va oshkoralik g`oyalarini jamiyatga nisbatan barqaror va yanada samaraliroq tatbiq etish imkoni yuzaga kelgan. Madaniyat va san’atni iqtisodiy jihatdan qo`llab-quvvatlagan holda davlat ijodiy arboblarga o`z

badiiy g`oyalarini erkin ifoda etish uchun to`la huquq berib qo`ygan, bu O`zbekiston intilayotgan fuqaroviy jamiyatning imtiyozlaridan biri hisoblanadi. Shunday qilib, bugun san ’at madaniy va davlat qurilishining eng muhim omillaridan biri hisoblanadi. Boy tarixiy o`tmishi sharofati bilan O`zbekiston madaniyati va san’ati o`ziga xos an’ana va uslubni saqlab qolgan, bu ma’lum darajada madaniyatlarning o`ziga xosligiga tahdid solayotgan, tobora avj olib borayotgan sivilizatsiya sharoitlarida g`oyat muhimdir. Ibtidoiy davr madaniy bosqichlari. Ibtidoiy davr insoniyatning uzoq o `tmishidan iborat bo`lgan bosqichdir. Bu davr insoniyatni hayvonot olamidan ajratib yuborgan davr hisoblanib, ongli mavjudot hisoblanuvchi odam va u tomonidan yaratilgan madaniyatning shakllanish davridir. Agar insoniyat tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarga nazar tashlaydigan bo`lsak, bu boyliklarning yaratilishi bundan mil-lion-yillar ilgari yashab o`tgan qadim ajdodlarimiz tomonidan vu- judga keltirilganligining guvohi bo`lamiz. Chunki ibtidoiy davrda yaratilgan barcha moddiy madaniyatning – mehnat qurollari, tu-rar joylar, kiyim-kechaklar va boshqalarning asosiy vazifasi hamda mohiyati hozirgi kunimizda ishlatilayotgan barcha moddiy boyliklarimizda o`z ifodasini topgan yoki ma’naviy madaniyatning barcha elementlarida – axloqiy, huquqiy, siyosiy, badiiy ongda, diniy e’tiqodlar va turli xil urf-odatlar, marosimlar va an’analarda ijtimoiy hodisalar hisoblanuvchi oilaviy munosabatlarda, til taraqqiyoti va boshqalarda, ibtidoiy davrda yashagan ajdodlarimizning ruhi sezilib ifodasini topdi, ular nafaqat milliy, balki butunjahon san ’ati tari-xiga kirdilar. Bu davr ijtimoiy davlat xarakteridagi o`zgarishlar me’morchilik va shaharsozlikda o`zining eng yorqin tajassumini topdi. XIX asr oxirida Turkistonda mustamlaka me’morchiliga deb nom olgan uslub tatbiq etiladi, u mintaqa shaharlari qiyofasini shahar madaniyatini yevropalashtirilishiga asos soldi. XX asrda bu jarayon sovet hokimiyatining totalitar tuzumi o`rnatilishi oqibatida faollashdi-me’morchilikning ijtimoiy-funksional va badiiy obraz yo`nalishi o`zgaradi. Sanoat-ishlab chiqarish, ma’muriy, madaniy-ma’rify va turarjoy binolarining yangi namunalari paydo bo`ladi, ular ning mafkuraviy

konsepsiyasida ijtimoiy tenglik g`oyasi yotadi, u aksar hollarda buzib talqin etilgan va ko`pincha nursiz me’morchilik namunalari yaratilishiga sabab bo`lgan. Bu davrning ijobiy tajribasidan ham ko`z yumib bo`lmaydi. Sovet imperiyasining mudhish ko `rinishlariga qaramasdan bu davrda, ya’ni 1924-yilda respublikamizning tashkil etilishi eng mu-him voqea bo`lgandi, natijada O`zbekistonning hozirga davlat-hudu-diy tuzilishiga asos solindi. Bu davr madaniyati va san’ati tarixiy jihatdan shakllantirilgan, o`z davlatchiligiga hamda asr oxirida o`zining to`la mustaqilligiga erishgan o`zbek millatining estetik g`oyalari va badiiy intilishlarini aks etgiradi. To `qqizinchi davr – 1991-yildan hozirgacha. Mustaqil O`zbekiston davlati san’ati. Milliy mustaqillik g `oyalari va davlatimizning jahon hamjamiyatida qaror topishiga bo`lgan intilishlari madaniyat va san’atning juda ko`p turlarida, shuningdek, xuddi temuriylar davridagidek, Toshkent me’morchiligida ham o`zining eng yorqin moddiy-ma’naviy tajas-sumini topdi. Ayni shu yerda o`ziga xos ikkiyoqlama uslub yuzaga ke ladi – milliy shakllardan foydalanilgan inshootlar bilan bir qa-torda (Oliy Majlis, Toshkent shahar hokimiyati, Temuriylar tarixi muzeyi binolari va h.k.) poytaxtda jahon me’morchilik amaliyotiga yo`naltirilgan binolar qad ko`targan (Interkontinental majmui, Sheraton mehmonxonasi, Bank Assotsiatsiyasi binosi). Mustaqillik-yillarida davlat tomonidan qabul qilingan ko`plab chora-tadbirlar teatr, musiqa va tasviriy san’at, kinematograf va boshqa badiiy ijod turlarini qo`llab-quvvatlashga qaratilgan bo`lib, ular davlat va madaniyatning o`zaro munosabatining yangi taraqqiyparvar ifoda etilgan. Bu ayniqsa o `sha davr ma’naviyatining davlat tuzi-lishi xususiyatini izohlaydi. Bu davrda madaniyati va san’atning maf kuraviy va ma’naviy-estetik funksiyasi birinchi marta oldingi jab haga chiqdi, san’at esa davlatchilik va kuchli markazlashgan hokimiyat g`oyalarini ifodalovchisi darajasiga ko`tarildi. Bu ayniqsa O`zbekiston janubidagi antik haykaltaroshlikda namoyon bo`ldi.

