Diplomatik etiket - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Diplomatik etiket

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

130.5 KB

Ko'chirib olish

Diplomatik etiket Reja: 1. Kiyim va mehmonning tashqi ko’rinishi 2. Rasmiy qabullar 3. Hay’atlar (delegatsiyalar) tashrifi 4. Diplomatik yozishmalarni olib borish 5. Tashrifnomalar (vizit kartochkalari) 6. Diplomatik bayonnoma (protokol) 7. Diplomatik etiketda kiyinish madaniyati 8. Diplomatik martaba 9. Xalqaro etiket

Tayanch tushunchalar: Diplomatik etiket, diplomatik protokol, diplomatik martaba, qabullar, attashe, diplomatiya, diplomatik salomlashish, rasmiy qabul, smoking, frak, rasmiy tushlik, stol servirovkasi, jurfiks, a-lya furshet, kokteyl, tushlik-bufet, nonushta, shampan bokali, shved dasturxoni, sammit, serimonial, verbal nota, bayonnoma, memorandum. Diplomatik etiket – bu diplomatlar va boshqa rasmiy shahslarning bir-biri bilan diplomatik tadbirlarda bo’ladigan muloqotlari chog’ida amal qiladigan yaxshi xulqlarining qoidalaridir. Diplomatik etiket shakllanish jarayonida umumiy etiket qoidalariga tayanadi, Shu bilan birga diplomatik normalar va qoidalar biznes etiketi amaliyotida va umumiy etiket qoidalarida o’z aksini topadi. Ushbu qoidalarni buzilishiga yo’l qo’yish mumkin emas, oddiy takallufning munosabatlarda qo’llanmasligi diplomatik etiketda hurmatsizlikka tenglashtiriladi va xalqaro va millatlararo ziddiyatlarni keltirib chiqarishga qodir. Etiket qoidalariga ayniqsa, diplomatlar tomonidan rioya qilinishiga katta e’tibor qaratiladi, chunki bu qoidalarning buzilishi yoki bajarilmasligi mamlakat yoki uning rasmiy vakillari nufuziga putur yetkazishi va buning natijasida mamlakatlar o’rtasidagi aloqalarning buzilishiga olib kelishi mumkin. Diplomatik etiket turli-tumandir. U o’z ichiga uchrashuvlar, o’zaro salom almashish, tabrik yo’llash, qabul marosimlarini o’tkazish, tashriflarni amalga oshirish, suhbat va muzokaralar olib borish etiketi va diplomatik seremonialni qamrab oladi. Diplomatiya — bu o’zaro kelishuvlar, bitim va konvensiyalar tuzish san’atidir. Ushbu natijalarga uchrashuvlarning muvaffaqiyatli yakunida erishiladi. Diplomatik uchrashuvlar o’zining belgilangan reglamenti, etiketi va ko’pincha o’z protokoli bilan ajralib turadi. Buning asosiy sababi shundan iboratki, diplomatik uchrashuvlarning qatnashchilari diplomatiya kabi nozik faoliyatning

asosini tashkil etuvchi subordinatsiya qoidalari va professional cheklanishlarga qat’iy rioya qiladilar. Uchrashuvlar o’zaro salom almashish bilan boshlanadi. Salomlashish turlari har xil bo’ladi. Xorijiy mamlakatlarda uzoq safarda bo’lgan kishi bu mamlakatning milliy udum va qonun-qoidalarini o’z mamlakati urf-odatlari bilan taqqoslaydi. Misol uchun, shuni ta’kidlash lozimki, musulmonlar uchun shariat qonunlariga binoan ayol va erkak kishining qo’llari, agar ular qarindosh bo’lmasa, hatto bir- biriga tegib kyetishi ham qat’iyan man etiladi. Biror-bir kishi sharafiga qabul marosimini tashkil etayotgan paytda yoki uni mehmonga taklif etayotgan hollarda, mehmon qaysi dinga e’tiqod qilishini bilish zarurdir. Islom dini qoidalariga ko’ra spirtli ichimliklarni iste’mol qilish qat’iyan man etiladi. Hindulik dini qoidalariga asosan esa taomlar vegetarian turida bo’lib, zinxor mol go’shtidan tayyorlanmagan bo’lishi lozim. Diplomatik salom almashish qoidalari umumqabul qilingan salom almashish qoidalaridan deyarli farq qilmaydi. Avval tanishtirilishi kerak bo’lgan kishining ismi-sharifi aytiladi, so’ngra kimga tanishtirilayotgan bo’lsa, uning ismi-sharifi. Kichik yoshli kishini katta yoshli kishiga, erkak kishini ayol kishiga, lavozim jihatidan past kishini lavozimi jihatidan baland kishiga tanishtiriladi. Tanishtirilayotgan kishi, agar erkak kishi bo’lsa, boshini biroz egib ta’zim qiladi, ayol kishi esa boshini biroz egib qo’yish bilan kifoyalanadi. Agar ayol kishi uni qiziqtirayotgan kishi bilan tanishish niyatida bo’lsa, u ikkalasiga tanish bo’lgan kishini tanishtirish haqida iltimos qilishi mumkin. Ikkalasiga tanish bo’lgan kishi, ularning qiziqish doirasidan kelib chiqqan holda, suhbat qurishga yordam beradi. O’tirgan holda boshni egib ta’zim qilish deyarli noqulay bo’lgani uchun erkak kishi tanishayotgan paytda o’rnidan turishi lozim. Ayol kishi esa aksincha, o’z o’rnidan turmasligi lozim. Ayol kishiga yoshi undan katta ayol tanishtirilayotgan bo’lsa yoki u tanishtirilayotgan kishi haqida o’zining alohida fikrini izhor

qilmoqchi bo’lgan hollar istisnoni tashkil etadi. Ushbu hollarda u o’rnidan turib salomlashish uchun qo’l uzatishi mumkin. Erkak kishi bilan tanishayotgan hollarda ayol kishi agar o’zi uchun bu narsani o’rinli deb topsa, salomlashish uchun qo’l uzatadi, aks hollarda boshini biroz egib salomlashish bilan kifoyalanadi. Qolgan hollarda yoshi kattaroq bo’lgan kishi salomlashish uchun qo’lini birinchi uzatadi. Xonaga kirib kelayotgan kishi birinchi bo’lib yig’ilganlar bilan salomlashadi. Birinchi bo’lib ketayotgan kishi yig’ilganlar bilan hayrlashadi. Biror-bir kishini boshqalarga tanishtirayotgan paytda nafaqat uning to’liq ismisharifini aytish bilan cheklanish kerak, balki bu shahsga xos fazilatlar haqida qisqacha gapirib o’tilsa, suhbat davom yetishi uchun zamin ham yaratiladi va yangi tanishganlarning fikr almashishi biroz osonlashadi. Agar diplomatik qabul marosimida yoshi va lavozimi teng bo’lgan ikki kishini tanishtirish kerak bo’lsa, yaqinroq turgan yoki nisbatan tanish bo’lgan kishini birinchi tanishtirish lozim. Agar tanishtirilayotganlar ichida biri mashhur kishi bo’lsa, unga ikkinchisini tanishtirish bilan chegaralanib qolish mumkin. Amaliy yoki protokol uchrashuvlari (ehtirom yuzasidan tanishuv yoki hayrlaShuv uchrashuvlari) davomida suhbat olib boriladi. Suhbat ko’p vaziyatlardan kelib chiqib, reglamentga buysunmaydi. Ammo uchrashuvga tashrif buyuruvchilar ham, ularni qabul qiluvchilar ham o’zlari uchun taalluqli bo’lgan ba’zi bir qoidalarni e’tiborga olishlari darkor. Chunonchi, ehtirom yoki protokol tashrifi uncha uzoq emas, ya’ni 20, ko’pi bilan 0 daqiqadan oshmasligi zarur. Diplomatik seremonial (tantana marosimlari) xilma-xil, murakkab, nozik tomonlari mavjud bo’lgan seremonial hisoblanadi. Diplomatik protokol talablarining rivojlanishi urf-odatlar, davlatchilik va umumqabul qilingan xulq-atvor qoidalarini o’zida aks ettiradi. Kiyim va mehmonning tashqi ko’rinishi

