Ilk o`rta asrlar davri madaniyati va san’ati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Ilk o`rta asrlar davri madaniyati va san’ati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

77.5 KB

Ko'chirib olish

Ilk o `rta asrlar davri madaniyati va san ’ati Reja: 1. Eftalitlar davri madanivati. 2. Turk xoqonligi davri madaniyati, san ’ati. 3. Ilk o `rta asrlarda diniy qarashlar.

Kushonlar saltanati inqirozga uchragach, hayot sahnasida yangi bir sulolalar davlatchiligi – eftalitlar davlati paydo bo`ldi. Efta-litlar qadimgi Orolbo`yi ko`chmanchi massagetlar avlodlaridan bo`lib, o`z davrida o`ta jangariligi va hujumkorligi bilan ajralib tur ganlar. Shu sababli qisqa vaqt ichida sharqiy Turkistondan Kas piy bo`ylarigacha bo`lgan katta hududlarni o`zlariga bo`ysun-dir ganlar. Hatto, sosoniylardan bo`lgan podshoh Peruzni ham (459-484) mag`lubiyatga uchratib, eroniylarni o`lpon to`lashga maj-bur qilganlar. Eftalitlarning qisqa muddat ichida kuchli davlat barpo etishida, birinchidan, barcha qabila-urug `larning azaliy an’analariga qat’iy bo`ysunishi, ikkinchidan, umumqabila uchun qabul qilingan huquq va axloq me’yorlarini buzganlarga ko`riladigan jazoning qat’iy qilib qo`yilganligi, uchinchidan, ko`chmanchi va yarimko`chmanchi hayot kechiruvchi qabilalarning jangarilik xarakteri muhim rol o`ynagan. Eftalitlarda ko`p erlilik (poliandriya) an’anasi, ya’ni aka-ukalarning bir ayo`lni xotinlikka olishi hamda zodagonlarning ko`p xotin olish an’anasi, yuqori tabaqa vakilining 20 va undan ortiq do`stlarga ega bo`lishi va vafot etganda o`zining sevimli oti va do`stlari birgalikda dafn etilishi kabi an’analar qonun darajasida bo`lgan. Qabul qilingan hududlarni ham qo `lga kiritadilar. Besh-yildan so`ng turklar Parkana, Choch viloyatlarini, so`ngra Sirdaryodan kechib o`tib, Zarafshon vodiysiga kirib boradilar. Samarqand, Kesh (Shahrisabz), Naxshab (Qarshi) va Buxoro shaharlarini egallaydilar. Buxoro yaqinida Efta-litlarning qo`shinlari bilan to`qnashib, ularni tor-mor etadilar va butun Amudaryo bo`ylaridan Kaspiy dengizigacha bo`igan yerlarni o`z tasarrufga o`tkazadilar. Turk xoqonligi Vizantiya bilan savdo-iqtisodiy va madaniy hamkorlik o `rnatadi. 575-576-yillarda turklar Kimmeriylar Bosforini egallashib, Qrim yarimoroligacha kirib boradilar. Xullas, VI asrning 70-80-yillariga kelib, Enasoy daryosining yuqori oqimidan to Amudaryo bo `ylarigacha, Manjuriyadan Kimmeriy Bosforigacha bo`lgan ulkan hududlar Turk xoqonligining tasarrufga o`tadi. Turklar o`zlari bosib olgan hududlarning ichki hayotiga aralashmaydilar va hokimiyatni yerli sulolalar hukmdorlari orqali boshqaradilar. Natijada, turk xoqonligi tasarrufdagi ko`plab