To `rtinchi davr – V-VIII asr. Ilk o`rta asr davlatchiligi davri madaniyati va san’ati Bu ilk o `rta asr davlatlari va hokimliklari: Sug`d, Xorazm, Toha-riston, Farg`ona va bu vaqtda yuzaga kelgan Turk xoqonliga davridaga O`zbekiston san’ati va madaniyatidir. San’at va hunarmandchilikda birinchi marta sug`d va turk san’ati tamoyillarining uyg`unlanish jarayoni yetakchilik qila boshlaydi. Ilk o`rta asr – san’atning tasviriy shakllari taraqqiy etgan davr (devoriy rangtasvir, haykaltaroshlik va badiiy hunarmandchilik) barcha mintaqalardagi (Sug`d; Tohariston, Farg`ona, Xorazm) san’atining mashhur maktablari shakllanishi bilan izohlangan. Tashqi an’analar va ta’sirlarga nisbatan ijtimoiy va davlat tolerantligi avvalgiday qolavergan. O`ziga xos turk-sug`d badiiy mushtaraklik yuzaga keladi, u ushbu xalqlarning faollashib borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy, savdo va siyosiy aloqalarini aks ettiradi. O`z navbatida madaniyat va san’at ijtimoiy hayot tuzilmasining benuqson shakli sifatidagi oliy davlat hokimiyatini sharafash vazifalariga xizmat qiladi, bu zimdan mintaqada markazlashgan davlat hokimiyatiga shakllashuv moyilligini aks ettiradi. Beshinchi davr – IX-XII asr Mo`g`ullar bosqinigacha Mova-rounnahr davlatlari madaniyati va san’ati Movarounnahrda yirik sulolaviy davlat tuzilmalari – Somoniylar, Qoraxoniylar davlatlari yuzaga keladi, savdo-hunarmandchilik sha-harlari juda tez rivojlanadi. Bu davr O`rta Osiyo, ya’ni Ikki daryo oralig`ida islomning paydo bo`lishi va yoyilish va mintaqa davlat tuzilmalari siyosiy-iqtisodiy, diniy va madaniy hamjihatlikning doirasiga kirib kelish davri hisoblanadi. U savdo- hunarmandchilik shaharlari infratuzilmasining jadal takomillashishi, shaharsozlik va me’morchilik faoliyati kuchayib, mahalliy san’at va hunarmandchilik maktablari shakllanishi bilan xarakterlanadi. Mintaqaga VII – VIII asrlarda kirib kelgan islom IX – XI asrlarda mahalliy shaharning nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy shaharsozlik tuzilmasi va me ’moriy qiyofasini o`zgartiradi, balki uning falsafasiga ham kuchli ta’sir ko`rsatadi. Musulmonlar o`rta asr shaharlari qiyofasi ko`proq sajdagohlar-masjidlar,

madrasalar, minoralar va hokazolarda namoyon bo`lgan. Bular shahar hayotining umumiy muhitiga yangi ravonlik va mantiqiy ifodani olib kiradi. Qurilish va bezak – pardoz ashyosi sifatida pishiq g`ishtdan foydalaniladi. IX – XII asrlarda yangi bezak usuli shakllanib va rivojlanib boradiki, u islom o`rta asr san’atiga asos soladi. Tasviriy madaniyat o`rniga bezak san’ati keladi va u musulmon madaniyatining negizlaridan biri bo`lib qoladi. Umumislom san’ati doirasida O`rta Osiyoning ikki daryo oralig`ida o`z estetik san’ati shakllanib, u ko`proq bo`lajak O`zbekiston hududi asosi – Movarounnahr davlatchiligi va ijtimoiy-siyosiy rivojlanishi xususiyati bilan bog`liq. Madaniyat va san’at taraqqiy etgan shahar madaniyati-me’morchilik va hunarmandchilik shaklida namoyon bo`ladi, bu madaniyat mahalliy davlatchilik rivojlanishining yangi shaharsozlik bosqichi haqida guvohlik beradi. Mo`g`ullar bosqini munosabati bilan XIII asr boshida Movarounnahrda davlat qurilishi inqirozga uchraydi. Oltinchi davr – XIV – XVI asr boshi Amir Temur va temuriylar davri madaniyati va san’ati. Amir Temur va vorislari saltanati yuzaga kelishi va rivojlanishi jahon madaniy taraqqiyotida favqulodda madaniy-tarixiy voqelik hisoblanadi. Temuriylar saltanati doirasidagi davlat tuzilmalari hozirgi O `zbekiston hududlari doirasidan uzoq-uzoqlarga chiqib ketadi. Amir Temur va temuriylar davrida madaniyat va san’at o`zining eng yuqori cho`qqisiga chiqadi va haqli ravishda Temuriylar renessansi deb ataladi. Aynan shu vaqtda san’at kuchli davlat tomonidan homiylikning yorqin timsoli va bir vaqtning o`zida qudratli saltanat falsafasining ifodachisi sifatida maydonga chiqadi. «Imoratlarimizga qarangda, qudratimizga tan bering». Temuriylar sulolasi vakillari islom aqidalariga qattiq e’tiqod qo`ygan bo`lsa-da, san’atdaga dunyoviylik o`zining ancha yaqqol ifodasini topgan. Madaniyat va san ’atning yetakchi sohalari – me’morchilik, hunarmandchilik va mitti suratlar davlatning qudratli g`oyalarini va uning fan, ma’rifat va san’at sohasidagi yetakchi rolini ifoda etadi. San’at va hunarmandchilik rivojlangan davlat tizimining eng muhim ko`rsatkich va belgisi hisoblanadi.

Yettinchi davr – XVII – XIX asr boshi. O`zbek xonliklari madaniyati va san’ati. O `zbekiston madaniyati va san’ati tarixida bu davr barqaror bo`lgan, ammo biron muhim va yorqin yutuq ham ko`zga tashlan-magan. Movarounnahr hududlarida Xiva, Buxoro, Qo`qon xonliklari yuzaga keladi, lekin ularning san’ati oldingi davrlardan yuksaklikka ko`tarilmagan. Ularning o`zaro ayrib qolishi badiiy jarayonlarning hududiy tangligiga olib keldi. Faqat amaliy san’atgina nisbatan barqaror rivojlanadi, an’anaviy uslub va texnologiyalarga asoslangan usta hunarmandlar bu davrda sopol, suyak, toshdan noyob buyumlar yaratishadi. Buxoro, Xiva, Samarqand, Farg`ona vodiysi shaharlari va O`zbekiston janubining bozorlariga turmushda keng qo`llaniladigan xalq hunarmandlarining rango-rang mahsulotlari chiqarilgan. Ustalarning buyumlarida Xitoy, Eron va Rossiya badiiy an’analari izlarini payqash mumkin. Bu vaqtda badiiy hunarmandchilikning asosiy maktablari va markazlari yuzaga keladi, ular o`z ahamiyatini saqlab, XX asr san’atining umummilliy uslubiga asos solgan. Sakkizinchi davr – XIX oxiri va XX asr Turkistonning Rossiya davlati tomonidan mustamlakaga aylantirilgan va totalitar davlat davri madaniyati va san’ati XIX asr keyingi asr estetika va san ’atini tubdan o`zgarishiga zamin yaratdi. XX asr san’ati umumiy ko`p asrlik O`zbekiston madaniyati va san’ati tarixining uzviy bo`g`inlaridan biri hisoblanadi. Ayni vaqtda bu davr badiiy madaniyati oldingi bosqichlar san’atidan keskin farq qiladi. Teatr, rangtasvir, haykaltaroshlik, opera va balet, simfonik musiqa va kompozitorlik, kinematografya va televideniye singari san’atning yangi noan’anaviy Yevropacha shakllari yuzaga keladi va rivojlanadi. O`tgan asrda O`zbekistondagi badiiy ja-rayon murakkab va xilma-xil bo`lib, ichki jo`shqinlikka, davriy xu-susiyatlarga boy edi. Bir tomondan bu vaqtda shafqatsiz stalincha qatag `onlar, sotsia-listik realizm aqidalarining singdirilishida qoralangan siyosatning san’atga keskin salbiy ta’siri kuzatiladi. Milliy-tarixiy o`z-o`zini ang lashning tabiiy ko`rinishlari bilan kurash davom etadi, unga hoki miyat o`tmishni adovatli ilohiylashtirish deb qaradi. Shu

