Sоvet mustabid tuzumi davrida O`zbekiston madaniyati va san’ati - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Sоvet mustabid tuzumi davrida O`zbekiston madaniyati va san’ati

Yuklangan vaqt:

16.02.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

64 KB

Ko'chirib olish

S оvet mustabid tuzumi davrida O`zbekiston madaniyati va san’ati Reja: 1. Sovet davlatining Turkistonda yuritgan mustamlakachilik siyosati, uning mohiyati va maqsadlari. 2. O `zbekistonda maorif, oliy ta’lim, fan va adabiyot. 3. Ikkinchi jahon urushi-yillarida O `zbekistonda fan va madaniyat. 4. Sovet davrida O `zbekiston SSR da madaniy-ma’rify muassasalar tizimi. 5. Qatag `onlik siyosati va uning oqibatlari.

Sovet mustabid tuzumi davri madaniyati o `zining qarama-qarshi tomonlari va xususiyatlari bilan boshqa davrlar madaniy taraqqiyotidan farq qiladi. Bu davrning asosiy xususiyati hayotning barcha sohalari, jumladan, ma’naviy madaniyat sohasining kommunistik mafkuraga tobeligi bilan tavsifanadi. Ma ’lumki, milliy madaniyat milliy e’tiqod va milliy his-tuyg`ular asosida rivojlanadi. Sovet mustabid tuzumi davrida ana shu xususiyat – milliy madaniy taraqqiyot o`zani begona madaniy oqim tomonga burib yuborildi. Natijada milliy madaniyat o`zining hayotbaxsh manbayidan, milliy e’tiqod va his-tuyg`ularidan ajratib qo`yildi. Madaniy-tarixiy hodisa g`oyaviylashtirildi, hukmron mafkura va hukm ron sinf manfaatlariga bo`ysundirildi. Ikkinchi tomondan, sotsia-listik lagerga kirmaydigan “begona davlatlar madaniy hayoti bilan milliy madaniyatlar o`rtasidagi tabiiy aloqadorlikka rahna solindi. Bu esa milliy madaniyatlarning umumbashariy madaniyatlardan uzilib qolishi va “begona” lashuviga olib keldi. Bu davrning ikkinchi salbiy tomoni badiiy ijodiy jarayonning bir qadar cheklanganligi bilan xarakterlanadi. Ijodiy erkinlik hukmron mafkura ko `rsatmasi asosida qurildi. Badiiy ijod “shaklan milliy, mazmunan sotsialistik uslubda bo`lishi shart qilib qo`yildi. Bu qonuniyat o`tmish madaniy merosga ham tatbiq etildi. Natijada o`tmish avlodlardan qolgan barcha madaniy boyliklarni o`rganishda, uning ana shu qonuniyatga javob bermaydigan tomonlari olinib, qolgan jihatlari “zararli”, “kommunizm quruvchisi”ning ongini zaharlaydigan “og`u” deb topildi. Bu esa avlodlardan avlodlarga qonuniy tarzda o`tuvchi yahlit jarayonning buzilishiga sabab bo`ldi. Har bir jarayonning ijobiy va salbiy tomonlari mavjud bo `lganidek, sobiq sho`rolar davrining ham o`ziga xos ijobiy tomonlari ham mavjud bo`lganki, bundan ko`z yumish umumiy tabiiy-tarixiy jarayonga bir tomonlama nazar tashlash bilan barobardir. Sovet mustabid tuzumi davrida o `ziga xos madaniy taraqqiyot vujudga kelib, bu madaniy jarayon ozmi-ko`pmi umumbashariy mada niy taraqqiyotning rivojiga sezilarli ta’sir ko`rsata olgan. Bu davrda ilm-fan, texnika va san’atning ko`pgina