mayda feodal hokimiyatlar vujudga keladi. Xoqonlikka kiruvchi yerli sulolalar hukmdorlarning boyishi uchun xalqni ayovsiz talashi, urug`-aymoqchilikning kuchayib ketishi va mayda feodallarning hokimiyat uchun zimdan kurash olib borishi tufayli Turk xoqonligi 603-yilda ikki mustaqil davlatga – Mo`g`ulistonda tashkil topgan Sharqiy turk davlati va Markaziy Osiyo, Jung`oriya hamda Sharqiy Turkistonni birlashtirgan G`arbiy turk xoqonligiga bo`linib ketadi. VII asrning birinchi choragida G `arbiy turk xoqonligi kuchayib, shimoliy chegaralarini Oltoy hududlarigacha, janubiy chegaralarini esa Hind daryosi bo`ylarigacha kengaytiradi. Yettisuv G`arbiy turk xoqonligining markaziga, Siyob shahri esa uning poytaxtiga aylanadi. G`arbiy xoqonlik aholisining kattagina qismi o`troq hayot kechirib, dehqonchilik bilan, shaharlar va yirik qishloqlar aholisi savdo-sotiq hamda hunarmandchilik bilan mashg`ul bo`lganlar. Hunarmandchilikning kulolchilik, to`qimachilik, misgarlik, chilan-garlik, temirchilik, zargarlik kabi turlari ancha rivojlangan. Farg`ona va So`g`diyonada oltin, mis, temir, simob va boshqa ma’danlar qazib olingan. Turk xoqonligining xazinasi savdo-sotiqdan keladigan daromad va viloyatlardan to`lanadigan boj hisobiga to`lg`azilgan. Hunarmandchilik, dehqonchilik va savdo-sotiqning rivojlanishi, birinchidan, o`troq aholining jipslashuviga sabab bo`lgan bo`lsa, marosimlarga olib kiradi. Tuproqqal ’a (Xorazm), Varaxsha (Buxoro) va Panjikent (Tojikiston Respublikasi) dagi ibodatxonalar bezaklari bu fkrimizning dalili bo`la oladi. Masalan, Panjikentdagi motam marosimining suratda tasvirlanishi bunga misol bo`la oladi. Eftalitlar o`z urf-odatlari, ayniqsa, dafn marosimlariga ko`ra kuchli tabaqalanishga ega bo`lganlar. Oddiy eftalitlar murdasi tuproqqa qo`yilgan. Boy-badavlat kishilar vafot etganda esa, ularning jasadi maxsus tayyorlangan tosh dahmaga qo`yilgan. Urug` boshlig`i vafot etganda, juda katta tantana bilan dafn marosimi o`tkazilgan. Odatga ko`ra urug`ning eng boy-badavlat kishilari 20 va undan ham ko`proq sodiq do`stlarga ega bo`lgan. IVasrda yashagan tarixchi Ammian Marselinning yozishiga ko `-ra, Xionit shahzodasi vafot etganda, uning murdasi kuydirilib, uning atrofga sodiq do`stlarining terrakota haykalchalari o`tkazib qo`yil-gan.

