Bosh sahifa
Referatlar
Madaniyatshunoslik
Ibtidoiy madaniyatlar
Ibtidoiy madaniyatlar
Yuklangan vaqt:
16.09.2023
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
49.11328125 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Kishilikning ibtidoiy madaniyati
Madaniy taraqqiyot va ma’naviy mеrоs milliy madaniyatlar rivоjlanishining nazariy masalalari
Arxaik (ibtidoiy) madaniyat. An’aviy madaniyat
Arxaik (ibtidoiy) madaniyat va an’anaviy madaniyat. Markaziy Osiyo xalqlarining qadimgi madaniyati
O`zbekistonning madaniyati va san’ati tarixi faniga kirish. Ibtidoiy davr madaniyati
![Kirish Arxaik yoki ibtidoiy madaniyat- mavjud insoniyat madaniyatning ibtidosi va eng uzoq davom etgan davridir. Bu davr insoniyat tarixi umumiy ko‘lamining 99 foizini tashkil qilgan holda zamonaviy madaniyatga beqiyos ta’sirini ko‘rsatib kelmoqda. O‘sha vaqtda vujudga kelgan arxaik madaniyatning ayrim ko‘rinishlari bo‘lmish fikrlash tarzi, fe’l-atvor hozirga qadar yo’qolgan emas. Insoniyat hayotining boshlang‘ich davri keyingi barcha o‘zgarishlarga zamin tug‘dirgani sababli bu davrni o‘rganish insoniyat evolyusiyasi asoslarini, uning madaniyati negizini tushunish va sharhlashga yordam beradi.Ibtidoiy bosqichdagi madaniyat rivojining qiyofasini qayta tiklash o‘ta qiyin vazifa. «Shahsiy guvohnoma, tarjimai hol, qiyofadan mahrum, sukunatdagi o‘tmish, hodisasiz «uzoq», (F. Brodel) «mudroq», (E. Lerua-Ladyuri) tarix uchun ideal namuna kasb etib, tabiiy-ilmiy mantiqni yaratish, uslublar miqdori yoki ijtimoiy-iqtisodiy tushunchalar va dastlabki (ibtidoiy jamoa) ijtimoiy tuzum ta’limotini izohlash uchun mo‘lajallangandir»[1]. Olimlar to‘plagan ma’lumotlar 2 xil bo‘lib: Antropologik va arxeologik topilmalar-ibtidoiy odamning jismoniy va madaniy rivojlanishini, ovchilik jamoasining turmush tarzini yorug‘ olamga chiqardi. Bu ma’lumotlar o‘ziga xos belgilari bilan emperik (tajriba) tahlilni yuzaga chiqardi va ibtidoiy bosqichni umum qabul qilgan tasnifiga asos soldi: 1. Paleolit-qadimgi tosh asri, 2. Neolit – yangi tosh asri. Paleolit bosqichining o‘zi ham ilk (quyi) va so‘nggi (yuqori) davrlarga bo‘linadi. Shuningdek, poleolit va neolit bosqichining o‘rtasi mezolit – o‘rta tosh asri davriga bo‘linadi.Etnografik ma’lumotlar- zamonaviy xalqlar va hozirgi vaqtda ham ovchilik va termachilik bilan kun ko‘ruvchilarning hayoti haqida. Bu ma’lumotlar saqlanib qolgan arxaik madaniyat ko‘rinishini etnik, ijtimoiy va ruhiy o‘xshashliklar bo‘yicha qayta tiklashga yordam beradi.Tosh asrining davri bundan 2,6 mln. Yildan (Keniyaning Rudolf qo‘li sohilidan topilgan qadimgi tosh qurollari) to eramizgacha 2 2](/data/documents/c37c2503-7021-4887-b856-26c8929804d3/page-2.png)