sohalarida (ayniqsa, me’morchilikda) ulkan yutuqlarga erishildi. Fanning ayrim soha-lardagi rivoji dunyo miqyosidagi darajaga ko`tarildi. Sovet mustabid tuzumi davri madaniyatining asosiy tomonlaridan yana biri majburiy ta ’limning joriy etilganligidir. Bu vazifani amalga oshirish uchun ko`plab maktablar tashkil etildi. Natijada qishloq joylari madaniy-maishiy hayotining yaxshilanishida ana shu maktablarning ta’siri sezilarli darajada bo`ldi. Yoki xalq xo`jali-gining turli sohalarini kadrlar bilan ta’minlash uchun ta’lim tizi-mining bosqichma-bosqich yaxshilanib borilishi ham aholi madaniy saviyasining ko`tarilishida muhim rol o`ynagan. XX asrning 20-yillaridayoq o ` zbek milliy professional teatri va milliy kino san’atlarining tamal toshi qo`yildi. Oliy va o`rta maxsus ta’lim o`z rivojlanish bosqichiga kirdi. Sovetlar davrida ham Rossiya imperiyasi amaldorlari tomonidan amalga oshiralayotgan siyosat – yerli xalqni ruslashtirish siyosati davom etdi. Milliy ma’naviy qadriyatlar millatning milliy g`ururi va o`zligini anglashga bo`lgan intilishlari bo`g`ib qo`yilishi davom etdi. O `tmish madaniy merosga bo`lgan munosabatda sinfylik tamoyili asosiy mezonga aylandi. Mazkur tamoyilning madaniy-ijodiy jarayonga tatbiq etilishi o `zbek milliy madaniyatining qadim ajdodlari tomonidan vujudga keltirilgan sarchashmalaridan bahramand bo`lishiga barham berdi. O `tgan asrning 20-yillari boshida qabul qilingan San’at buyumlari va ilmiy kolleksiyalarini chet elga olib chiqib ketishni taqiqlash to`g`risida (1921-yil, 22- may), “Musulmon nashrlari uchun mablag ` ajratish” (1922 -yi, 10-avgust), “Turkistonda yerli bolalar uchun maktablar tarmog`ini kengaytirish” (1923 -yi, may) va boshqa ko`pgina chora-tadbirlar o`z samarasini bermay qolmadi. Maktablar tarmog`i tez sur’atlar bilan rivojlandi, matbaa ishi yaxshilanib madaniy- ma’rify ishlar ko`lamining ta’siri kengaydi. Bu ishlarning amalga oshuvi natijasida mahalliy xalq orasidan A.Avloniy, A.Fitrat, A.Qodiriy, S.Ayniy, Hamza, A.Cho`lpon, Botu (M.Xodiyev), Ziyo Said singari adiblar, M.Uyg`ur kabi atoqli aktyor va rejissyorlar yetishib chiqdi.