bilan birga chindanam mashhur me’morlarimiz, rassomlarimiz, aktyor-larimiz, rejissyorlarimiz, bastakorlarimizning daholari yorqin o`z sintezi hisoblanadi. Bu madaniyatga Markaziy Osiyo xalqlari ham o `zining hissasini qo`shgan. Zardo`shtiylik ahmoniylarlarning davlat dini va sifatida qabul qilinishi bilan birga G`arbga ham keng yoyila boshladi. Ahmoniylar san’atining Suza va Persipoldagi ulkan yodgorligi qurilishiga Markaziy Osiyo mintaqasidan ko`plab xomashyo keltirilgan. Saroylar qurilishi Baqtriyadan oltin, Sug`ddan lojuvard va qimmatli toshlar, Xorazmdan feruza olib borilgan. 1877-yilda Tojikistonning janubidan topilgan Amudaryo xazinasi madaniy sintezning yorqin misolidir. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyat munosabatlari juda kengaydi, shuningdek, madaniy qadriyatning boyishi va turli madaniyatlarning o`zaro ta’siri jarayoni esa o`z madaniyatlarini juda tez rivojlanishi va boyishiga ijobiy ta’sir ko`rsatdi. Ahmoniylar imperiyasi va Markaziy Osiyo yerlari yunon-make-donlar tomonidan bosib olingan Markaziy Osiyo madaniyatida ellinizm elementlari kirib keldi. Ellinistik jarayon salavkiylar davlatidan mustaqil bo `lgan Parfya va Yunon- Baqtriyada o`zining yuqori rivoji bilan ajralib turadi. Yunon-Baqtriya davlati yunonlar mahalliy sintezi qisqa vaqtda o`zining ijobiy natijalarini berdi, sharharlar soni tez kunlarda o`sdi, dehqonchilik, chorvachilik, ayniqsa hunarmandchilik rivojlanib bordi. Markaziy Osiyo mintaqasi buyuk ipak yo`li bo`lib, o`sgan xalqaro savdoning markazi sifatida o`ta muhim o`rin egalladi. Tovar-pul munosabatlarini o`sishida Baqtriya shohlarining o`z pullarini zarb qilishi xalqaro savdoning rivojiga ijobiy ta’sir qilish bilan birga, yuksak badiiy darajasi bilan ham ajralib turadi. Yunon-Baqtriya davridagi Oyxonum (Shimoliy Afg `oniston), Saksonaxur va Taxtisangin (Tojikiston), Dalvarzintepa, Yorqo`rg`on (O`zbekiston) kabi shaharlar qurildi. Yunon harbiy manzilgohlarining aholisi turmush tarzi va madaniyatlari aks ettiruvchi ellinistik uslublar Yunon-Baqtriya sharharlarida ochib o`rganildi. Inshootlar tosh, xom va pishiq g`ishtdan tiklangan. Ustunlar korinf usulida ishlangan. Saroy va ibodat majmualari, gimnaziya, teatr binolari ochib

tekshirilganda ustunlar attik bazalltar, yaproqlari, palmetallar, cheti naqshlangan cherepitsa-antifkslar singari unsirlarni qo`llanilishida aks etadi. Neolitning so `nggi bosqichlari ma’lum darajada etnik birliklarning shakllanishuvi bilan bog`liq madaniyat hisoblanadi. Shuning uchun ham neolit davrini ilk neolit, rivojlangan neolit va so`nggi neolit deb nomlanuvchi davrlarga bo`lib o`rganiladi. Ilk neolit ba’zan, mezolit (gr. Mezzo-o`rta), epialeolit (gr. Ere – so`nggi) va protoneolit (gr. Protoz-birinchi) deb ham ataladi. Neolit davriga kelib o`q-yoy ibtidoiy odamning asosiy quroli bo`lib qolgan. Uning paydo bo`lishi ovchilikning rivojlanishiga turtki bo`ldi. Shuningdek bu davrda madaniyat tarixida buyuk hodisa ro`y bergan, ya’ni birinchi hayvon qo`lga o`rgatila boshlangan. Eng sodda ko`rinishdagi sopol idishlar ishlab chiqarila boshlangan, u esa yangi ishlab chiqarish-kulolchilikning rivojlanishiga turtki bergan. Neolit davrida kashf etilgan qurollardan yana biri – bumerang bo`lib, u bir vaqtning o`zida ovchilik ham jang, hujum, ham mudofaa, ham qo`l, dam otish quroli vazifasini bajargan. Bu bumerang qattiq yog`ochning egri bo`lagidan ishlangan va aerodinamika qonuniga ko`ra harakatlangan. Bu qurol qadimgi misrliklar, avstraliyaliklar va nemislarning asosiy qurollaridan hisoblangan. Pufab otiladigan qurol ham ibtidoiy davr odamlarining o`ziga xos kashfyotidir. U Indoneziyada SUMPITAN, Janubiy Amerikada esa SARBAKAI nomi bilan mashhur bo`lgan. Bu qurol bir vaqtni o`zida ham ovchilik ham harbiy qurol bo`lib, silliq bambuk bo`lagidan ishlangan. Unga 25-30 metr masofaga uchuvchi zaharlangan o`qlar solib pufangan. Shuningdek, bu davrda ham ovchilik ham harbiy maqsadlarda ishlatiladigan SOPKON va PALAXMON kabilar ham keng tarqalgan. Bu qurollar Janubiy Amerikada, Polineziya, Osiyo mamlakatlari, shu jumladan Markazny Osiyo xalqlari orasida ham keng tarqalgan. Xullas, inson mehnati ishlab chiqarish qurollari, shuningdek, umuman madaniyat rivojlanishining asosini tashkil etadi. Ibtidoiy davrda mehnat nihoyat darajada og`ir bo`lgan. Shell davri odami bizning ko`zimizga juda ham sodda bo`lib ko`rinuvchi keskichni tayyorlash uchun qanchalik mashaqqatli mehnat qilganligini tasavvur qilishimiz juda ham qiyin. Oddiy nayza, ayniqsa, bumerang, o`q-yoy, tarashlangan