Rasmiy qabul marosimi taklif etilgan mehmonning tashqi ko’rinishi muhim rol o’ynaydigan tantanali marosimlar turiga kiradi. Qadim zamonlardan bugungi kungacha qabul marosimlarida kiyiladigan kiyimlarni tanlashning qoidalariga qatiy amal qilish urf-odati saqlanib kelmoqda. Ushbu qoidalarga rioya qilish zaruriyligi hamon zamon talabidir. Erkak kishilarning kiyimi konservativ ekanligi, qat’iy cheklanganligi bugungi kunda ham o’z dolzarbligani yo’qotmagan. Rasmiy tadbirlar uchun erkak kishilarga smoking, frak yoki klassik kostyum kiyish tavsiya etiladi. Smoking va frak — bugungi kunda kechki kostyumlarning turi bo’lib, dunyo protokol tajribasida yanada keng foydalanilib kelinmoqda. Frak majburiy bo’lgan hollarda, rasmiy taklifnomalarda «oq galstuk» deb belgilanadi. Oxirgi paytlarda bu libos kam kiyiladi (Frakni erkaklar asosan Nobel mukofoti bilan taqdirlash tantanali tadbirlarida, Qirol va Podshohlarning saroy qabullarida, La Skala premera spektakllarida, ba’zi mamlakatlarda ishonch yorliqlarini topshirish marosimlarida kiyadilar). Klassik frak uchun oq kamzul va oq «kapalak-bo’yinbog’» kerak bo’ladi. (qora «kapalak-bo’yinbog’» va frak faqat ofitsiantlar yoki orkestr musiqachilari tomonidan kiyiladi). Frak kiyganda qo’l soati taqilmaydi. Erkaklar paypoqlarinipg rangi kostyum rangidan to’qroq bo’lishi kerak va bu, o’z navbatida, kostyum va oyoq kiyim rangining uyg’unlashishini ta’minlaydi. Taklifnomada «qora bo’yinbog’» deb belgilansa, smoking kiyish majburiy hisoblanadi. Smoking pidjaki bir yoki ikki bortli bo’lib, tik yoqali yoki keng yoqa, astari shoyi matodan tikilgan bo’ladi. Shimlarning ikki chekkasiga shoyi kant tikiladi. Klassik smoking qora rangda bo’ladi. Smoking ichidan oq kraxmallangan tik yoqali, old qismi «plisse»dan iborat, engi «zaponka» taqiladigan ikki maijetli ko’ylak kiyiladi. «Kapalak bo’yinbog’» qora yoki to’q ko’k rangda bo’ladi. Shim belbog’i ham to’q rangda bo’lishi kerak. Ko’krak cho’ntagiga oq shoyi matodan tikilgan dastro’molcha solib qo’yiladi.

Erkaklar paypoqlari shoyi matodan va qora rangda bo’lishi kerak. Kora lakli botinkalar faqat smoking bilan birga kiyiladi. Davlat rahbari va uning rafiqasi nomidan o’tkaziladigan rasmiy qabul marosimlarida protokol tajribasiga ko’ra klassik kostyum kiyiladi. Kostyumga bo’lgan talablar oddiydir: kostyum yaxshi bichilgan va sifatli matodan tikilgan, bosiq rangda bo’lishi kerak. Rasmiy kostyum bir rangda bo’lishi lozim. Kechki tadbirlar uchun to’q ko’k yoki to’q kul rangdagi kostyum nihoyatda mos keladi (u bilinar-bilinmas yo’l-yo’l bo’lishi ham mumkin). Qora rangdagi kostyum kiyish maqsadga muvofiq emas. Soat 20.00. dan ilgari boshlanadigan tadbirlarga och rangdagi kostyumlarni kiyish mumkin. Ko’ylak va galstuk kechki kiyimning ajralmas qismi hisoblanadi. Barcha rasmiy tadbirlarga erkaklarga oq ko’ylak va bosiq ranglardagi galstuk tavsiya etiladi. Germaniyada erkaklar odatda «dvoyka» – ikki kiyimlik kostyumlar kiyadi, ularning rangi to’q ko’k yoki to’q kul rang bo’lishi mumkin. Ayollar kiyimi erkaklarnikiga nisbatan hamisha tikilish turi va rangiga bo’lgan talablarga ko’ra ko’proq erkinlikka ega bo’lib kelgan. Erkaklar kiyimidan farqli o’laroq, ayollar kiyimiga cheklashlar kiritish nisbatan qiyin, lekin shuni esda tutish lozimki, ayollar rasmiy kiyimining asosini klassik shakllar va ranglar tashkil yetishi kerak. Ayollar kiyimi davr va moda talablari bilan hamnafas bo’lishi darkor. Kunduzgi qabul marosimlariga (agar taklifnomada kiyim borasida maxsus yo’riqnomalar mavjud bo’lmasa) ayollar oddiy uzunlikdagi ko’ylak yoki ko’ylakkostyum kiyishlari mumkin. Kechki qabullarga (agar taklifnomada kiyim borasida maxsus yo’riqnoma mavjud bo’lmasa) kechki-bayramona, oddiy uzunlikdagi ko’ylaklar yoki ko’ylak-kostyumlar kiyish mumkin. Tushlik yoki kechki qabullarga berilgan taklifnomada «kechki libos» deb ko’rsatilgan bo’lsa, ushbu tavsiyaga rioya qilish maqsadga muvofiq. Ayollarning kechki liboslari ikki xil: o’rtacha uzunlikda (yerdan 15-20sm balandlikda) va uzun (yergacha) bo’ladi. Oxirgi paytlarda uzun ko’ylaklar kam