1925 -yiga kelib o `zbek tilida 17 nomdagi gazeta va jurnallar chiqa boshladi. Turkistonda yashovchi o`zbek, qozoq, rus va boshqa millat tillarida kitoblar chop etildi. 14 teatr, 19 kinoxona, 152 ta kutubxona va boshqa madaniy-ma’rify muassasalar faoliyat ko`rsata boshladi. Savodsizlikni tugatish maqsadida xalq tilida maktablar tashkil etish sur ’ati yanada kuchaytirildi. Ularni darsliklar va o`quv qurollari bilan ta’minlash chora- tadbirlari ko`rildi. 1930-yil 25-iyulda majburiy boshlang`ich ta’lim joriy etildi. XX asrning 30-40-yillari oralig`ida mehnatga yaroqli aholining deyarli barchasi savodsizlikni tugatish tizimida o`qib chiqdi. XX asrning 30-yillarining oxirlariga kelib, umumiy yetti-yillik ta’limga o`tildi. 1920-yilda Toshkentda rasman tashkil etilgan O rta Osiyo Davlat universiteti (hozirgi O `zbekiston Milliy Universiteti) nafa-qat respublikamiz uchun, balki O`rta Osiyo respublikalari va Qozo-g`iston uchun oliy malakali mutaxassislar tayyorlab beruvchi yagona markazga aylandi. XX asrning 20-30-yillarga kelib respublikamizning yirik shahar-larida xalq xo `jaligi uchun zarur bo`lgan mutaxassisliklarni yetkazib beruvchi ko`plab oliy va o`rta maxsus o`quv yurtlari tashkil etila bosh landi. Bu davrda respublika madaniy hayoti partiyaning madaniyatning eng nozik va murakkab masalasidir. Hozirgi davrda dinimizga aynan madaniyat yetishmayapti. Islom dini sobiq sho `rolar davrida taqiqlangani uchun mustaqillik sharoitida uning tiklanishiga keng imkoniyatlar yaratib berildi. Atomdan atomelektrostansiyasi va atom bombasi tayyorlash mumkin. Dinni niqob qilib, vatanimizga nur emas, yovuzlik-terrorchilik olib keladiganlar paydo bo`ldi. Bu kasallikning oldini olish uchun unga qarshi immunitet hosil qilish lozim bo`lmoqda. Birinchi Prezidentimiz aytganidek, “Biz farzandlarimiz yuragida ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobola-rimizning muqaddas diniga sog`lom munosabatni qaror toptirishimiz, ...ularning mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur. Ana shunda johil aqidaparastlarning “da’vati” ham, axloqni rad etadigan, biz uchun mutlaqo begona g`oyalar ham ularga ta’sirini o`tkaza olmaydi”.

Milliy g `oyaning shakllanishi va taraqqiy etishi, eng avvalo, ma-daniy- ma’rify xodimlarga, ziyolilar, jumladan, olimlar, yozuvchilar, san’atkorlar, ijodkorlar, tarbiyachilar, ma’rifatchilar (professor-o`qituvchilar) kabilarga bog`liq. Ular chin ko`ngildan, faol mehnat qilishsa, jamiyatda ezgulik g`oyalari g`alaba qozonadi. Bu ishda har kimning o`z vazifasi bor. Agar olimlar milliy g`oyani shakllantirish bo`yicha tadqiqotlar, yozuvchilar millatni birlashtiruvchi g`oyalarni tarannum etuvchi badiiy asarlar, san’atkorlar ezgulikka, milliy taraqqiyotga xizmat qiluvchi ijod mahsullarini yaratishsa, madaniyat xodimlari, jumladan, kutubxonachilar, muzey, klub va istirohat bog`i xodimlari joylarda milliy mafkura targ`iboti, maktab o`qituvchilari o`quvchilar ongi va qalbiga insonparvarlik va millatparvarlik g`oya va tuyg`ularini singdirish bilan faol shug`ullanishsa, tabiiy tarzda jamiyat olg`a dadil qadam tashlaydi. O`z moddiy muammolari bilan band bo`lib qolgan ziyolilar ma’naviy sohada, jumladan, milliy g`oya va mafkurani yaratish va targ`ib qilishda yaxshi natijalarga erisha olmay qoladilar. Ma’naviyatsiz, milliy g`oya, mafkurasiz esa jamiyat olg`a siljiy olmaydi. Jamiyatni ezgu maqsadga yetaklovchi milliy g`oyani shakllantirish va rivojlantirish ziyolilarning muhim vazifasi ekan, davlat ularning faoliyatlarini qo`llab-quvvatlab turishi, ularga moddiy va ma’naviy sharoitlar, qulayliklar yaratmog`i katta ahamiyatga ega. Xullas, milliy g `oya va mafkuraga tayangan o`zbek madaniyati bo `rttirib tasvirlashga qaratildi. Millat, xalq va Vatan tarixini yoritib beruvchi asarlarning mual-lifariga “o`tmishni qo`msovchi, “o`tmishni ideallashtiruvchi” kabi ayblar qo`yildi. Yozilgan asarlar partiya organlari senzurasi tomo-nidan qattiq tekshirilar va rahbariyatga yoqmagan “zararli ele-mentlar” uchun ijodiy organlar va muallifar badnom qilinar edi. Partiya organlari ayrim yozuvchilar va shoirlarning asarlaridan jiddiy xatolar “topib”, ularni milliy cheklanganlikda, o`tmishning za rarli tomonlarini ideallashtirishda ayblay boshladilar. Natijada Oybek, Abdulla Qahhor, M.Shayxzoda, Shukrullo, Said Ahmad, M.Boboyev, Mirtemir va boshqa