![kulolchilik, zargarlik; suyak, tosh, yog‘ochga ishlov berish gullab-yashnagan. Turli kulolchilik buyumlarini kulolchilik dastgohida pishirib sifatli tayyorlanganligi, shaklining chiroyliligi kulolchilik sohasining texnika va texnologiyasi yuqoriligidan dalolat beradi. Topilgan namunalardan ma’lum bo‘lishicha O‘zbekistonning Janubida yashovchi aholi qadimgi sharq, ayniqsa hind vodiysidagi Xarappa sivilizatsiyasi namunalari bilan keng hamkorlikda bo‘lgan. Buni Sopollitepa va Jarko‘ton shuningdek, O‘zbekistonning boshqa dehqonchilik madaniyatida ham uchratish mumkin. Bronza davrida shakllangan «ko‘chmanchi chorvadorlar» madaniyati mil. Avv. III ming yillik oxiri-II m. Y. Boshlariga oid bo‘lgan Buxoro vohasidagi Zamonbobo manzilgohida o‘rganilgan. Zamonbobo aholisi katta yarim yerto‘lalarda yashab, bronza va tosh qurollar ishlatishgan. Kulolchilik dastgohisiz qo‘lda ishlangan tagi yumaloq, yassi sopol idishlardan foydalangan. Jez davrida madaniyat yodgorliklari Amudaryo va Zarafshonning qo‘yi oqimidan, Toshkent vohasi, Farg‘ona vodiysi, Samarqand viloyatidan topilgan. Ular chorvador qabilalar madaniyatining vujudga kelishi haqida qimmatli ma’lumotlar beradi. Chorvador qabilalar jez davrida o‘troq turmush tarziga o‘ta boshladi, qisman dehqonchilik bilan shug‘ullanadi, keyinchalik ko‘chmanchi chorvadorlarga aylanishgan.O‘zbek xalqining etnik tarixi shu hudud tarixi bilan bevosita bog‘liq. O‘zbek xalqi ajdodlari elat bo‘lib O‘rta Osiyoning Baqtriya, So‘g‘diyona, Shosh, Farg‘ona, Xorazm kabi tarixiy o‘lkalarida va shu o‘lkalarga tutash bo‘lgan hududlarda yashab kelgan.Bronza davrida O‘rta Osiyoda ko‘chmanchi chorvachilikka va o‘troq dehqonchilikka asoslangan madaniyatlar ahli yashashgan. Ushbu madaniyatlar aholisining etnik tarkibini o‘rganishga antropolog va arxeolog olimlar doimo qiziqish bilan yondashishgan. O‘rta Osiyoning bronza davri aholisining etnik tarkibi xususida antropolog olimlar deyarli bir xil fikrda, ular bronza davrida Kaspiy dengizi bo‘ylaridan to Pomirgacha bo‘lgan hududlarda O‘rta yer dengizi irqiga mansub aholi yashagan deb hisoblashadilar[1].Arxeologik jihatdan o‘rganilayotgan madaniyatlar esa ancha xilma-xildir. O‘rta Osiyoning janubiy 29](/data/documents/c37c2503-7021-4887-b856-26c8929804d3/page-29.png)
![mintaqalarida asosan o‘troq – dehqonchilik bilan shug‘ullangan aholi yashagan. Shu hududda Nomozgoh madaniyati (Nomozgoh IV-V) ochilgandan so‘ng fanda ushbu madaniyat aholisini ariylar deb atalgan. Ayniqsa, Janubiy O‘zbekistonda Sopolli va Shimoliy Afg‘onistonda Dashtli madaniyatlari ochilgandan so‘ng bu g‘oya yanada kuchaygan[2].So‘nggi yillarda Nomozgoh madaniyatining asosiy ijodkorlaridan biri V.M. Masson bu g‘oyadan qaytdi va «…bu madaniyat sohiblari ariylar emas, balki dravid yoki elam tilli bo‘lgan», – degan fikrni ilgari surmoqda[3].Ma’lumki, o‘tgan asrning o‘rtalarida O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida dravid tilli bo‘lgan degan g‘oya tarqalgan edi[4]. Bu g‘oyani o‘z vaqtida O‘rta Osiyo tarixi bilan shug‘ullanuvchi zabardast olimlar ham qo‘llab quvvatlagan[5]. B.A.Litvinskiy bu fikrni Amudaryoning chap tomonida joylashgan Xarappa madaniyatiga oid Sho‘rto‘g‘ay yodgorligi misolida isbotlashga xarakat qiladi. Afsuski, Xarappa madaniyatiga oid boshqa yodgorlik O‘rta Osiyo hududida topilgani