kiyilmoqda. Kunduzgi qabullar va «kokteyl» yoki «furshet» qabullariga qulay poshnali oddiy tufli kiyiladi. Kechki bayramona ko’ylaklarga yuqori poshnali zamsh, parcha, oltin yoki kumush rangli charmdan qilingan tuflilar kiyiladi. Kechki ko’ylakka mos qilib shoyi qo’lqop kiyish mumkin. Agar ko’ylak yenglari uzun bo’lsa, qo’lqop kiyilmaydi. Zebu ziynatlarga kelganda, ko’p mamlakatlarda kunduzgi qabullarga bijuteriya, kechqurungilariga esa asl qimmatbaho zebu ziynatlarni taqish odat tusiga kirgan. Rasmiy qabullar Davlat rahbarlari o’rtasida rasmiy munosabatlarni keng tarqalgan va umumiy qabul qilingan shakllaridan biri rasmiy qabullarni o’tkazishdir. Qabullarni tashkil yetish odati bizga o’tmishdan kelgan bo’lib, tinchlikparvarlik, yaxshilik belgisi hisoblangan. Mehmondo’stlik esa, shu kunga qadar davlatning sha’ni, xalqning to’kin-sochinlik ko’rsatkichi bo’lib kelmoqda. Rasmiy qabul marosimlarida mehmonning an’anaviy taomlarining tortilishi mehmon davlatga bo’lgan alohida hurmat-e’tibordan dalolat beradi. Hozirgi kunda xalqaro amaliyotda hamma ishtirokchilar uchun bajarilishi shart bo’lgan va o’z etiketiga xos bo’lgan bir nechta rasmiy qabullarning turi mavjud. Diplomatik qabullar chog’ida suhbat olib boriladi, aniq belgilanmagan muzokaralar, tanishuv va boshqa tadbirlar amalga oshiriladi. Ishtirokchilar bir-birlarining o’zaro aloqasi, yig’ilish xarakteri, yoshiga qarab, bir-birlarini to’liq ism-shariflarini aytib o’tishlari yoki faqatgina familiyalarini aytish bilan chegaralanadilar. Diplomatik uchrashuv yoki diplomatik qabulning xarakteri o’zaro muloqotning me’yori va shaklini, salomlashish darajasini belgilaydi.

Bir uchrashuv butunlay norasmiy, boshqasi – yarim rasmiy, uchinchisi esa – protokol tomonidan oldindan belgilangan tarzda o’tkaziladi. Etiket aiiq va bir xil tavsiyalarni ko’zlamaydi. Diplomatik etiketga ko’ra, asosiy muomala sharti qabul turi bilan bog’likdir. Xulq-atvorning asosiy sharti diplomatik etiketga binoan qabul marosimi bilan bog’liqdir. Qabul marosimlari diplomatik korpus vakillari o’rtasida hamda rasmiy hukumat vakillarining xorijiy vakillar bilan aloqalarini o’rnatish va ularni rivojlantirishga qaratilgan. Qabul marosimlari biror-bir voqeani nishonlash uchun, masalan, mamlakatga davlat yoki hukumat rahbari tashrifi yoki bayram va yubiley sanalari munosabati bilan, taniqli Shahslarga hurmat belgisi sifatida, biror-bir hujjatlarni imzolash sharafiga o’tkaziladi. Qabullarning quyidagi turlari mavjud: «Shampan vinosi bokali» yoki «Vino bokali» qabullari keng tarqalgan. Qabulning bu turi odatda peshinda boshlanib bir- bir yarim soat davom etadi. Bunday qabul turi oddiyligi bilan ajralib, shartlilik cheklangan. Bunday qabullarda murakkab muzokaralar olib borish mumkin emas. Ushbu turdagi qabullar odatda insonlarni bir-biriga tanishtirish yoki keyingi uchrashuvlarni belgilash uchun xizmat qiladi. «Nonushta» qabuli (inglizcha – «Lanch») kunning birinchi yarmida – soat 15.00dao’tkaziladi. Qabul taomnomasiga oddiy gazaklar, 1-2 turdagi issiq taom va desert kiradi. Qabul so’ngida kofe yoki choy taklif etiladi. Qabul paytida avval yaxna ichimliklar va pivo beriladi. Bu kabi qabullar jiddiy suhbatga yoki biror-bir muammolarni muhokama qilishga imkon yaratadi. Qabul paytidagi tanaffus (yangi taom tortilishidan yoki desert va choydan avval) taklif etilgan tomonlarga qisqa vaqtga suhbatdoshlarni tark etib, kerakli masalalarni muhokama qilishga imkon beradi. Xalqaro protokol amaliyotida kunduzgi qabullar kechki qabullarga nisbatan katta tantanaga ega bo’lmagan qabullar, deb hisoblanadi.

«Tushlik» qabuli daraja jihatidan muhimroq hisoblanadi. Uning boshlanish vaqti – soat 19.30, 20.00 yoki 20.30larga borib taqaladi. Taomlar, gazak va sharoblar «Nonushta» qabuli kabidir. «Tushlik» 2-3 soat yoki undan ziyod davom etadi. «Nonushta» kabi «Tushlik» ham turli usulda o’tkaziladi. Usullardan biri mehmonlarni alohida o’tkazishni nazarda tutadi. Ushbu holatda mehmonlar qabul o’tkaziladigan joyda xonalarning birida belgilangan vaqtda to’planadilar. Ularga yaxna ichimliklar, pivo, viski va sharbatlar tortiladi. Yengil gazaklar tavsiya qilinishi mumkin. Shundan so’ng mehmonlar umumiy stolga taklif etilib, ularga o’rnatilgan tartibda taom va vinolar tortiladi. Desert vaqtida mezbon va asosiy mehmon o’rtasida «shampan» qadahi so’zlari (tostlari) bilan fikr almashiladi. So’ngra mehmonlar alohida ajratilgan joyga o’tadilar va ularga choy yoki kofe hamda konyak va liker taklif qilinadi. «Nonushta» kabi «Tushlik» qabuli ham muhim suhbat va tanishuvlar uchun imkoniyat yaratadi. «Nonushta» va «Tushlikshing boshqa bir turi bu «Tushlik» – bufet» bo’lib, odatda u soat 18.00-20.00 larda boshlanadi. Qabul paytida taomlar alohida stolda joylashgan bo’ladi, mehmonlar o’rta hajmdagi stollar atroflarida joylarini egallab, o’z-o’zlariga xizmat qiladilar. Mehmonlarga vinolar taklif etilishi mumkin. Ba’zan vinolar alohida kichik stolchaga joylashtiriladi va mehmonlar o’zlari turib likopchalarga alohida stoldagi taomlardan solgani kabi vinolarni ham olishlari mumkin. Choy va kofelar ham Shu tarzda taklif qilinadi. «Kokteyl» yoki «a-lya furshet» turidagi qabullar tayyorgarlik va tashkil etilishi nuqtai nazaridan oddiy va keng tarqalgandir. Ular tik turgan holda o’tkaziladi. Asosan ofitsiantlar mehmonlarga yengil sovuq gazaklar hamda yaxna va mast qiluvchi ichimliklarini olib keladilar. Ba’zan ular stollarga joylashtirilishi ham mumkin. Ushbu qabullar kechki vaqtda taxminan soat 18.00 - 19.00 larda o’tkaziladi. Ushbu qabul boshqalariga nisbatan har bir ishtirokchini boshqalar bilan muloqot qilishiga qulay imkoniyat yaratadi, chunki stol atrofida o’tirib, mehmonlar faqat yaqin o’tirganlar bilan muomala qilishlari mumkin.