va parmalangan bolta uzoq vaqt davomida qunt bilan mehnat qilishni talab qilgan. Ketma-ket keladigan ashell, muste, orin’yak-salyutr va madlen madaniyatlari yirik hayvonlarni ovlash ayniqsa, rivojlanganligini ko `rsatadi. Madlen madaniyati davrining oxiriga kelib dehqonchilik bilan bir qatorda ovchilik ham keng rivojlana boshlagan. Ibtidoiy ovchilikning dastlabki paydo bo`lgan vaqtlaridayoq turli xil ommaviy ov usullari bir tomondan, hayvonni o`rab olish, quvlash, ikkinchi tomondan esa turli xil tuzoqlar qopqog`iga o`xshash ovchilik qurollari, qush ovlaydigan turlar juda katta ahamiyatga ega bo`lgan ibtidoiy ovchilikda hayvon yoki qush tovushiga taqlid qilish yoki o`sha ov qilinayotgan hayvon terisini yopinib unga yaqinlashish ancha keng tarqalgan. Ashell davridan boshlab qo`lga o`rgatilgan it endi odamning ov vaqtidagi sodiq yordamchisi va yo`ldoshiga aylangan. Itning qo`lga o`rgatilishi odamga uch tomondan foyda keltirgan, birinchidan, it ovda juda asqotgan bo`lsa, ikkinchidan, it inson yashaydigan manzillarni qo`riqlagan, xavfdan ogoh qilgan, uchinchi tomondan esa ayrim qabilalarning ko`chib yurishi paytida transport vazifasini o`tagan. Dehqonchilik iqlim sharoitiga qarab turli joylarda turlicha davrlarda rivojlangan. Masalan, iqlim mo `tadil va janubiy hududlarda esa birmuncha keyinroq rivojlangan. Arxeologik izlanishlar deh-qon chilik paleolitdayoq, aniqrog`i orin’yak-salyutr davrida paydo bo`lganligini ko`rsatadi. Dehqonchilikda motiga (ketmon vazi-fasini bajaruvchi qurol) tayoqlar, belkuraklar, toshdan yasalgan boltalardan keng ko`lamda foydalanilgan. Dehqonchilikning yanada yuksalishiga yovvoyi hayvonlarning qo`lga o`rgatilishi muhim ahamiyat kasb etgan. Qo`lga o`rgatilgan hayvonlar kishilarga juda katta foyda keltirgan. Birinchidan, ulardan qo`shimcha mehnat kuchi sifatida foydalanilgan bo`lsa, ikkinchidan, uy sharoitida o`rgangan hayvonlar o`zidan nasl qoldirgan. Ayrim hayvonlar hatto oziq-ovqat vazifasini ham o`tagan. Har xil hayvon turlarini xonakilashtirish juda mashaqqatli ish bo`lgan va bu jarayon uzoq vaqt davom etgan. Chunki yer yuzida yashagan 140 ming hayvon turidan bor-yo`g`i 47 turinigina xonakilashtirganlar. Uy hayvonlarini urchitib ko`paytirish xo`jalikning

muhim tarmog`iga aylangan. Uy hayvonlari odamga go`sht, teri, jun, yog`, suyak, sut bergan, yuk tashigan va yerni haydagan va nihoyat o`g`it bergan. Odamning eng dastlabki turar-joylari g `orlar va daraxtlarning ko vaklari bo`lgan. Paleolit davriga oid arxeologik yodgorliklar ham kishilarning turar-joylari g`or bo`lganligini tasdiqlaydi. Yasna kitobidan zardushtiylikning e’tiqod ramzi haqida deyiladiki: «Qasam, ezgu fkrni, ezgu so`zni, ezgu faoliyat majburiyatlarini bajarishni talab qiladi». Zardo `shtiylik birinchi bo`lib, esxatalogik ta’limoti rivojlantirish yaratilgan, bunga muvofq jahon tarixi 12 ming-yilni tashkil qiladi. Bu muddat tugashi bilan ezgulik va yovuzlik kuchlarini hal qiluvchi yovuzlik jang boshlanadi. Bugun olamni erigan metall oqimi o`q qiladi. Biroq xaloskor saosh’yant halok bo`lgan dunyoni va barcha marhumlarni tiriltiradi, barcha gunohkorlarni do`zaxdan chiqarib Ahurumazdaning ideal hukmronligida abadiy hayot kechiradi. Shu tariqa zardo`shtiylikda birinchi bo`lib oxiratdagi jazo, marhumlarning tirilishi so`roq kuni g`oyalar Doro I ming Bexustun yovuzida va Kserksning Persepoldagi yozuvida ham qayd qilinadi. Zardo`shtiylik Markaziy Old Osiyo hududlarida ming-yillar davomida hukmron din bo`lib keldi va shubhasiz, bu din xristianlik va islom kabi jahon dinlarining shakllanishida katta o`rin tutadi. Markaziy Osiyo sivilizatsiyasi va madaniyatning mustaqil rivoj-lanishi Eron ahmoniylari tomonidan birinchi yirik bosqinchi tufayli to `xtab qoldi. Sug`d, Baqtriya, Xorazm mil. avv. VI-IV asrlarda ahmoniylar davlati tarkibiga kirgan. Markaziy Osiyo xalqlarining madaniyatiga sezilarli ta’sir ko`rsatadi. Ahmoniylar davrida xalqaro savdoning rivojlanishi uchun qulay sharoitning vujudga kelishi Markaziy Osiyo shaharlarining taraqqiyotiga imkon tug`ildi. Ahmo-niylar hukmronligida mamlakatlarga sayyohlar va olimlar borishi mumkin edi. Xuddi shu davrda Sharq mamlakatlarga Gerodot, Demokrit va boshqalar sayohat qilgan. Ahmoniylar imperiyasidagi yirik shaharlar – Suza, Persepol, Memfs, Nippur, Bobilda turli joylardan xususan, Xorazm, Baqtriya, Sug`ddan chiqqan kishilar, saklarning harbiy aholisi yashagan.