yo‘q. Dravid tillilik g‘oyasi tarafdorlari O‘rta Osiyoning antropologik manbalarini nihoyatda yaxshi bilishsada, o‘z asarlarida undan foydalanishmaydilar. To‘g‘rirog‘i, eslab o‘tishni istamaydilar. Ma’lumki, Dravidoidlar ekvator atrofida tarqalgan irq bo‘lib, qoratanli kishilar hisoblanadi.Ta’kidlab o‘tganimizdek, Sopolli madaniyati va umuman bronza davri O‘rta Osiyo antropologiyasi juda yaxshi o‘rganilgan, lekin antropologik jihatdan ekvator irqiga oid manbalar deyarli uchramaydi. Shu faktning o‘zi ham O‘rta Osiyo aholisining bronza davrida dravid irqiga oid emasligini yoki dravid tilli bo‘lmaganligini tasdiqlaydi.Yuqorida ta’kidlaganimizdek, antropologlar Kaspiydan Pomirgacha bo‘lgan hududda Sharqiy O‘rta Yer dengizi irqiga oid aholi yashaganligini qayta-qayta ta’kidlashgan. Akademik E.V.Rtveladze O‘rta Osiyo bronza davri aholisining tilini ham shu yerdan qidirish kerak, – deydi va O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida xurrit tilli bo‘lgan deb S.P. Tolstov g‘oyasini «qaytadan uyg‘otdi»[6].E.V. Rtveladze shu maqolasida Qadimgi Sharq halqlariga xos bo‘lgan yozuvlarning tarqalish geografiyasini tuzib chiqqan. Uning yozishicha, xurrit yozuvi Kaspiy dengizining janubiy qirg‘oqlari – Fors ko‘rfazining shimoli-sharqiy 30](/data/documents/c37c2503-7021-4887-b856-26c8929804d3/page-30.png)
![qirg‘oqlari – Markaziy Eron yo‘nalishida tarqalgan. Haqiqatdan ham shunday, Kaspiy va Urmiya ko‘li atroflarida xurrit yozuvi tarqalgan. Bu Janubiy Turkmanistondan bir necha yuz kilometr, xolos. Shu geografik tarqalishni asos qilib E.V. Rtveladze O‘rta Osiyo aholisi bronza davrida xurrit tilli bo‘lgan deb hisoblaydi. E.V.Rtveladze o‘z g‘oyasini yana bir ma’lumot bilan quvvatlashga xarakat qilgan. Uning fikricha o‘zbek urug‘laridan bo‘lgan «mitan» urug‘i bilan xurrit davlatidagi «mitani» nomlarining o‘xshashligi misol qilib olingan. O‘zbek toponimlaridan «urmitan», «xurmitan» (Buxora), «xuarazm» (Xorazm – xurritlar yeri ma’nosida) kabi etnotoponimlarni ham xurritlar nomi bilan bog‘laydi[7].O‘rta Osiyoning bronza davri yodgorliklaridan bironta xurrit tili yozuvining topilmaganligi va umuman E.V. Rtveladzening xurrittillilik g‘oyasi haqiqatdan juda yiroq va bironta faktik manbaga tayanmagan.O‘rta Osiyoning bronza davri aholisi to‘g‘risida A.A.Asqarovning umumiy fikri shunday: «…qadimgi dehqonchilik madaniyati sohiblari, O‘rta Osiyoning shimolidagi chorvador qabilalar, mumkinki Janubiy Rus cho‘l zonalari halqlari bir tilda – Eron tilli va shu til lahjalarida gapirishgan. Mening fikrimcha sopolli va kuchuktepa madaniyati xalqlari til jihatidan bir-birini tushunishgan, shu til asosida Qadimgi Baqtriya tili vujudga kelgan, yani Eron tili lahjalaridan biri»[8].So‘nggi yillarda A.A. Asqarov «andronova madaniyatining bir qism aholisi turktilli bo‘lganligi» xususidagi g‘oya bilan chiqdi[9]. Hozircha ushbu g‘oyaning tarafdorlari kamchillikni tashkil etsa-da, Qozog‘istonlik arxeolog K.M. Baypakov andronova madaniyati aholisining bir qismi turk tilli