ijodkorlarni badnom qildilar. Bir qator jurnallar, jumladan, “Sharq yulduzi” va “Zvezda Vostoka” jur-nallari tahririyatiga jiddiy ayblar qo`yildi. Xullas, ma ’naviy hayotdagi qatag`onlar keyingi madaniy hayotda ko`pgina salbiy oqibatlarning kelib chiqishiga, ya’ni ijod-dagi erkinlik o`rnini hadiksirash, mavzuning yuqoridan belgilab berilishini kutish kabi noxush hotatlarning ro`y berishiga olib keldi. Shuningdek, ijodning hukmron millat, mafkura va sinf tazyiqi ostida belgilab berilishi yozuvchilarning ijtimoiy taraqqiyot hodisalarini bir tomonlama yoritishga, mavjud kamchiliklarni ko`rib-ko`rmaslikka olishga majbur etdi. Natijada XX asrning 70-yillaridan so`ng shahar hayotiga asosiy e’tibor berish bilan cheklanib, qishloq voqealarini yoritish e’tibordan chetda qola boshladi. Qishloq hayoti, madaniyat va turmush ikkinchi darajali mavzuga aylandi. Aholining ozchilik qismi yashaydigan shahar hayoti ko`klarga ko`tarib maqtaldi. Ayniqsa, badiiy flmlar ishlab chiqarishda yuzakilikka – g`oyaviy bo`sh, mazmunan sayoz, o`zbek millatining haqiqiy qiyofasini, urf-odatlari, qadriyatlarini, milliy o`zligini ochib bera olmaydigan flmlar ishlab chiqarishga o`tib olindi. Xulosa qilib aytganda, bu davr O `zbekiston madaniy taraqqiyotini boshdan kechirgan bir bosqich sifatida tarix sahifasidan munosib joy oldi. Fan, texnika, adabiyot va san’at hamda maorif sohalarida muayyan siljishlar bo`lib o`tdi, ularning moddiy-texnika bazasi ancha mustahkamlandi. 1991-yil 1-sentabr kuni O `zbekistonning Mustaqil deb e’lon qilinishi, Milliy istiqlolga erishuvimiz xalqimizning ma’naviyat va madaniyatini yanada yuksaltirish imkoniyatini berdi. Bu shunday bir ne ’matki, ajdodlar tomonidan yaratilgan madaniy-ma’naviy merosga xalq milliy ruhiyati orqali nazar tashlashga, uning sarchashmalarini qalban his qila bilish, xalqona milliy va diniy e’tiqodlarga chuqur ehtirom ila qarash imkoniyatini yaratib berdi. Milliy istiqlolning mohiyatiga tushunib yetilgan taqdirdagina kishilarda chin vatanparvarlik hissi uyg `onadi, nafaqat o`tmish ma-daniy merosini, balki zamonaviy, qolaversa, xalqning kelajak ma-daniyati va ma’naviyati masalalarini ham chuqurroq anglab yetish hissi paydo bo`ladi. Milliy istiqlol shunday qudratli kuchga egaki, o`z millati, xalqi va elatining taqdiri, madaniyati va milliy