O `z navbatida mil.avv. V asrda Oks daryosining o`ng sohilida Miletlik yunonlarning manzilgohi tashkil topadi. Shu tariqa Ah-moniylar imperiyasi tarkibida Markaziy Osiyo xalqlari forslar, midiyaliklar, bobilliklar, misrliklar, yunonlar, hindlar bilan yaqin munosabatda bo`lish madaniyatining ham o`zaro ta’siriga imkon yaratdi. Ahmoniylar imperiyasi madaniyati ham ko `pgina mamlakat xalqlari yaratgan ilmiy bilimlar, diniy e’tiqodlar, san’at yutuqlarining Zardo `sht va Axuramazada o`rtasida suhbat, yo`l-yo`riq va ko`rsat-malar mazmunida bo`lib, zulmat va yovuzdik xudosi Axrimanni boshqaruvchi yomonlik kuchlarini qaytarish haqida. 2. Visprat- «hamma hukmdor», bu kitobda ibodat namozlari to`plangan. 3. Yasna- «ibodat», Marosim kitobi xudolarga sig`inish va murojatdan iborat. Yasnadagi «Got»lar nomli 17 bob zardo`shtning muqaddas qo`shiqlaridir. 4. Yasht- «Qadrlash», «Hamdu-sano» kitobi xudolarni sharafovchi qadimgi gimnlar va ezgulik xudolariga yovuzlikka qarshi kurash yordam beruvchi kuchlar haqida. Bundan tashqari «Avesto» majmuaga «Kichik Avesto» ham man sub, u Avesto tilida yozilgan bo`lib, ibodat kalimalari joylash-gan. Ko`pchilik olimlar Zardo`sht yuksak axloqiy idealdagi va ishontiruvchi fkrlari bilan birinchi haq payg`ambar ekanligini ta’kid-laydilar. Zardo`sht ta’limotiga muvofq barcha quruqlikning o`zgar-mas ibtidosi Arta bo`lib, «Avesto»da haqiqat, olov ruh deyiladi. Axuramazda tartibli saqlanuvchi osmon xudosi yorug`lik va ezgulik hisoblangan (oxura-xo`shayish, ega, mazda-idrokli, bilimdon). Axuramazdaning o`g`li-Atar (olov), uning vatani bulutlardek quri-gan suvlar, uning makoni- hududsiz yog`du. Axuramazda 6 ta ruhni-yordamchilarni yaratdi (amesh spenta): ezgu aql, yaxshi tartib, layoqatli qudrat, olijanob mo`minlik, sog`lomlik va boqiylik. Unga Ax rimaning zulmat qo`shini – devlar, urushlar timsoli, ochlik, kasal-lik, adovat va boshqa yovuz kuchlar qarama-qarshi turadi. Olam va barcha insoniyat hayotining asosida ezgulik o`rtasidagi azaliy kurash yotadi. Zardo `sht ta’limotining ulug`ligi shundaki, u har bir kishiga tanlash imkonini beradi. Har kim ham yovuzlikni yo`q etish va ezgulikni hukmron bo`lishida

ishtirok etishi mumkin, bu ishda barcha bir xilda tengdir. Shu tariqa yerda ilgari bo`lmagan jannat – oltin asr tiklanadi. Unda sovuq ham, jazirama ham, qarilik ham, o`lim ham bo`lmaydi. Yovuzlik bilan kurashda har kishining asosiy quroli mehnat bo`lgan. Zardo`shtiylik axloqli kishidan kamtarin va halol meva eksa, u haqiqat tarqatadi. Videvdat kitobining «Dehqonchilik fazilati haqida» bobidan olingan. Fikr, so`z va ishda taqvodorlik, ishchanlik, halollik, xolislik yuksak axloqning asosiy talabalari Tasmaniyaliklar daraxt kovaklarida yashaganlar. Lekin g `orlar ham, daraxt kovaklari ham tabiat tomonidan berilgan tabiiy boshpanadir. Ular dan foydalanish madaniyat tarixida taraqqiyot hodisasi hisob-lanmaydi. Chunki madaniy taraqqiyot kishi mehnati natijasida vujudga keltirilgan u yoki bu predmet orqali belgilanadi. Ibtidoiy odamlarning turar-joylari xilma-xil bo `lib, ularning rivojlanishi uch bosqichga bo`linadi. Insoniyatning eng dastlabki turar-joylari shamolni to`sib turadigan g`or va yerdan kavlangan o`radan iborat bo`lgan. Masalan, tasmaniyaliklar, avstraliyaliklar va boshqa bir qator qabilalarning eng asosiy boshpanasi daraxt shohlari bilan to`silgan g`or bo`lgan. Bir muncha vaqt o`tgandan so`ng yer usti va yer osti turar-joylari paydo bo`la boshlagan. Chayla yer usti boshpanasi hisoblangan bo`lsa, yerto`la yer osti boshpanasi bo`lgan. Chayla va kapalar asosan xoda, shoh-shabba, barg, loy, po`stloq, poxol, teri va boshqalardan qurilgan. Keyinchalik chayla va kapaning takomillashuvi kigiz o`tovlarning vujudga kelishiga olib kelgan. Yerto`la qadimgi kishilarning yerni kavlab undan boshpana sifatida foydalanishidir. Nihoyat, turar-joylarning rivojlanishidagi uchinchi bosqichda loy devorli uylar paydo bo`la boshlaydi. Natijada qadim ajdodlarimizning muqim qarorgohlari – qishloqlar va keyinchalik shaharlari vujudga kela boradi. So`nggi neolit davriga kelib g`ildirak kashf etilgan. G`ildirak dastlab yahlit yog`och doiradan iborat bo`lgan. Qadim ajdodlarimiz qayiqni kashf etgunlariga qadar, suv ustida oqib ketayotgan daraxtlardan foydalanganlar. Keyinchalik ikki yoki bir qancha daraxt tanasini bir-biriga bog`lab, sol yasaganlar. Vaqtlar o`tishi bilan yog`ochni o`yib qayiq yasaganlar, hayvon terilaridan qayiq yasashda keng foydalanganlar.