Xulosa qilib aytganda, eftalitlarning 100-yildan oshiqroq hukm-ronligi davri Markaziy Osiyodagi xalqlarning jipslashuvi, turli qa-bi lalarning qo `shilishi, iqtisodiy va madaniy hayotning yanada rivojlanishida muhim ahamiyat kasb etgan. Turk xoqonligi davri madaniyati, san ’ati va diniy qarashlari V asrning ikkinchi va VI asrning birinchi yarmida Oltoy va Janubiy Sibir hududlarida uyushgan yangi bir kuch – turk qabilalar ittifoqi vujudga keladi. Bu ittifoqning eng ko`zga ko`ringan boshlig`i Bumin VI asrning o`rtalarida o`sha davrdagi Osiyoning ancha kuchli davlati hisoblangan Jujan xoqonligiga katta zarba beradi va o`zining Turk xoqonligiga asos soladi. Bumin xoqon ukasi Istemi bilan birga qisqa vaqt ichida Enasoy (Yenisey) daryosi bo `ylarida yashovchi qirg`izlarni, janubi-g`arbiy Manjuriyadagi kidanlar va shimoliy Xitoyni bosib oladi. Xitoy imperatorlari-yiliga yuz ming to`p ipak mato hisobida o`lpon to`lashga majbur bo`ladilar. «Yabg`u xoqon» unvoniga ega bo`lgan Istemi boshchiligidagi Turk qo`shinlari tezlikda Yettisuv, Sharqiy Turkiston va uning atrofda yashovchi turkiy qabilalar yerlarini, Markaziy Osiyoning Sirdaryo va Orol dengizigacha bo`lgan hududlarini bosib oladilar. 558-yilga kelgach, turklar Yoyiq (Ural) va Itil (Volga) daryolari bo `ylarini hamda Shimoliy Kavkazdagi avarlar yashaydigan huquq me ’yorlari barcha uchun qat’iy qonun tusiga ega bo`lgan. Masalan, o`g`irlik uchun kim bo`lishidan qat’iy nazar, eng avvalo, o`g`irlangan mol o`n baravar qilib undirib olingan, so`ngra o`lim jazosiga mahkum etilgan. Eftalitlarning kuchli davlatga ega bo `la borishi ularning o`troq-lashuviga olib kelgan, sun’iy sug`orish shohobchalari kengayib, dehqonchilik madaniyati yuksala borgan. Qalin mudofaa devorlari bilan o`ralgan istehkomli qal’alar, qo`rg`onlar soni tezlik bilan ko`-paygan. Bu davrda Amudaryo, Surxondaryo, Qashqadaryo, Zaraf-shon va Chirchiq daryolari bo`ylarida dehqonchilik rivojlanadi. Mazkur daryolardan suv ichuvchi shaharlarda hunarmandchilik taraqqiy etadi. Ayniqsa, kulolchilik, chilangarlik, shisha ishlab chiqarish, bo`zchilik va sarrojlik, zargarlik va qurolsozlik yuksaladi. Chorvachilik va dehqonchilik rivojlanib, sun’iy sug`orish tizimlari qurilishi avj oladi.

Eftalitlarda hokimiyatni boshqarish maxsus kengash zimmasida bo `lgan. Hokimiyat tepasida kengash ma’qullagan kishi turgan. U taxtni kengash tasdiqlagan qonun asosida boshqargan. Eftalitlar davrida Xorazm, So`g`diyona, Baqtriya va Shosh viloyatlarida mus-tahkam va hashamatli qo`rg`onlar vujudga kelgan. Savdo-sotiqning gurkirab rivojlanishi eftalitlar davlatchiligi iqtisodiyotining yanada rivojlanishiga olib keladi, harbiy qudratini yana oshiradi. Tashqi savdoga ipak, bo`yoq mahsulotlari, rangli shishalar, qimmatbaho tosh, arg`umoq otlar, matolar, qurol-yarog`lar chiqariladi. Albatta, mamlakatning iqtisodiy taraqqiyoti nafaqat mamlakatning madaniy hayotiga, balki unga chegaradosh bo `lgan boshqa davlatlar va mintaqalar bilan bo`ladigan madaniy aloqalariga ham samarali ta’sir ko`rsatadi. Eftalitlar mamlakat ichkarisidagi katta-kichik shaharlarda hashamatli binolar qurdiradi. Eftalitlar davri arxitekturasida ikki qavatli qilib qasrlar qurish odat tusiga kirgan. Qasrlar shaharning markazida, tuproq bilan baland qilib ko`tarilgan joyda (eng baland qismi yoki tuproq bilan sun’iy ravishda ko`tarilgan balandlik tepasiga) qurilgan. Masalan, hozirgi Buxoro viloyati hududida joylashgan qadimgi Varaxsha, Poykand shaharlari, Xorazmdagi Tuproqqal’a shahri, Qashqadaryo viloyatidagi qadimgi Zahoki Moron qasrlari ana shunday sun’iy tepalik ustiga qurilgan bo`lib, tashqi ko`rinishidan nihoyatda mahobatli bo`lib ko`ringan. Eftalitlar davri arxitekturasida, eng avvalo, ibodatxona yoki qasr ning tashqi mahobatliligiga va uning ichki bezaklariga alohida e ’tibor berilgan. Ichki devorlar rangli suratlar, naqshlar va hay-kallar bilan bezatilgan. Masalan, hozirgi Surxondaryo viloyati hududida joylashgan qadimgi Bolaliktepa shahrida qurilgan qasr devor larida saqlanib qolgan devoriy suratlar o`zining nafaqat tabiiy ligi, rangdorligi, balki maishiy hayotning bir bo`lagini badiiy tasvirlashi bilan ham ajralib turadi. Haykaltaroshlikda ko`proq terra-kota va koroplastika haykaltaroshligidan foydalanilgan. Bu davr haykaltaroshligida hudud va unda yashovchi kishilarning kiyim-kechaklari, taqinchoqlari va o`xshash tomonlari ko`zga tashlanib turgan. Ma’bud yoki ma’budalar haykallari (albatta yirik va ulkan