Yuqorida ta’kidlangan qabullarga mehmonlar odatda rafiqalari bilan birga taklif qilinadilar. Qabullarning yana bir turi “Choy” bo’lib, u, odatda, ayollar uchun soat 16.00- 18.00 lar mobaynida o’tkaziladi. Ba’zi bir hollarda ushbu qabul diplomatik vakolatxonaning rahbari yoki diplomatning rafiqasi kyetishi munosabati bilan ham o’tkazilishi mumkin. Qabulga choy yoki kofe, konditer mahsulotlari, konfetlar, mevalar, ba’zida yengil gazaklar va vino ham tortilishi mumkii. Kamdan-kam ayollar uchun o’tkaziladigan «jurfiks», deb nomlangan qabul mamlakatning rasmiy yuqori mansabdor shahsi yoki xorijiy vakolatxona rahbarlarining rafiqalari tomonidan yil davomida aniq belgilangan kun va soatda o’tkaziladi. Ba’zi davlatlarda diplomatik korpus a’zolarining ayollari taklifi bilan oyning belgilangan kuni diplomatlarning ayollari uchrashuvlar tashkil etib, ularda hayriya faoliyati yoki umumiy qiziqish uyg’otuvchi boshqa muammolarning muhokamasi amalga oshishi mumkin. Ba’zida bunday uchrashuvlarda ayollar tikuv ishlari bilan Shug’ullanadilar, oshpazlik sohasida tajriba almashadilar va turli davlatlarning milliy san’ati bilan tanishadilar. Qabullarning hozirgi paytda keng tarqalgan turlaridan yana biri bu kinoko’rish bo’lib, undan oldin yoki keyin kokteyl tashkil etiladi. «Shampan bokali» bilan musiqiy kechalar o’tkazilishi, yuqorida ko’rsatib o’tilgan qabullar bilai bog’liq adabiy yoki raqs kechalari tashkil etilishi mumkin. Bugungi kunda asosan sport bayrami va musobaqalari tez-tez o’tkazilib kelinmoqda. Protokol xizmatchilari, qabul tashkil yetish bo’yicha javobgar shahslar uchun taklif etilganlarni stol atrofida joylashtirish rejasini tuzish nihoyatda murakkab va muhim ish hisoblanadi. Mehmonlarni stol atrofida joylashtirish paytida diplomatik etiket shartlarini, mehmonlarning qiziqishlarini, ularning xorijiy tillarii bilishini nazarda tutmoq lozimdir. O’tkazish tartibida quyidagi qoidalarga amal qilinadi, ya’ni: mezbon va uning rafiqasiga yaqin o’tiriladigan joylar juda faxriy joylar deb hisoblanadi. O’ng qo’l tomonidagi joy (o’ng tarafda) chap qo’l tomonidagi joyga (chap tarafda) nisbatan

faxriy hisoblanadi. Birinchi bo’lib mezbonning o’ng tarafida ayol kishi, uning rafiqasi yoniga esa erkak kishi o’tkaziladi. So’ngra joylar o’zgartiriladi: ayol kishiniig yoniga erkak kishi o’tkaziladi va shu holatda qaytariladi. Ayollar yonma- yon, erkak kishi esa rafiqasi bilan birga o’tkazilmaydi. Ayollar stolning oxirgi joyiga o’tkazilmaydi. Turmushga chiqqan ayol erkak kishi bilan bir xil imtiyozga ega. Hay’atlar (delegatsiyalar) tashrifi Mehmonni qabul qilish barcha xalqlarda oddiy hollarda ham alohida e’tibor bilan o’z o’rniga qo’yiladi. Xalqaro munosabatlar darajasida esa mehmonga bo’lgan e’tibor jiddiy tusga kiradi. Bu holat tashrif darajasi, maqsadi va xarakteriga bog’liq bo’ladi. Bu bilan rasmiy hay’atlarga ko’rsatilayotgan hurmat-e’tibor belgilanadi. Hay’at rahbariga ko’rsatilayotgan hurmat-e’tiborning asosiy sharti u egallab turgan lavozim bilan belgilanadi. Masalan, davlat yoki hukumat rahbariga alohida e’tibor, tashqi ishlar vaziri yoki harbiy vazirga alohida, tegishli tashkilotning departament rahbari yoki boshqa lavozimdagi shaxsga alohida e’tibor shartlari belgilangan. Kutib olinuvchi mehmonning egallab turgan lavozimidan kelib chiqib, kutib oluvchi mutasaddilar, uchrashuv ssenariysi va tashrif tashkiloti bilan bog’liq boshqa masalalar belgilanadi. Yuqorida qayd etilgan masalalarning barchasi oldindan, tashrif amalga oshirilishidan ilgari ishlab chiqiladi va yuqori darajadagi tashriflarni tayyorlash vaqtida mehmon tomon bilan kelishib olinadi. Tashrifni uyushtirish bo’yicha amalga oshirilgan barcha tadbirlar uni sermahsul va muvaffaqiyatli o’tishiga zamin yaratadi. Tashriflar o’z klassifikatsiyasi bo’yicha bir necha turlarga bo’linadi. Ular: oliy darajada tashkil etiladigan davlat va rasmiy tashriflari, «Sammitlar», amaliy va norasmiy tashriflar. «Sammit» va oliy darajadagi uchrashuvlarda asosiy e’tibor siyosiy muzokaralarga hamda tantanali marosimlar tadbirlari, gulchambar qo’yish

marosimlari, ehtirom tashriflari, qabullar, jamoat bilan uchrashuvlarga qaratiladi. Bunday tashrif odatda qo’shma hujjatlarni imzolash bilan yakunlanadi. Bu avvalambor ishlab chiqilgan va kelishilgan dastur bo’yicha amalga oshirilib, faqat biror-bir favquloddagi hodisalar tufayli dasturga ma’lum o’zgarishlar kiritilishi mumkin. Amaliy tashriflar biror-bir tadbirga tayyorgarlik maqsadida konsultatsiya va fikr almashish yo’li bilan ma’lum masalani hal qilish uchun o’tkaziladi. Seremonialga buiday holatlarda amal qilinmaydi. Bu turdagi tashriflar kam vaqtni o’z ichiga oladi. Norasmiy tashriflar ta’til, davolanish maqsadida va xususiy takliflar bilan amalga oshiriladi. Diplomatik yozishmalarni olib borish Diplomatik hujjatlarga davlat arboblarining nutqlari, notalar, maktublar va memorandumlar kiradi. Ularda davlatning xalqaro miqyosdagi muammolarga munosabati va hukumatning ularga nisbatan tutgan mavqei bayon qilinadi. Yuqorida ko’rsatilgan hujjatlarda biror-bir davlatni tan olish va diplomatik aloqalarni o’rnatish, faol xalqaro muammolarni hal yetish bo’yicha takliflar, davlat suverenitetini yoki xalqaro huquq tamoyillarini buzish bilan bog’liq harakatlarga nisbatan qarshiliklarga doir ma’lumotlar bayon qilingan bo’lishi mumkin. Xalqaro diplomatik amaliyotda quyidagi hujjat turlari yuritiladi: shaxsiy notalar, eslatma qaydlari, memorandumlar, shaxsiy yarimrasmiy xatlar. Shaxsiy nota birinchi Shaxs nomidai tuzilib, ikki tomonni qiziqtiruvchi biror-bir hodisa haqidagi ma’lumotga ega bo’ladi. Yuqori darajadagi muhim xalqaro masalalar haqidagi Shaxsiy nota yozishmasi shaxsiy maktub darajasiga ko’tarilishi mumkin. Verbal nota juda keng tarqalgan diplomatik hujjat hisoblanadi. U uchinchi shaxs nomidan yozilib, tegishli Tashqi ishlar vazirligi yoki elchixonalar tomonidan keng qamrovli masalalarni, xususan siyosiy, iqtisodiy, protokol va ogohlantiruvchi xarakterga ega bo’lgan masalalarni ko’rib chiqish va hal yetish uchun yoziladi.