Tafakkur dastlabki vaqtlarda qanchalik chegaralangan bo `lmasin, ma’lum darajadagi xulosalar, tushuncha va tasavvurlar ifodasi bo`lib, kuzatish va tajribaning maxsuli sifatida vujudga kelgan. Birgalashib mehnat qilish, kuzatish, tajriba, ong, tafakkur, fkr, til tushuncha, bilim – bularning barchasi o`zaro ajralmas aloqada bo`ladi hamda bir-birini taqozo qiladi va odamni hayvondan ajratuvchi, uni tabiat ustidan g`olib qiluvchi belgilardir. Bularning barchasi madaniyatning g`olibona taraqqiy etishi uchun asos bo`lgan. Mehnat jarayonida kuzatish va tajriba orttirish natijasida yangidan-yangi tasavvurlar va tushunchalar paydo bo `lgan, tafakkur ham, til ham rivojlangan. Yangi so `zlar paydo bo`lib, so`zlarning ma’naviy mazmuni boyigan, grammatik shakllari rivojlanib borgan. Fikrni anglatishning sodda usullaridan biri – «signallar tili» hisoblanadi va biron bir xabarni belgilar yordami bilan ifodalash vazifasini bajaradi. Masalan, avstraliyaliklar o`z joylarini tashlab ketganlarida oyoqlari bilan qumga chiziq chizganlar va chiziqning uchiga xivich tiqib qo`yganlar. Chiziqning yo`nalishi va uning uzunligi shu guruhning qaysi tomonga va qancha masofaga ketganligini ko`rsatadi. Bu belgi guruhlarining kechikib qolgan a’zolari va mehmonlar uchun qilingan: «Signallar tili»ga turli xil belgilar – egilgan yoki sindirilgan novdalar, alohida qo`yilgan toshlar, ovlanadigan o`ljani ko`rsatish, dushmanning paydo bo`lishi yoki xavf-xatardan ogoh qilish kabi turli xil belgilar kirgan. Bu signallar ba’zan ma’ lum marta qichqirish, ko`pincha sun’iy tovush chiqarish, masalan, baraban chalish yordami bilan, shuningdek olov yoki tutun va boshqalar yordami bilan berilgan. Biror xabar, fkr yoki tuyg`uni ifodalash uchun ma’lum bir buyumni sovg`a qilishni «ramziy fkrlar tili» yoki signallar tiliga kiritish mumkin. Masalan, Shimoliy Amerika hindlarida tomagauk (suyil) yuborish urush e’lon qilishning ramziy belgisi hisoblangan. Tomagauk dushmanga alohida elchi bilan yuborilgan, u tomagaukni dushmanga olib borib, yerga qo`ygan. Agar qarshi tomon tomagaukni yerdan ko`tarsa, urishishga rozi ekanligi bildirilgan. Xullas, «signallar tili» muhim madaniy-tarixiy rol o`ynagan, xususan harbiy va mudofaa ishlarida muhim ahamiyat kasb etgan.

Ibtidoiy meditsina davolashning folbinlik, sehrgarlik va jodu-garlik usullariga asoslangan. Lekin juda qadim zamonlardayoq ay rim o `simliklarning, mineral moddalarning davolash xususiyati kashf etilgan. Etnografk ma’lumotlarga ko`ra, maxsus tayyorlangan tarki biy dorilardan ham masalan, nastoykalar, qaynatma dorilar, suri-ladigan va kukun holidagi dorilarni ishlatganlar. Qustiradigan va ich bo`shashtiradigan vositalar qo`llanilgan. Silash va uqalashdan keng ko`lamda foydalanilgan, sovuq va issiq gidroterapeyani ham yaxshi bilganlar, parhezning ahamiyati ham ma’lum bo`lgan. Ibtidoiy davrda kichik va katta xirurgiya, ochishni to`xtatish, qon olish usuli, badandagi ortiqcha to`siqlarni olib tashlash, singan joylarni tuzatish, hatto amputatsiya ham ma’lum bo`lgan. Hammom ham ibtidoiy ichida hunarmandlar mavzeyi joylashgan. Ayrim shaharlarda saroy qoldiq laridan qal ’alar topilgan. Qadimgi davlatlar xo`jaligining aso-siy sohasi hisoblangan dehqonchilik taraqqiyotining darajasi ha qida ko`p tarmoqli sug`orish tizimining mavjudligi bunga dalildir. Mar-kaziy Osiyo xalqlarining qadimgi Sharq mamlakatlari bilan yaqin aloqalar o`rnatgan. Midiya va Ossuriyaning siyosiy tarixida faol ishtirok etib, hunar-mandchilik buyumlari va xomashyo bilan (lojuvard, oltin, mis) savdo sotiq qilingan. Bu haqida Ossuriya va Qadimgi Yunon yozma man balarida gapiriladi. Xususan Baqtriyaning yirik shaharlari, ko `p sonli aholisi haqida Baqtriya shohi Oksiartning afsonaviy boyligi haqida Ktesiy Knidiskiy (mil.avv. V-IV asrlar) yozib qoldirgan. Ko `chmanchi massagetlarning udumi va turmush tarzi haqida mashhur qadimgi yunon tarixchisi Geradot mil.avv. V asrda yozib qoldirgan. U massagetlarning harbiy qurollari (kamon-yoyi, nayza oyboltasi) oltindan bezak sifatida, misdan qurol va sovut uchun keng foydalanishni ta’kidlaydi. Gerodotning yozishicha, massagetlar yagona ma’bud quyoshiga topinib, otni qurbonlik qilganlar. Qadimgi Markaziy Osiyo xalqlarining ma ’naviy madaniyati haqidagi bilimlarning bebaho manbasi Avesto hisoblangan. Avesto so`zining mazmuni umumiy izohga ega emas, ko`pincha asosiy matn sifatida tarjima qilindi. Avesto dunyoning eng qadimgi dinlaridan bo`lgan zardo`shtiylik tarafdorlari uchun