haykallar yasalmagan) da uni yaratuvchi haykaltaroshning diniy dunyoqarashi o`z ifodasini topgan. Arxeologlarning ma ’lumotlariga ko`ra, binolar bir necha qavat qilib qurilgan. Uy devorlari turli naqshlar va suratlar bilan beza-tilgan. Ayniqsa, ibodatxonalarga katta e’tibor berilgan. Ularning ichki tomonini bezashda qimmatbaho toshlardan va oltindan foyda-langanlar. Eftalitlar davrida Poykent shahri, Tuproqqal’a (hozirgi Xorazm hududida), qadimgi Chochdagi Oqtepa qal’asi, qadimgi Varaxsha qo`rg`onlari shaharsozlikning namunalari hisoblangan. Misol tariqasida Varaxsha qo`rg`onini olib qarasak, eftalitlar davrida me’morchilik san’ati qanchalik rivojlanganligining guvohi bo`lamiz. Varaxsha qo`rg`oni ulkan kvadrat shaklida mustahkam tepa ustiga qurilgan. Binoning devorlari ganch bilan suvalgan va devoriy suratlar bilan bezatilgan. Abu Bakr Muhammad ibn Ja ’far an-Narshaxiy o`zining «Buxoro tarixi» asarida Varaxsha haqida shunday deb yozadi: «... Varaxsha ... katta qishloqlar jumlasidan bo`lib, Buxoro singari edi. U podshohlar turadigan joy bo`lib, mustahkam hisorga ega bo`lgan, chunki podshohlar (u hisorni) bir necha marta mustahkamlaganlar. Uning Buxoro shahrining devorlari singari devori ham bo`lgan. Bu qishloq Buxoro devorining ichkarisida joylashgan. Unda shunday bir obod qasr bo`lganki, go`zallikda uni namuna qilib ko`rsatar edilar». Eftalitlar davrida saroylar, ibodatxona va boy-badavlat kishilarning turar joylari ichki bezagida sujetli tasviriy san ’at asarlari va turli xil naqshlardan foydalanish odatiy tusda bo`lgan. Masalan, Bolaliktepa qasri devorlariga tushirilgan ziyofat marosimi nihoyatda yorqin bo `yoqlar bilan chizilgan bo`lib, unda gilamchalar ustida juft-juft bo`lib tiz cho`kib o`tirgan erkak va ayollar tasvirlangan. Erkaklarning egnida uchburchak shaklida keng qaytarma yoqali va hoshiyali uzun kamzul, oyog `ida mahsi, belidagi ingichka ka-marga qayirma uchli xanjar osilgan. Birida vaza, ikkinchisida tug`ro tutgan qo`llarining jimjilog`iga bittadan ikkita yirik ko`zli uzuk ta-qilgan. O`ng qo`lida qadah, so`lida ko`zgu tutgan ayollarning kiyim-kechaklari nihoyatda bashang. Ichki libos ustidan hoshiyali