Eslatma yozuvlar odatda og’zaki qilingan bayonotni muhimligini ta’kidlab o’tish uchun shaxsan topshiriladi. Ular shaxsi aniqlanmagan holda tuziladi: «ma’lum qilinmoqda» qabilida. Memorandum biror-bir masalani juda aniq ko’rsatadi va o’zida fakt, tahlil va argumentlarni mujassam etadi, Shaxsiy xat deyarli norasmiy hujjat bo’lib, rasmiy Shaxslarga yo’llanadi va yozishmalarning ma’lum qoidasiga qat’iy amal qilishni ko’zlamaydi hamda xat yo’llangan shaxsning mas’uliyati doirasida hal etilishi mumkin bo’lgan masalalarni echish uchun ishlatiladi. Bunga misol tariqasida tashkil etilgan qabul yoki konsertda ishtirok yetishdan minnatdorchilik bildirilgan xatlarni keltirshi mumkin. Tashrifnomalar (vizit kartochkalari) Kelib berilgan tashrifnomalarning o’ng burchagi uning egasi tomonidan bukib qo’yiladi. Bu shaxsiy tashrif ma’nosini anglatadi. Yuborilgan tashrifnomalarning burchagi esa bukilmaydi. Olingan va qabul qilingan tashrifnomalarga 24 soat ichida javob berish qabul qilingan. Tashrifnomalarning kesmasi tilla rangda bo’lishi tavsiya qilinmaydi. Ularning yozuvi qora rangda bo’lishi joiz. Tashrifnomalar shaxsiy guvohnoma o’rnini egallaydi. Ular odatda ingliz tili yoki yashab, xizmat qilinayotgan davlatning rasmiy tilida chop etiladi. Tashrifnomalar ism, familiya, lavozim, ish manzili va telefon raqami kabi ma’lumotlarni o’zida mujassam etadi. Tashrifnomalarni boshqa kishiga bera turib ovoz chiqarib ismi-sharifini aytib, o’zini tanishtirish lozim. Er-xotinning tashrifnomasida ularning faqat ism va familiyalari yozilishi lozim, bu hollarda ularning ish lavozimlari ko’rsatilmaydi. Odatda bu turdaga tashrifnomalar asosan ayollarga beriladi.

Dunyoning ko’p mamlakatlarida otasining ismi degan ibora keng tarqalmagani sababli rus tilida tayyorlangan tashrifnomalarda ham otasining ismi ko’rsatilmaydi. Tashrifnomalarning pastdagi chap burchagida qalam bilan quyidagi ma’nolarni anglatuvchi yozuvlar belgilanishi mumkin: r.£. Tabriknoma r.r. Tashakkurnoma r.s. Ta’ziyanoma p.p. Masofadan turib tanishtirish r.f.s. Tanishuvdan mamnun bo’lish r.r.s. Shaxsiy tashrif o’rniga (kyetish safari arafasida) r.f.n.a Yangi yil munosabati bilan tabriknoma Diplomatik bayonnoma (protokol) “Diplomatik bayonnoma” – Davlatlararo hamkorlikda munosabatlarning asosiy qoidalari, jumladan suverenitetni hurmat qilish, tenglik, erkinlik, hududiy barqarorlik, bir-birini ichki ishlariga aralashmaslik kabi talablarga rioya qilmasdan turib to’laqonli kelishuvni amalga oshirolmagan bo’lar edilar. Bunday talablarni bajarish uchun bu boradaga tajribadan tashqari ma’lum bir dasturamal ham lozim. Bunday dasturamal diplomat (muzokara) bayonnomasi deyiladi. Ushbu bayonnoma davlatning vujudga kelishidan tortib, hozirgi davrgacha bo’lgan o’zaro hamkorlik munosabatlarining qayta ishlangan, yillar davomida tahrir va tajribadan o’tgan, zamonaviy talablarni ham o’z ichiga qamrab olgan qoidalar majmuidir. « Diplomatik lug’at» diplomat bayonnomasida to’g’risida aniqroq tushuncha bera oladi:

Diplomatik bayonnoma – xalqaro munosabatlarda rasmiy shaxslar, vakillar, hukumatlar tomonidan amalga oshirilishi lozim bo’lgan umumqabul qilingan an’ana, tartib, rasm-rusmlar qoidasining majmuidir. Muzokara bayonnomasining mohiyati o’zaro munosabatlarida davlatlarning kelishuvlarini axloqiy madaniyat doirasida kechishi – ya’ni davlatlarning kelishuvlarini chiroyli tarzda – axloqiy me’yorlardan chiqmagan holda olib borishdan iboratdir. Aslida, bayonnoma hujjatlarni to’g’ri shaklga solish, arxivlashtirish uchun qo’llangan. Davrlar oshib, u muzokara uchun qo’llanilgan bu bayonnoma turi keng doirada mazmunan shakllanib, tantana va muzokara etiketi sifatida ham qo’llanila boshlandi. Hozirgi davrga kelib muzokaralar bayonnomasi zamonaviy talablarga asosan, siyosiy hamda huquqiy o’zgarishlar kiritgan holda ilmiy va texnikaviy taraqqiyot ta’sirida boshqacha tusga ega bo’lib bormoqda. Ammo bu o’zgarishlar asossiz xususiyatga ega bo’lgan, biron bir davlat miqyosidagi tamoyillar emas, balki tajribaviy asosga ega bo’lib, jahon miqyosida umumqabul qilingan qoidalardir. Rasman esa muzokara bayonnomasi 1814 yillarda Vena kongressi tomonidan tasdiqlangan. Muzokara bayonnomasi o’zida etiket va tantanaviylikni mujassam etgan. Muzokara bayonnomasining asosiy qismi bo’lmish muzokara etiketi – davlat vakillarining o’zaro munosabatlarida namoyon bo’luvchi go’zal xulq va o’zini chiroyli tutishdir. Muzokara etiketining qoidalari muzokarachi vakilning tashqi kiyinishidan tortib, to imo-ishora hatti-harakat odoblarigacha qamrab olgan. Muzokara etiketida muomala, muorajaat muzokaraning har xil ko’rinishlarida – yozma, uchrashuv, qabul va tashrifga qarab tavsiflangan. Zero, davlat arbobi boshqa davlat vakilidan bo’lgan har qanday muzokara turlariga munosib javob berishi, ularni ko’rib chiqishi shart. Xat yoki taklifga javob bermaslikni o’zi o’ta odobsizlik sanaladi. Bunda samimiylik va hozirjavoblik katta ahamiyat kasb etadi. Muloqotdagi arzimas e’tiborsizlik ham sherikni garchi bunda davlatni aybi bo’lmasa ham,