qadriyatlari uchun kurash har bir fuqaroning insoniy e’tiqodiga aylandi. O`z navbatida, milliy madaniyatning taraqqiyoti har bir insonning zamonaviy taraqqiyot oqimiga qo`shilib ketishiga yordam berdi. Qadimiy va navqiron Navro`z esa xalqimizning ko`p ming-yillik ijobiy fazilatlarini mujassamlashtirib, bizni doimo bunyodkorlik, ezgulik, yangilanishga chorlaydi. lstiqlol davrida vujudga kelgan “Mustaqillik kuni”, “O`qituvchi va murabbiylar kuni”, “Xotira va qadrlash kuni” kabi bayramlar ozodlikning qadriga yetish, Vatanni e’zozlash, ota-ona va ustozlarni hurmat qilish, ajdodlar an’analariga sodiq bo`lish, o`tganlar xotirasini abadiylashtirish, yorqin kelajak sari intilish, el-yurt, millat uchun xizmat qilishga undashda samarali vositaga aylanmoqda. Azaliy va yangi zamonaviy xalq an ’analarini o`rganish, targ`ib qilish bilan bir qatorda bu boradagi muammolarni bartaraf etish yo`l-lariga ham alohida e’tibor berish zarur. Jumladan, turarjoylarda xalq marosim va bayramlarini o`tkazish kengashlarini tuzish, ularning mavsumiy emas, doimiy faoliyatini olib borish, to`y- ma’rakalarni ixchamlashtirish, kam daromad oilalarga to`y va aza marosimlarini o`tkazishda ko`mak berish, diniy odatlar orasida payshanbalik, yakshanbalik, uchlik, yettilik, yigirmalik, qirqlik kabi islom shariatida bo`lmagan udumlarni ixchamlashtirish; to`y marosimlarining moddiy tomonlariga emas, balki ma’naviy tomoniga alohida e’tibor berish kabi ko`plab muammolarni doimo hal qilib borish lozim. Oz navbatida, millat rivojiga salbiy ta ’sir ko`rsatuvchi unsurlarni an’analarimiz qatoridan chiqarishimiz lozim. Masalan, bir tog`li qishloqda shunday odat bor ekanki, ikki kishi urishsa, ikkala tarafdagi aka-ukalar o`rtasida ham bordi- keldi to`xtar ekan. Natijada, qishjoq ikki araz tomonga bo`linib qolar ekan. Bunday arazchilikni taraqqiy ettiradigan odatlar bizga kerak emas, albatta. Biroq xalqimizda shunday odatlar ham borki, ular elni birlash-tiradi. Masalan, bayram (Navro `z, Mehrjon, Ro`za va Qurbon hayiti) kunlari tinchlik kunlari hisoblanib, bu vaqtda nafaqat urush-lar to`xtatilgan, balki xafagarchiliklar