bo‘lgan, – degan fikrni olg‘a surmoqda[10]. Bu g‘oyalarning asosi Qadimgi Xitoy yilnomalarida keltirilgan yozma manbalar hisoblanadi. Ma’lumki, ushbu yilnomalarda Xitoyning shimolida miloddan avvalgi III-I ming yilliklarda «di» – «tiyek» -«tiyeuk» – «turk» xalqlari yashaganligi to‘g‘risida ma’lumotlar berilgan[11].O‘rta Osiyo hududlarida andronova va saklarning genetik birligi xususida antropologlar[12] va arxeologlar[13] o‘z fikrlarini bildirishgan. Tarixiy sharoitlarga qarab andronova madaniyatining miloddan avvalgi VIII asrgacha yashab kelganligi Janubiy Ural va Qozog‘istonda kuzatilgan[14]. Yana 31](/data/documents/c37c2503-7021-4887-b856-26c8929804d3/page-31.png)
![bir masalaga oydinlik kiritib o‘tish lozim deb o‘ylaymiz, ayrim hududlarda andronova va saklarning moddiy madaniyatida o‘xshashlik sezilmasa, Tagisken madaniyati bilan dandiboy-begazi yoki karasuk madaniyatlari o‘rtasida mayitni ko‘mish va sopollar o‘rtasida o‘xshashliklar kuzatilgan[15]. Bu holat Xorazm saklarining (massagetlarining) yerli madaniyat sohiblari ekanligini tasdiqlaydi. Ular o‘troq dehqonchilik bilan mashg‘ul bo‘lgan janub halqlari bilan doimiy madaniy aloqada bo‘lishgan. Orol bo‘ylarida yashagan sak qabilalari moddiy madaniyatida janub sopollarining uchrashi A.S.Sagdullayev maqolalarida ham yoritilgan[16].Afsuski, hozirgi fanimizda saklarni ham erontilli bo‘lgan, – degan fikrlar mavjud[17].Jarqo‘tondan topilgan erkak kishining byust haykali asosida jarqo‘ton aholisining tashqi tuzilishi haqida tasavvur paydo bo‘ldi. Shu vaqtgacha jarqo‘ton va bo‘ston qabrlaridan ko‘plab haykallar topilgan bo‘lib, ularda inson qiyofasi antropomorf ko‘rinishida ifodalangan edi. Jarqo‘ton arkidan topilgan byust haykalda esa inson qiyofasi hayotiy tarzda tasvirlangan. Shu haykal asosida fikrlaydigan bo‘lsak, jarqo‘ton aholisi yevropoid irqiga oid bo‘lib, qirra burun, soch – soqollari qora, qizil tanli kishilar bo‘lgan.Albatta, O‘rta Osiyoning janubiy mintaqalari aholisi oriylar bo‘lganligi tarixiy haqiqatdan juda yiroq. «Avesto» va «Rigveda»da ta’riflangan oriylarga sopolli madaniyati ahli antropologik jihatdan ham va ular yaratgan moddiy madaniyat namunalari jihatidan ham o‘xshamaydi. Dravid tilli bo‘lganligi esa xaqiqatdan juda yiroq. Sopolli madaniyati aholisi dravid tilli xalqlar bilan (xarappa madaniyati) yaqindan madaniy va savdo aloqalarda bo‘lgan. Ammo, bir xalq bo‘lganligi jarqo‘ton va xarappa madaniyati yodgorliklari moddiy madaniyatlarini taqqoslash natijasida inkor etiladi. Xurrit tilli bo‘lmaganligini esa yuqorida ko‘rsatib o‘tdik.Bizning fikrimizcha sopolli madaniyati aholisi anov- nomozgoh, murg‘ob, dashtli, markaziy va shimoliy Eron aholisi bilan bir etnik guruhni tashkil etgan va qadimgi Eron til lahjalaridan birida gaplashgan. Shu til asosida Qadimgi Baqtriya va «Avesto» tili shakllangan.Andronova madaniyati aholisini ilmiy adabiyotlarda ariylar deb atalmoqda. «Avesto» va «Rigveda»da 32](/data/documents/c37c2503-7021-4887-b856-26c8929804d3/page-32.png)