(vakilning xatosi bo’lsa ham) qarorini o’zgartirishi mumkin, u yoki bu davlatga nisbatan munosabatni salbiy tomonga o’girishi, muzokarani chigallashtirishga olib kelishi tabiiy. Umuman olganda, muzokara etiketining bir qancha qat’iy qoidalari mavjud. Ular quyidagicha:  Salomlashish va ko’rishishda ismi bilan murojaat qilish. Bu nafaqat uni hurmat qilishingizni, balki o’zingizga nisbatan ham shunday hurmat bilan qarashingizni anglatadi.  Nigoh muhim ahamiyatga egadir. Samimiyatni ko’rsatish uchun suhbatdoshini ko’zlariga qarash lozim.  Salomlashuvda turish shart. O’tirib ko’rishilmaydi. Yosh va jinsning ahamiyati yo’q.  Tabassum va shirinsuxanlik har qanday vaziyatga ob’yektiv yondoshishga olib keladi.  Ismingizni aytib ko’rishing. Birinchi marta ko’rib turgan bo’lsangiz ismisharifingizni aytib o’zingizni bir yo’la tanishtiring. Agar avval ham uchrashganizga gumoningiz bo’lsa, ismingizni aytganingiz ma’qul – bu sherigingizni noqulay vaziyatga tushib qolishini oldini oladi.  Ko’rishganda qo’l berib ko’rishish kerak. Bunda qo’lni haddan ziyod qisib yuborish yaramaydi. Shasht bilan uzatilgan qo’l munosabatni yanada mustahkamlaydi. Muzokara kiyimi. Bundausti boshimiz makon, zamon va voqelikning tabiatiga to’g’ri kelishi lozim. Rasmiy muzokaralarga odmi rangdagi kiyimlar mos keladi. Bo’yinbog’ tusi uning egasi borasida ma’lum tasavvurni paydo qilish imkoniga ega.  qizil, sariq – erkinlik, qat’iyatlik;  qora tusda qizil bezaklar – o’ziga nisbatan ishonchni kuchliligi, muayyanlik;  ko’k va to’q jigarrang – bag’rikenglik;  to’q kulrang – hissiyotlarga erk bermaslik;  havorang – xotirjamlik;  yashil, sariq – sergaklik.

Bo’yinbog’ ko’ylakka nisbatan och tusda bo’lmasligi lozim. Bo’yinbog’ savlatingizga mos kelishi kerak. Uning uzunligi shimning kamarigacha bo’lishi maqsadga muvofiq. Rasmiy sharoitda ust boshning oxirgi tugmasidan tashqari barcha tugmalari taqilgan bo’lgishi lozim. Erkaklar paypog’i kiyishga mo’ljallangan kostyumga mos kelishi, kostyum rangidan to’qroq, oyoq kiyim rangidan ochroq tusda bo’lishi maqsadga muvofiqdir. Qo’lqoplar, sharf va dastro’mol ranglari va gullari boshqa kiyim unsurlarigi mos ravishda tutilishi lozim. Ustki kiyimning yuqoridagi cho’ntagiga ruchka, qalam, ko’zoynak va boshqa narsalari solib qo’yish mumkin emas. Muzokaraviy qabullar. Muzokara xizmatida muzokaraviy qabullar muhim ahamiyat kasb etadi, chunonchi, unda taqdimot masalalari bilan birga axborot va maxsus masalalar ham ko’rib chiqiladi. Qabullar markaziy tashqi organlar yoki diplomatik vakillar tomonidan muhim voqealar hamda kundalik faoliyat qatorida ham olib boriladi. Muzokara bayonnomasida kunduzga va kechki, stolga o’tkazish va tik turish, rafiqa bilan kelish yoki ularsiz kabi qabullarga bo’linadi. Bugungi kunda qabullarning quyidagi turdagilari keng doirada tarqalgan. Nonushta, tushlik, tushlik-bufet (shved dasturxoni) hamda furshet va kokteyl turidagi qabullar. Nonushta odatda cheklangan doirada kam sonli kishilar uchun mo’ljallangan bo’lib, qoidaga binoan faqat erkaklar taklif qilinadi. Nonushta soat 12-15 larda tashkillashtiriladi. Nonushtada yeguliklar turini tayyorlashda mehmonlarning milliy ta’mini hisobga olinadi. Odatda u bir-ikki sovuq gazak, bitta baliqli va go’shtli issiq ovqat hamda shirinlikdan tarkib topadi. Nonushtaga birinchi ovqatni tortish qabul qilinmagan. Ba’zida nonushta davomida vino, oxirrog’ida esa shampan vinosi, kofe, choy tortiladi. Kelgan mehmonlarni dasturxon yozilgan joydan boshqa alohida xonada kutib olinadi. U yerda sharbat, mineral suv, zaytun mevasi va boshqa yengil gazaklar taklif qilinadi. Ayni paytda mehmonlar bir-birlar bilan tanishadilar,

qiziqarli suhbatlar uchun mavzular paydo bo’ladi. So’ng, mehmonlar dasturxonga taklif qilinadi. Nonushta odatda bir yarim soat davom etadi, undan bir soat dasturxonda ovqatlanishga ketsa, qolgan yarim soat ovqatdan keyin tarqatilgan kofe yoki choy bilan o’tkazishga ketadi. Nonushtani yakunlash (tushlik va kechki ovqatda ham) qabul egasining izmida bo’ladi. Ammo ba’zi mamalakatlarda bu imkoniyat mehmonlardan kattalarga (darajaga bog’liq) beriladi. Tushlik qabulning eng tantanovor va obro’li turi hisoblanadi. U avvalambor qabul o’tkazilayotgan sababning qay darajada muhim ekanligini ko’rsatish imkonini beradi. Tushlik soat 19 va 21 lar orasida o’tkaziladi. Odatda tushlikka erkakalar bilan ularning ayollari ham taklif etiladi. Tushlikning tarkibi nonushtaga nisbatan baquvvatroq. Unda albatta birinchi ovqat bo’ladi. Ichimliklar nonushtanikidan farq qilmaydi. Tushlik odatga binoan ikki-uch soat va undan ko’proq davom yetishi mumkin. Taxminan dasturxon atrofida o’tkazilgan bir yarim soatdan so’ng boshqa xonaga o’tilib choy yoki kofe ustida suhbat qurish mumkin. Ba’zida esa Shu choykofe tushlik dasturxonida ham uzatilish mumkin. Kechki ovqat soat 21 va undan kechroq vaqtda boshlanishi mumkin. Tushlikdan u qabul o’tkaziladigan vaqti bilan ajralib turadi. Birinchi ovqat berilmasligi mumkin. Tushlik-bufet, furshet va kokteyl – eng keng tarqalgan hamda turli sabablar bilan o’tkaziladigan qabul turlaridir. O’tkaziladigan joyga qarab odatda unga ko’proq odamlar taklif qilinadi. Bu qabullar soat 17 va 21lar orasida tashkil etilib, furshet va kokteylda o’tirilmaydi, tushlik-bufetda esa uncha katta bo’lmagan besh olti kishilik stollarning biriga o’tkaziladi. Mehmonlar gazak va ichimliklarning maxsus dasturxondan olib ta’bga qarab istagan stollaridan biriga o’tirishlari mumkin. Tashrif vaqtlari qabulning boshlanishi va yakunlanishi ko’rsatilgan taklifnomalar asosida aniqlanib, nonushta va tushlikdagidek aniq vaqtga kelish shart emas, unga bir oz kechikish odobsizlik sanalmaydi. Ammo qabul boshlanishining dastlabki ikki soatida uni tashlab chiqib kyetishni maslahat bermaymiz. Zotan, ma’lum bir shart-sharoitdan kelib chiqib zaruriyat tug’ilgan