qaytarma yoqali hamda uqali uzun va keng guldor yopinchiq – qabo yelkaga tashlangan. Quloqlarida Buxoroning yakkadur ziragi, jimjiloqlarida esa yoqut ko`zli uzuk taqilgan. Xullas, Bolaliktepa qasri devorlarida tasvirlangan ayollarning tashqi qiyofasi VI asrda eftalitlar hukmdori huzurida bo `lgan budda kohinini hayratga solgan saroy zodagoni ayollarini eslatadi. Kohinning ta’rifashicha, o`sha vaqtlarda eftalit malikalari juda qimmatbaho matodan tikilgan, orqa etagi uch quloch va undan ham uzunroq bo`lgan serbezak ko`ylak kiyar, uning etagini maxsus joriyalar ko`tarib yurganlar. Eftalitlar davrida diniy e ’tiqodlar xilma-xilligi - zardushtiylik, Anaxita va Mitraga, buddaviylik, iuadizm va nasroniylik mavjud bo`lgan. Buxoro vohasida esa ko`proq Siyovushga e’tiqod qilish rivojlangan. Narshaxiyning «Buxoro tarixi» asarida ko`rsatilishicha, «podshoh Afrosiyob o`z kuyovi Siyovushni o`ldiradi. «Buxoro aholisi Siyovushning o`ldirilishi haqida ajoyib ashulalar to`qiganlar, kuychilar bu qo`shiqlarni «Kini Siyovush» - «Siyovush jangi» deb ataydilar. Siyovushga e’tiqod qiluvchilar Navro`z kuni uning qabri atrofda katta bayram o`tkazganlar. Bu bayram «Navro`zi kishavarzon» – «Dehqonlar navro`zi deb atalgan. Buxoro otashparstlari Siyovush dafn etilgan joyni aziz tutganlar va unga atab har-yili har bir erkak Navro`z kuni Quyosh chiqmasdan o`sha joyda bittadan xo`roz so`yadi. Buxoro aholisining Siyovushning o`ldirilishiga bag`ishlab aytgan marsiyalari bo`lib, u barcha viloyatlarida mashhur bo`lgan. Kuychilar unga moslab kuy tuzganlar va qo`shiq qilib aytganlar. Qo`shiqchilar uni «otashparastlar yig`isi deb ataganlar. Shuningdek, Eftalitlar davrida O `rta Osiyo va Sharqiy Turkistonda Monizm keng tarqala boshlaydi. Monizm tasviriy san’atni diniy har bir b оsqichdan so`ng milliy davlatchilik va madaniyat tiklandi. Mustaqillikka intilish g`оyasi va harakati o`zga xalqlar tоmоnidan yaratilgan madaniyatlarni inkоri emas. Markaziy Оsiyo madaniyatida umuminsоniy ahamiyatga mоlik jamiki madaniyat yutuqlari ijоdiy uygunlashganidek, ayni paytda mintaqa madaniyati bоshqa xalqlar madaniyatlariga samarali ta’sir ko`rsatdi va ularni bоyitdi.