unutilgan, arazlashganlar yarashtirilgan, begonalar tanishgan, tanishlar do`stlashgan. Xullas, milliy bayramlarimizdagi odamlarni g`oyaviy, ma’naviy, ijtimoiy birlashtiradigan ruhiy-ma’naviy holatni rivojlantirishimiz kerak. Bu bayram an ’analaridan hozirgi vaqtda samarali foydalanish millat vakillarini hamjihat qilib, birlashtiradi. Milliy g`oyaning ham asosiy maqsadi - millatni ezgu maqsad sari birlashtirish! Din ham yil 12-yanvarda O `zbekiston Respublikasi Prezidentining “Kitob mahsulotlarini chop etish va tarqatish tizimini rivojlantirish, kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshirish hamda targ`ibot qilish bo`yicha komissiya tuzish to`g`risida”gi qarori qabul qilindi. Shu- yildan 10 yoshdan 30 yoshgacha bo`lgan kitobsevarlar o`rtasida “Yosh kitobxon” respublika ko`rik tanlovi tashkil etildi. Shuningdek, O`zbekiston Prezidenti Sh.Mirziyoyevning 2017-yil 3-avgust kuni ijodkor ziyolilar bilan bo`lgan uchrashuvida bir qator madaniy muassasalarga homiy tashkilotlar belgilab berildi. Shu yo`nalishda Xalq banki bilan Yozuvchilar uyushmasining “Do`stlar klubi” tashkil etildi. “Do`stlar klubi”ning tashkil etilishi yozuvchi va shoirlarning ijtimoiy hayotdagi o`rni va nufuzini oshirish, ularning ijodiy salohiyatlarini ro`yobga chiqarish, moddiy va ma’naviy rag`batlantirish, munosib ish va turmush sharoiti yaratib berish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. Musiqa, kino, teatr san ’atlarining rivojlanishi ham ko`p jihatdan adiblarga bog`liq. Adiblar bu ijod turlarining asosi – qo`shiq, she’r, pyesa, ssenariy, librettolarni yaratadi. Ushbu adabiy janrlar yaxshi rivojlanmasa, san’at turlari negizan bo`sh bo`lib qolaveradi. Hozir aynan tele va kino, teatr san’atiga milliy g`oyalar bilan sug`orilgan yaxshi asarlar yetishmayapti. Xalq odatlari milliy g `oya va istiqlol mafkurasini, ayniqsa, yosh avlod ongi va qalbiga singdirishda muhim vosita hisoblanadi. Asrlar osha shakllangan, avloddan avlodga bebaho meros bo`lib o`tib kelgan, biroq sho`rolar davrida ta’qibga uchragan xalq an’analari ajdodla rimizning eng yaxshi fazilatlari, fkrlari, tajribalari, yutuq-lari, qadriyatlarini bizga yetkazib, jamiyatimizni axloqiy sog`lom-lashtiruvchi, insonparvarlikni barqarorlashtiruvchi, ayniqsa, yosh avlodning g`oyaviy-ma’naviy kamol topishida muhim omil sifatida xizmat qiladi.

Xalq an’analari odamlar orasida odob-axloq, imon-e’tiqod, insof, insonparvarlik, mehr-muruvvat, saxovat, adolat, halollik, birodarlik, vatanparvarlik, mehmondo`stlik kabi xislatlarni ravnaq topishida muhim o`rin tutadi. Ayniqsa, millat, jamiyatni birlashtiruvchi an’analardan foydalanishimiz zarur.

Adabiyotlar: 1. Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo `q. – T.: «Sharq», 1998-y. 2. Karimov I.A. Yuksak ma ’naviyat – yengilmas kuch. – T.: “Ma’naviyat”, 2008-y. 3. Mirziyoyev Sh. M. Ilm-fan yetuklari – taraqqiyotning bir omili // Xalq so`zi. 2016. 31 dekabr. 4. Mirziyoyev Sh. M. Erkin va farovon, demokratik O `zbekiston davlatini birga quramiz. – T.: O`zbekiston, 2017. – 59 b. 5. Abdullayev X.U. San ’at tarixi. – T.: San’at. 2001-yil. 6. Azizxo `jayev A. Davlatchilik va madaniyat. – T.: Sharq, 1997-y. 7. Azamat Ziyo O `zbek davlatchiligi tarixiy: (Eng qadimiy davrdan Rossiya bosqiniga qarshi). – T.: 2000-yil. 8. Zoxidov P. Memor olami. – T.: Qomus, 1996-y. 9. Sagdullayev va boshqalar. O `zbekiston tarixiy: davlat va jamiyat taraqqiyoti. – T.: 2000-yil. 10. Oydinov N. O `zbekiston tasviriy san’ati tarixidan lavhalar. – T.: O`qituvchi, 1997-yil.

O'xshashlar

Mustamlaka va mustabid tuzum davrida madaniyat

Хonliklar va Rossiya istilosi va mustabid sho’ro davlati davrida o’zbek xalqi madaniyati

Ilk o`rta asrlar davri madaniyati va san’ati

O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati

Arab xalifaligi madaniyati va san’ati