bo’lsa, mezbondan uzr so’rab, uning ruxsati bilan qabul haqida bir nechta yaxshi fikrlarni bildirib kyetish mumkin. Shampan bokali. Qoidaga binoan soat 12 da boshlanib, bir soatlar atrofida davom etadi. Bunday qabulni o’tkazish uchun milliy bayramning yilligi, elchini kuzatish, mamalakatda delegatsiyani kutib olish, ko’rgazmani (festival) ochilishi sabab bo’lishi mumkin. Qabul paytida shampan vinosidan tashqari mehmonlarga boshqa ichimliklarni ham taklif yetish mumkin (vino, sharbatlar, mineral suv). Ichimliklar va gazaklarni ofitsiantlar tarqatadilar. Diplomatik etiketda kiyinish madaniyati Kiyinish madaniyati va qoidalari diplomatik etiketning ajralmas qismidir. Diplomatik etiketda ayollar va erkaklarning turli xil marosimlar uchun kiyinish me’yorlari va qoidalari shaklangan va belgilangan. Erkaklar uchun Kostyum. Nonushta, kokteyl hamda 20.00 gacha boshlanadigan boshqa qabullar uchun yorqin rangli bo’lmagan istalgan rangdagi kostyumni kiyish mumkin. Agarda ushbu qabullar milliy bayram munosabati bilan yoki davlat rahbari, tashqi ishlar vaziri sharafiga yoki uning nomidan o’tkazilayotgan bo’lmasa. Milliy bayram munosabati bilan yoki davlat rahbari, tashqi ishlar vaziri sharafiga yoki uning nomidan o’tkazilayotgan qabullar hamda 20.00 da va undan kech boshlanadigan qabullar uchun to’q rangli kostyum kiyish tavsiya etiladi. Smoking kiyish kerak bo’lgan hollarda taklifnomada bu haqda ogohlantiriladi. Frak kiyish lozim bo’lgan hollarda ham taklifnomada ogohlantiriladi. Ko’ylak va bo’yinbog’. Barcha turdagi qabullarda kraxmallangan va yumshoq yoqali oq rangli ko’ylak va yorqin rangi bo’lmagan bo’yinbog’ taqish tavsiya etiladi. Rang-barang va neylon ko’ylak, qora bo’yinbog’ taqish tavsiya etilmaydi. Qora bo’yinbog’ motam belgisi sanaladi.

Paypoq. Yorqin rangli va ko’zga tashlanadigan bo’lmasligi kerak. Aksariyat hollarda kulrang va qora rangligidan foydalaniladi, qachonki, milliy bayram munosabati bilan yoki davlat rahbari, tashqi ishlar vaziri sharafiga yoki uning nomidan o’tkazilayotgan bo’lmasa. Poyafzal . Qora rangli poyafzal kiyish tavsiya etiladi. Sandal kiyish mumkin emas. Yaltiroq (laklangan) qora tufli faqat smoking bilan kiyiladi. Qora rangli bo’lmagan palto yoki kostyum bilan qora rangli bosh kiyim kiyilmaydi. Rasmiy shaxslar tashqi qiyofasida modaga qarab emas, o’zining darajasiga amal qiladilar. Ayollar uchun Qabulda odmi, o’rtamiyona ranglardagi kiyim kiyish tavsiya etiladi. Nonushta, choy, kokteyl uchun oddiy uzun ko’ylak, katta bo’lmagan shlyapa kiyiladi, qabul davrida shlyapa yechilmaydi. Mezbon shlyapa kiymaydi. Soat 20.00 da va undan kech boshlanadigan qabullar uchun birmuncha bezangan kiyimlar kiyiladi. Ular odatiy uzunlikda va uzun bo’lishi mumkin. Shlyapa kiyilmaydi. Poyafzal. Turli balandlikdagi teri va zamsh poyafzallar kiyiladi. Sport poyafzali hamda tagi kauchuk, rezinali oyoq kiyimni qabulga kiyish mumkin emas. Qo’lqop va sumka. Soat 20.00 gacha boshlanadigan qabullar uchun shoyi matoli va layka qo’lqoplar kiyish mumkin. Sumka teri va zamshli bo’lishi mumkin. Kechki bezakli ko’ylaklarga shoyi va turli qo’lqoplar kiyish mumkin. Ko’ylakning yengi qanchalik kalta bo’lsa, qo’lqop shunchalik uzun bo’ladi. Kichik o’lchamdagi, shoyi, biserli sumka tavsiya etiladi. Ayollar ko’ylagi uchun mato. Matoning rangi va zichligi fasl va iqlimiy sharoitlarga muvofiq kelishi lozim. Soat 20.00 gacha boshlanadigan qabullarga Sherst, shoyi ishlatilishi mumkin. Kechki ko’ylaklar uchun shoyi, parcha, tafta va. h.k.larni ishlatish mumkin. Diplomatik qabullarda ko’p miqdorda zargarlik buyumlarini taqish tavsiya etilmaydi.

Ayollar kiyim fasoni, matosi va rangini tanlashda erkaklarga nisbatan erkinlikka ega. Bu ularga o’z qomati va individual xohishiga ko’ra kiyim, mato, fason, rang tanlash imkonini beradi. Diplomatik martaba O’zbekiston Respublikasi Diplomatik vakolatxonalari va Tashqi ishlar vazirligi xodimlarining diplomatik martabalari to’g’risidagi nizomga muvofiq, Diplomatik vakolatxonalarning boshliqlariga, elchixonalar, missiyalar va konsulliklarning diplomatik xodimlariga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparati xodimlariga quyidagi diplomatik martabalar beriladi: - Favqulodda va Muxtor Elchi - Birinchi darajali favqulodda va Muxtor vakil - Ikkinchi darajali favqulodda va Muxtor vakil - Birinchi darajali maslahatchi - Ikkinchi darajali maslahatchi - Birinchi darajali birinchi kotib - Ikkinchi darajali birinchi kotib - Birinchi darajali ikkinchi kotib - Ikkinchi darajali ikkinchi kotib - Uchinchi kotib - Attashe  Diplomatik martabalar elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlar va konsulliklar huzuridagi doimiy vakolatxonalar, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparati xodimlariga ijobiy attestatsiyaga, oliy ma’lumotga ega bo’lingan taqdirda, ularning malakasiga, egallab turgan lavozimiga hamda ish stajiga muvofiq, shuningdek malaka unvonlarini va boshqa farqlovchi belgilarini hisobga olgan holda tadrijiy tartibda beriladi.  Diplomatik martabalar quyidagi lavozimlarni egallab turgan Shaxslarga beriladi:

Favqulodda va Muxtor Elchi - O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziriga, O’zbekiston Respublikasining Favqulodda va Muxtor Elchisiga, O’zbekiston Respublikasining BMTdagi Doimiy vakolatxonasi boshlig’iga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining o’rinbosariga, O’zbekiston Respublikasining Alohida topshiriqlar bo’yicha Elchisiga Birinchi darajali Favqulodda va Muxtor Vakil - O’zbekiston Respublikasining Favqulodda va Muxtor Elchisiga, O’zbekiston Respublikasining Favqulodda va Muxtor Vakiliga, O’zbekiston Respublikasining xalqaro tashkilotdagi doimiy vakiliga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining o’rinbosariga, O’zbekiston Respublikasining Alohida topshiriqlar bo’yicha Elchisiga Ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor Vakil - O’zbekiston Respublikasining Favqulodda va Muxtor Elchisiga, O’zbekiston Respublikasining Favqulodda va Muxtor Vakiliga, O’zbekiston Respublikasining xalqaro tashkilotdagi doimiy vakiliga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining o’rinbosariga, O’zbekiston Respublikasining Alohida topshiriqlar bo’yicha Elchisiga Birinchi darajali maslahatchi - Bosh konsulga, Elchixona maslahatchisiga, xalqaro tashkilot huzuridagi doimiy vakil o’rinbosariga, Elchixonaning maxsus attashesiga, vazir maslahatchisiga