Mavjud adabiyotlar va fkrlar tahlili as оsida Markaziy Оsiyodagi xalqlar milliy madaniy uyg`оnishni uch davrga bo`lishi mumkin: 1. IX-XII asrlar – arab bоsqinidan keyingi davr. 2. XIV-XV asrlar mo `g`ul istilоsidan keyingi davr. 3. Mustaqillik davri. Mustaqillik va milliy madaniyat uyg `оnish hоdisalari mоhiyatan, ichki jihatdan uzviy bоg`liq bo`lib, bu xususda akademik M.M. Xayrullayev shunday yozadi: “Mustaqillik va uyg`оnish, Mustaqillik va yuksalish uzviy bоg`liqdir, uyg`оnish bizdan aql-idrоkni, bilimni, iste’dоdu qоbiliyatni, faоllikni, kuch- g`ayratni talab etadi”. Mil оdni yuz-yilliklar bоshlarida Kushоn pоdshоligi, so`ng Eftalitlar davlati va Turk xоqоnligi davrlarida ham Xоrazm vоhasida, Sug`diyonada (Samarqand, Buxоrо, Qarshi), Ustrushоnada (Sirdaryo, Jizzax), Chоch (Tоshkent va uning atrоf), Fargоna vilоyatlarida, Chоg`aniyonda (Termiz, Denоv) mоddiy va madaniy taraqqiyot davоm etgan. Bu davrlarda me’mоrchilikda yangicha naqsh uslublari keng rivоjlangan, binоkоrlikda pishgan g`isht ishlatish bоshlangan. VI-VII asrlarda ahоli o`rtasida savоdxоnlikka intilish kuchaygan edi. Xitоy manbalarining guvоxlik berishicha, Sug`diyonada o`gil bоla 5 yoshga to`lgach, yozuv va hisоbga o`rgatilar, so`ng`ra ular 20 yoshga kirganlarida savdо ishlarini o`rganish uchun katta mamlakatlarga jo`natilar edi. San ’at, ayniqsa, devоriy tasvir rivоji yangi bоsqichga ko`tarilgan edi. Haykaltarоshlik, badiiy yog`оch o`ymakоrlik ganchkоrlik taraq qiy etdi. Musiqachilar, bastakоrlar ko`payib bоrdi, naychilar, o`yinchi-yu-raqqоsalar, surnaychilarning оilaviy chiqishlari bo`lib tur gan edi. Bu davrlarda diniy e’tiqоdlar o`zarо murоsada bo`lganligi ahоlini hayotida va mamlakat оsоyishtaligida muhim o`rin tutgan. Shu bilan birga tabiiy fanlarga, atrоf-muhitni anglash, mavjudоtni kengrоq bilishga intilish kuchayadi. Xususan, o`sha paytlarda Sug`d taqvimlari tuzilganligi, hоzirgi To`rtko`l hududida esa rasadxоna niy jihatdan taraqqiy etgan hududlaridagi singari, eng avvalo, dehqonchilik madaniyatining, hunarmandchilik va iqtisodiy-madaniy aloqalarning rivojlanishi

bilan bog `liq holda vujudga kelgan. Bizgacha yetib kelgan ko`pgina hujjatlar, taqvimlar va boshqa yodgorliklarda ko`rsatilishicha, qadimgi Markaziy Osiyoda ilmi nujum, handasa, yer ilmi, fzika va boshqa tabiiy fanlar taraqqiyotida birmuncha ilgarilash mavjud bo`lgan. Abu Rayhon Beruniy asarlarida ko `rsatilishicha, qadimgi Mar-kaziy Osiyoda ilmi nujum (astronomiya) ancha rivojlangan. Xorazm lik, so`g`diyonalik, baqtriyalik va marg`iyonalik olimlar eng avvalo, sayyoralar va yulduzlarning turkumlarini o`rganib, ularga max sus nomlar berishadi va burj (zodiak) tizimini aniqlaydilar. Har bir shohlik va xonlik saroylari qoshida astronomlar guruhi mav jud bo`lgan. Ular sayyoralar dunyosini kuzatganlar va harbiy harakatlarni amalga oshirish vaqtini, hattoki, har xil shikorlar va to`y-tomoshalarni o`tkazish mumkin bo`lgan «qulay va noqulay» kunlarni aytib berganlar. Munajjimlik taqvimlarini tuzishib, osmon jismlari va inson taqdiri o`rtasidagi aloqani bashorat qilganlar. Sug`orish inshootlari, mustahkam qal’alar, saroylar, qasrlar va qo`rg`onlarning qurilishi handasa ilmining taraqqiy etishiga katta ta’sir ko`rsatgan bo`lsa, metall quyish, toshni eritib shisha ishlab chiqarish, qurilish va turli xil binolarni bezashda xilma-xil ranglardan foydalanish, kimyo hamda fzika fanlarining taraqqiy etishiga sabab bo`lgan. Xullas, ilk o `rta asrlar Markaziy Osiyo madaniyati taraqqiyoti o`ziga xos tarzda rivojlangan. Moddiy va ma’naviy madaniy boyliklar yaratishda birmuncha muvaffaqiyatlarga erishilgan. Bu davrda, ayniqsa, turli elatlar va xalqlarning tili va yozma adabiyoti, san’ati va fani taraqqiy etib, qo`shni davlat va hududlar: Hindiston, Eron, Vizantiya, slavyan xalqlari madaniy taraqqiyotiga o`z ta’sirini ko`rsatgan. Ushbu davlatlar bilan iqtisodiy, siyosiy va madaniy aloqalarning yo`lga qo`yishi madaniy boyliklarning boshqa o`lkalarga yoyilishi va boshqa xalqlar madaniy hayotining ilg`or yutuqlarini o`rganish imkonini yaratib bergan. Bu davrda diniy dunyoqarashda o`zgarishlar ro`y bera boshlagan. Diniy qarashlari. Turk xoqonligi hududlarida o `troq, ko`ch-manchi va yarimko`chmanchi aholi yashaganligi sababli, ularning diniy qarashlarida ham turli-tumanlik mavjud bo `lgan. Masalan, o`troq aholi o`rtasida ko`proq