muqaddas kalima hisoblanib, payg`ambar Zardo`sht to`planganlarga undan va’z o`qigan. Uning hayoti davri mil.avv. IX-VI-VI asrlar atrofda deyiladi. Avesto va uning boshqa matnlarining to`planishi ko`p asrlar davomida amalga oshirilgan. Avestoning eng qadimgi matnlari mil.avv. II minginchi-yillarga taalluqli. Avestoning millodiy VII asrga tegishli bo`lgan to`plami juda turlicha mazmundagi 21 kitobidan iborat bo`lib, o`sha davrning barcha bilimlari jamlangan. Zardushtiylik an’analariga ko`ra bu yodgorlik ezgulik va yorug`lik xudosi Axuramazdaning Zaratushtra vaxiysi hisoblanadi. Biroq unda qadimgi mifalogik tasavvurlar ham tasvirlanadi. Shuningdek, diniy yo`l-yo`riq payg`ambar davridan keyin Zardushtiylikning rivojlangan e’tiqod ramzi yuzaga keldi. Hozirgacha Avestoning ayrim qismigina, faqat 4 kitobi saqlanib qolgan: Markaziy Osiyo madaniyatining o `ziga xosligining ikkinchi jihati mintaqaning o`ta qulay jo`g`rofy o`rnashganligi bilan bog`liq. Mintaqa Mesopatomiya, Hindiston va Xitoy kabi uchta buyuk sharq sivilizatsiyasi bilan bevosita chegaradosh bo`lib g`arb sivilizatsiyasi beshinchi-Gretsiya va Rim bilan aloqada rivojlangan. Bunday aloqalarning muqarrarligi Markaziy Osiyo madaniyati vositachiligi missiyasini bajarishga sabab bo`ldi, ya’ni iqtisodiy sohalarda eng avvalo xalqaro savdoda va madaniy sohalarda ham Markaziy Osiyo, G`arb va Sharq o`rtasida bog`lovchi ko`prik vazifasini bajardi. Xususan Markaziy Osiyo hududi orqali buddizm butun dunyoga yoyildi, Hindiston va Xitoyga ellinistik ko`rinishlari o`tdi, sharqdan g`arbga va g`arbdan sharqga madaniy boyliklar (bilim, dunyoviy g`oya, kashfyot, badiiy asarlar) ning almashib turishida Markaziy Osiyo muhim vositachi bo`lib xizmat qildi. Markaziy Osiyo madaniyatining buyuk vositachilik missiyasi boshqa madaniy qadriyatlarini yangilash, o `zlashtirish, mahorati va qayta ishlash kabi jihatlarimiz bo`lmas edi. Bu madaniyat qadimdanoq yangi hodisalarni o`zlashtirsh va moslashtirish mahoratiga ega bo`ldi. Garchi boshqa qadimgi sharq madaniyatlaridagi kabi Markaziy Osiyo madaniyatida ham an’analar keng o`rin egallasada, aytarli xarakter kasb etmaydi, ya’niki, uzluksiz madaniyat yangilanish va taraqqiyot jarayoniga to`siq bo`lmaydi. Shuningdek, an’analarning mustahkam

hukmronligi tarixiy vaziyatga ham to`sqinlik qilganliklarini ta’kidlash kerak. Mintaqa orqali katta bosqinchilik yurishlar, xalqlarining ko`chishlari yuz bergan bo`lib, bu Markaziy Osiyo xalqlarining tarixi davomida bir necha bor madaniyatni sezilarli o`zgarishlar olib keldi. Afsuski ko`pincha urushlar Markaziy Osiyo madaniyatining qadimgi taraqqiyot davrlarining behisob dalillarini yo`q qiladi. Arxeolog qazilma ma’lumotlar va yozma manbalar mil. avv. I ming-yillik boshlarida vujudga kelgan Markaziy Osiyoning ilk davlatlari Sug`d, Baqtriya va Xorazm madaniyati haqida biroz ma’lumotlar beradi. Mil. avv. VIII-VII asrlarga oid Afrofsiyob (Samarqand), Surxondaryo vohasidagi Qiziltepa, Qashqadaryo vohasidagi Uzunqir, Xorazmdagi Qizilqir kabi qadimgi shaharlarda o`tkazilgan tadqiqotlar murakkab ijtimoiy tuzilma va madaniyatning yuqori rivojlanganligini ko`rsatadi. Bu shaharlar mudofaa devorlari va suv ta’minotidan iborat kuchli istehkomlarimizga ega bo`lib, davrda kashf etilgan. Ibtidoiy odamning to `plagan bilimi qanchalik bo`lishidan qat’iy nazar, u hali bilmagan tabiat hodisalari mavjudligicha qolgan. Ki-shilar sababini bilmaydigan bu hodisalar ularning hayoti uchun mu him ahamiyatga ega bo`lgan va o`z navbatida uni bilish talab qilin gan. Shu sababli ibtidoiy odam bu sohadagi kamchiliklarni to`ldi rish, o`zining ojizliklari o`rnini to`ldirish, o`z tajribalaridan chek kada qolgan hodisalarga javob topishga urina boshlagan. Nati-jada jumboq bo`lib tuyulgan tabiat hodisalariga qarama-qarshi tasavvur va tushunchalarni yarata boshlaganlar. Diniy tasavvurlar ishlab chiqarish kuchlari va jamiyat taraqqiyotida urug`chilik tuzumi paydo bo`lgan bosqichda vujudga kelgan. Ibtidoiy odam o `zini tabiatdan ajratmaydi va tabiat kuchlari hamda hodisalari bilan aynan bir narsa deb hisoblaydi. Ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi diniy tasavvurlarning ilk shakllari quyidagilarga bo`linadi: a) animizm; b) totemizm; d) magiya (afsungarlik, sehrgarlik); e) fetishizm; f) shomonizm.

Animizm – Ingliz olimi Eduard Taylor tomonidan fanga kiri-tilgan. Animizm – bu kishi ruhining mavjudligiga ishonishdir. Ani-mizm tabiatdagi buyumlarni ilohiylashtiradi, har bir jismda ruh bor, tanadan tashqarida ham jon bor deb hisoblaydi. Ibtidoiy odamlar uyquni jonning tanani vaqtincha tashlab ketishi, tushni esa kishi uxlab yotganida boshqa uzoq joydagi kishilarning yoki o`lgan kishi-larning joni bilan uchrashuvi deb tushunganlar. Dastlabki animistik tasavvurlar jonni soya yoki nafas bilan aynan bir narsa deb bilar edilar. Masalan, Shimoliy Amerika xalqlarida soya bilan jon, qadimgi arablarda, yaxudiylarda jon bilan qon, Grenlandiyada esa nafas bilan jon bitta nom bilan ataladi. Totemizm – «uning urug`i» ma’nosini anglatadi va odam ko`-pincha qandaydir bir hayvon yoki o`simlik bilan, ba’zan jonsiz narsa bilan hatto tabiat hodisalari bilan aloqasi borligi to`g`risidagi tasav vur hamda e’tiqoddir. Totem hisoblangan hayvonni o`ldirish mumkin bo`lmagan. Agar o`ldirish zarur bo`lsa, albatta, undan uzr so `raganlar. Uni o`ldirganliklari uchun ularning gunohini kechirishni iltijo qilib so`raganlar. Magiya (sehrgarlik, afsungarlik) – insonga, hayvonga yoki tabiat hodisalariga g`ayri tabiiy yo`l bilan ta’sir ko`rsatish maq-sadida bajariladigan xatti- harakatlar. Buyum va hodisalarning afso-naviy kuchga ega ekanligiga ishonish baxt keltiruvchi yoki turli xil balo-qazolardan saqlovchi har xil buyumlar va tilsimlarning paydo bo`lishiga, yaxshilik va yomonlikdan iborat turli irim-sirim hamda harakatlarning kelib chiqishiga sabab bo`lgan. Biror kishiga qilinayotgan xatti-harakatda o`sha shaxsga tegishli bo`lgan nar-salar (uning sochi, tirnog`i, kiyimi) ustida afsun qilish, masalan, kuydirish yoki boshqa irimlar (kinna) juda samarali natija beradi deb hisoblaganlar. Odamlar quyoshning chiqishi, yomg`irning yog`ishiga sehrgarlik yordamida ta’sir qilish mumkin, degan tasavvurga ega bo`lganlar. Fetishizm – moddiy predmetlardagi g`ayritabiiy xususiyatlarga ishonish, jonsiz narsalarga sig`inishdir. Ibtidoiy odamning ongida har xil moddiy buyumlarning tosh, daraxt, o`simlik keyinchalik turli hayvonlarning suyagi, pati,