zardushtiylik, buddaviylik, moniylik dinlari asosiy diniy e’tiqodlar bo`lgan bo`lsa, ko`chmanchi aholi o`rtasida ko`proq totemizm va shomonlik hukmron diniy tasavvurlar hisoblangan. Yarimko`chmanchi aholi o`rtasida ham totemistik, ham zardushtiylik, ham xristianlik, ham monizm, ham Anaxita va Er Xubbiga sig`inish mavjud bo`lgan. Zardushtiylik va uning muqaddas kitobi «Avesto» O`rta Osiyo, Eron hamda Ozarbayjon xalqlarining eng qadimiy yozma yodgorligi va madaniy boyligi bo`lganligi sababli, bu diniy e’tiqod maxsus mavzu sifatida ko`rib chiqiladi. Arablar bosqiniga qadar O `rta Osiyo xalqlari zardushtiylik, buddaviylik, xristianlik, monizm va boshqa bir qator dinlarga e’tiqod qilganlar. Otashparastlik bu davrning hukmron dini hisob-langan. Bu e’tiqod So`g`diyona, Xorazm, Choch viloyatlarida hukmron din darajasiga ko`tarilgan. Tohariston, Farg`ona, Yettisuv va Sharqiy Turkistonda buddaviylik dini keng tarqalgan. Shu sababli bu hududlarda olib borilgan qazishmalar natijasida ko`plab budda ibodatxonalari topilgan. Masalan, Tohariston hududidagi Balx shahrida yuzga yaqin, Termizda o`nga yaqin, Kabodiyonda uchta hamda Farg`ona vodiysidagi qadimgi Quva shahri xarobalaridan ikkita buddaviylarning ibodatxonalari topilgan. Quva shahridagi ibodatxonalarda olib borilgan arxeologik qazishmalar natijasida loydan yasalgan rang-barang haykal va haykalchalar qazib olingan. Turk xoqonligi davrida O `rta Osiyo va u bilan muntazam ravishda madaniy aloqalar olib boruvchi Sharqiy Turkiston hamda Xitoy xalqlari mafkuraviy hayotida monizm dini ham muhim rol o`ynagan. Ma ’lumki, moniylik dini zardushtiylik, nasroniylik va buddaviylik dinlarining qo`shiluvi natijasida vujudga keldi. Uning asoschisi Moniy hozirgi Iroqda 216- yilda tug`ilgan bo`lib, mazkur uchala dinning asosiy jihatlarini: zardushtiylikdan ezgulik va yovuzlikning o`zaro kurashi; buddaviylikdan taqvodorlik yo`lini; nasroniylikdan missiya (xudoning vakili) g`oyalarini birlashtirib, dastlab qadimgi Midiya va Eron hududlarida targ`ib qila boshlaydi. Eron shohi Bahrom I tomonidan 277-yili qatl etiladi. Uning izdoshlari o`z targ`ibotlarini Markaziy Osiyo, so`ngra Sharqiy Turkiston va “Mashhur san’atkоrlar hayotidan lavhalar”

kitоbida (1550) tilga оlingan. Bu tushuncha birinchi paytda antik madaniyat an’analarini Italiyada “ming-yillik yovvоyilikdan so`ng” tiklanishini anglatib, so`ngrоq ilmiy tadqiqоtlarida keng ishlatila bоshlandi. Ya. Burhart Uyg`оnish (Renessans) ni alоhida tipdagi madaniyat deb bahоladi. Masalaga qiziqish оrtib, ilmiy izlanishlar ko`paya bоrgani sayin Uyg`оnish tushunchasi, bu davr madaniyatining xrоnоlоgik va geоgrafk chegaralari, uni davrlashtirish xususida ziddiyatli, turlicha fkrlar bildirila bоshlandi. Y. Xeyzing o`zining “O`rta asrchilikning kuz fasli” asarida Uyg`оnish davri-O`rta asr madaniyatining intixо davri deb hisоblasa, bоshqa оlimlar Uyg`оnish davri Yangi davr madaniyatining bоshlanishi deb sanaydilar. Ko`pchilik оlimlar Yevrоpa Uyg`оnish davrini klassik tarzda davrlashtirib u XIV-XVI asrlarga xоs deb bilsalar, bоshqalar Uyg`оnish madaniyatini bir muncha ilgarirоq XII asr Karоlinglar Renessansidan bоshlab, Ispaniya, Italiya, shimоlidagi mamlakatlar (Shimоliy Uyg`оnish) Uyg`оnish – XVII asr bilan yakunlaydilar. 1950-yillarning o`rtalaridan e’tibоran “Sharq” Uyg`оnish davri masalasida jiddiy munоzara bahs ketdi. Xitоy madaniyati tarixi tahlilida akademik N. Kоndrad Uyg`оnish davrini qadimgi, o`rta asrlar singari insоniyat sivilizatsiyasining barcha mintaqalariga xоs umumbashariy hоdisa deb qaraydi. Umumjahоniy jarayon hisоblagan Uyg`оnish Sharqda (Xitоy) VI-VIII asrlarda bоshlanib, G`arb sari siljigan va XIV asrda Yevrоpa hоdisasiga aylangan. Uyg`оnishning bunday talqiniga qarshi bu hоdisa turli mamlakatlarda mintaqaviy, ayrim ko`rinishlarda amal qilishi mumkin, lekin u umumjahоniy fenоmen bo`lishi mumkin emas, deb hisоblоvchilar ham bоr. Ayni chоg`da har ikki qarash tarafdоrlarini Yevrоpa Uyg`оnish davrini mutlaqо betakrоr hоdisa deb qarоvchi muallifar (A. Lоsev, M.Petrоv) jiddiy tanqid qiladilar. O`zbekistonda Sharq Uyg`оnish davri masalasi mahalliy materiallarni umumlashtirgan hоlda yetarli ishlanmagan. Markaziy Оsiyo mintaqasidagi Uyg`оnish haqida gap bоrganda IX- XII asr-lar avvalо xоrijiy madaniyat va qarоr tоpgan islоmiy e’tiqоdga nis batan rivоjlangan va bоyigan qadimiy madaniyat negizida milliy Uyg`оnish deb qaralmоgi lоzim. Markaziy Оsiyo uzоq-yil-lik tarixida ko`p bоsqin va

talоnchiliklarni ko`rdi, ularga qarshi оzоd lik va mustaqillik uchun kurash оlib bоrdi.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

O'xshashlar

O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati

Arab xalifaligi madaniyati va san’ati

Sоvet mustabid tuzumi davrida O`zbekiston madaniyati va san’ati

XVI-XIX Asrlar madaniyati

Temur va Temuriylar davri madaniyati