tumor, sanam va boshqalarda g`ayri tabiiy kuchlar bor, degan xayoliy tasavvurlar paydo bo`lgan. Shomonizm – ibtidoiy jamoa tuzumi yemirilish davrida paydo bo`lgan qadimgi diniy e’tiqodlardan biri. Shomonizm – bu kishi lar orasida go`yo turli ruhlar bilan munosabatda bo`ladigan ruhoniy-larning qobiliyatiga ishonishdir. Kishilarning tasavvuricha go`yo ruhlar shomonlarga xizmat qiladi, uning turli topshiriqlarini baja-radi, hatto shomon yovuz ruhlar bilan jang ham qila oladi, deb hisoblaganlar. San ’at ham kishilik jamiyatining ilk bosqichlari ibtidoiy odamning tabiat hodisalariga bo`lgan munosabatlari natijasida paydo bo`lgan ma’naviy madaniyatning asosiy elementlaridan biridir. San’at odamning estetik sezgisi, uning ma’naviy rivojlanishi jarayonida, ta-biatga xos bo`lgan takomillikdan, go`zallik va ohangdorlikdan ta’sir- lanish, odam o`z mehnati bilan yaratgan narsalarda tabiatning sifatlarini ko`rsata boshlaganida va o`z sezgisi hamda fkrlari hayotning turli xil voqealarini ifodalay boshlagan davrlarda vujudga kelgan. Ibtidoiy san ’at va uning barcha turlarining umumiy manbai mehnatdir, odamning mehnat faoliyatidir. Ibtidoiy san’at va uning Bunday xususiyat dehqonchilik, chorvador, tog `da yashovchi qabila va xalqlar xo`jalik tarzi va o`ziga xos madaniyatlarning shakllanishi uchun imkon yaratadi. «Qadimgi Sivilizatsiya» deb nomlangan risolada Markaziy Osiyo madaniyatining ikki xususiyati ko`rsatiladi: bir tomondan, turli madaniyatlarning o`zaro ta’sirida, ikkinchi tomondan, qadimgi sivili-zatsiyalarning boshqa o`choqlari bilan yaqin aloqada rivojlanishi. Bu xususiyatlarini batafsil kuzatadigan bo`lsak Markaziy Osiyo madaniyatining shakllanish jarayolari yaqqol namoyon bo`ladi. Markaziy Osiyoning serhosil vodiysi, cho `l va dashti, tog`larida yashovchi aholining turmush sharoitidagi farqlar turi xo`jaliklarni ertaroq paydo bo`lishi o`ziga xos madaniyatlar shakllanishiga olib keladi. Bu jarayon yaqin qo`shnichilik munosabatlari asosida sodir bo`lib, qabila va xalqlarning iqtisodiy va madaniy aloqalari taraqqiyotning ertaroq boshlanishiga imkon yaratdi. Eng qadimgi

davrlardan dehqonchilik, chorvachilik va tog` ovchi qabilalari o`r tasida munosabat ayriboshlash Markaziy Osiyo xalqlarining iqtisodiyotida katta ahamiyatga ega bo`lib, keyingi davrlarda ham uzoq saqlanib keldi. Turmush tarzi va xo`jalik faoliyatidagi farqlanish bilan birga mintaqa xalqlarining etnik va tillardagi yaqinlik juda ham uyg`unlashib ketganligini qadimgi Xitoy va Yunon manbalarida ham qayd qilingan. Markaziy Osiyo xalqlarining kuchli iqtisodiy aloqalari, etnik va til birligi ularni bir-biridan ayricha yashashiga yo`l qo`ymadi. Natijada qadimgi Sharqning klassik madaniyati orasida Markaziy Osiyo qadimgi madaniyati ajralib, o`ziga xos ko`rinishda shakllanadi. Dastlab bu madaniyatga ikki xil madaniyat aralashib ketdi: ko`chmanchilik va ibtidoiylik olami hamda sivilizatsiya olami. Markaziy Osiyoning o `troq dehqonchilik va ko`chmanchi xalq-larida ancha muncha farqlar bo`lishiga qaramasdan ilgaridan yaqin munosabatlar o`rnatilgan. Diniy e ’ tiqodlar , urf - odatlar , fol ’ k lorlar , axloqiy me ’ yordagi umumiylik madaniy umumiylikni shakl lani - shiga olib kelgan . Shuning uchun bundan keyin Markaziy Osiyo - ning yahlit madaniyatini tashkil qiluvchi turli submadaniyatlar mavjudligi haqida to ` xtalish joizdir . Qadimgi madaniyatlar sub madaniyati ( Baqtriya , Sug ` d , Xorazm , Farg ` ona , Marg ` iyona ), dasht ko ` chmanchilari - sak , massaget , dehqonchilar submadaniyati , Pomir va Tangri tog ` qabilalarning sub madaniyati .

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

O'xshashlar

Kishilikning ibtidoiy madaniyati

Qadimgi davr madaniyati

Jahоn madaniyati bоsqichlari ibtidоiy davr madaniyati

Arab xalifaligi madaniyati va san’ati

Ilk o`rta asrlar davri madaniyati va san’ati