Ikkinchi darajali maslahatchi - Bosh konsulga, Elchixona maslahatchisiga, xalqaro tashkilot huzuridagi doimiy vakil o’rinbosariga, Elchixonaning maxsus attashesiga, Tashqi ishlar vazirligi boshqarmasi va mustaqil bo’limi rahbariga, vazir maslahatchisiga Birinchi darajali birinchi kotib - Xalqaro tashkilot huzuridagi doimiy vakil o’rinbosariga, Elchixonaning birinchi kotibiga, konsuliga, Tashqi ishlar vazirligi boshqarmasi va mustaqil bo’limi rahbariga, rahbar o’rinbosariga, vazir yordamchisiga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining birinchi kotibiga Ikkinchi darajali birinchi kotib - Elchixonaning birinchi kotibiga, konsulga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining birinchi kotibiga Birinchi darajali ikkinchi kotib - Elchixonaning ikkinchi kotibiga, vitsekonsulga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining ikkinchi kotibiga Ikkinchi darajali ikkinchi kotib - Elchixonaning ikkinchi-uchinchi kotiblariga, vitse-konsulga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining ikkinchi-uchinchi kotiblariga Uchinchi kotib - Elchixonaning uchinchi kotibiga, vitsekonsulga, konsullik agentiga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining uchinchi kotibiga Attashe - Elchixonaning uchinchi kotibiga, Tashqi ishlar vazirligi bo’limining uchinchi kotibiga, attashega  Favqulodda va Muxtor Elchining, birinchi va ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor Vakilning diplomatik martabalari O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari bilan beriladi.  Birinchi va ikkinchi darajali Maslahatchining, birinchi va ikkinchi darajali birinchi kotibning, birinchi va ikkinchi darajali ikkinchi kotibning, uchinchi kotib

hamda atteshening diplomatik martabalari O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirining buyruqlari bilan beriladi.  Lavozimda ishlash muddatlari har bir diplomatik martaba uchun quyidagichadir:  attashe, uchinchi va ikkinchi kotiblari 2-3 yil  birinchi kotib va maslahatchilar 3-4 yil  Attashening boshlang’ich diplomatik martabasi diplomatik xizmatda kamida bir yil ishlagan shaxsga beriladi.  Favqulodda va Muxtor Elchining, birinchi va ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor vakilining martabalari umrbod beriladi.  Boshqa diplomatik martabalarga ega bo’lgan shaxslarda ular ushbu mansabdor shaxslar O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi tizimidan pensiyaga chiqqan taqdirda ham saqlanib qoladi.  Diplomatik martabalarga, shu jumladan, Favqulodda va Muxtor Elchi, birinchi va ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor Vakil diplomatik martabalariga ega bo’lgan shaxslar O’zbekiston Respublikasi davlat manfaatlariga qarshi qaratilgan, shuningdek, diplomatik xizmat talablariga zid hatti-harakatlar uchun mazkur unvonlardan mahrum etilishi mumkin. O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri: a) oldingi diplomatik martabada belgilangan xizmat muddati o’tgunga qadar ishda alohida namuna ko’rsatilganlik uchun; b) navbatga rioya qilmagan holda, ammo xodimning yuqori lavozimga ko’tarish vaqtidagi diplomatik martabasidan ko’pi bilan ikki diplomatik martaba yuqori; v) birinchi marta attestatsiyadan o’tkazilayotgan xodimlarga, egallab turgan lavozimda nazarda tutilganiga nisbatan bir diplomatik martaba past; g) Tashqi ishlar vazirligining mustaqil, shu jumladan, xo’jalik hisobidagi bo’linmalari rahbarlariga, xizmat vazifalarini muvaffaqiyatli bajarilganligi va ishdagi katta yutuqlari uchun unvonlar berishga haqlidir.

 Bir diplomatik martabada belgilangan muddatda xizmat qilgan, biroq xizmat faoliyatida yoki xulq-atvorida jiddiy kamchiliklar bo’lgan elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlar huzuridagi doimiy vakolatxonalar va konsulliklarning diplomatik xodimlariga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparati xodimlariga navbatdagi diplomatik martaba berilmaydi.  Xizmat burchini qo’pol ravishda buzganligi yoki xizmat vazifalarini muntazam ravishda, zarur darajada bajarmaganligi uchun xodimning martabasi pasaytirilishi mumkin.  Favqulodda va Muxtor Elchi, birinchi va ikkinchi darajali Favqulodda va Muxtor Vakil martabasiga ega bo’lgan shaxslarni diplomatik martabadan mahrum yetish yoki martabasini pasaytirish O’zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan amalga oshiriladi.  Boshqa diplomatik martabalardan mahrum yetish O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri tomonidan amalga oshiriladi.  Elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlar huzuridagi doimiy vakolatxonalar va konsulliklar diplomatik xodimlariga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparati xodimlariga diplomatik martaba berish uchun attestatsiyadan o’tkazish tartibi O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vaziri tomonidan tasdiqlanadi.  Diplomatik martabalarga ega bo’lgan elchixonalar, missiyalar, xalqaro tashkilotlar huzuridagi doimiy vakolatxonalar va konsulliklarning diplomatik xodimlariga, O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar vazirligi markaziy apparati xodimlariga tasdiqlangan namunadagi guvohnoma beriladi, O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasi tomonidan belgilanadigan miqdorlarda lavozim maoshlariga qo’shimcha to’lovlar belgilanadi. Xalqaro etiket Xalqaro etiketning asosiy xususiyatlari uning universalligidadir. Turli mamlakatlar vakillarining, siyosiy qarashlar va turli dinlarga e’tiqodning, milliy

an’analar va ruhshunoslikning, turli hayot tarzi va madaniyatlarning bevosita muloqotlari xalqaro etiketning asosini tashkil etadi. Har bir millatning ehtirom qoidalari bu milliy urf-odatlar va xalqaro etiketning murakkab uyg’unligidir. Bugungi kunda zamonaviy xalqaro etiket barcha mamlakatlar va o’tib ketgan avlod-ajdodlar madaniyatining eng qimmatbaho qismini o’zlashtirib kelmokda. Uning rivojlanib borish jarayoni davomida u, turli mamlakatlar vakillari muloqoti orqali xalqlarda mavjud eng yaxshi ehtirom me’yorlarni mujassam qilgan holda boyitilib bormoqda. Xar bir mamalakat o’z etiket tamoyillariga ega va ular xalqaro etiketning ajralmas qismi hisoblanadi. Masalan, quyidagilar: Fransiya. Fransiya etiketning vatani hisoblansa-da, unga boshqa mamlakatlardagi kabi katta e’tibor berilmaydi. Bir necha asrlar davomida Fransiyada «fransiyalik o’zini qay tarzda tutsa bu etiketdir», degan fikr saqlanib kelmoqda. Farang tili — jahon va diplomatiya tili. Bu borada, fransyaliklarning fikricha, hech narsa o’zgarmagan. Boshqa xalqlardan farqli o’laroq fransiyaliklar horijliklar ularning tilini nafaqat bilishlarini, balki juda yaxshi darajada bilishlari kerakligini zaruriy, deb hisoblashadi. Fransiyada bir-birini qay darajada bilishidan qat’iy nazar qo’l berib salomlashish zaruriy odat tusiga kirgan. Bir kun davomida bir kishi bilan ikki marta, go’yo bu insonni birinchi bor ko’rayotgandek, qo’l berib salomlashish, ayni hurmatsizlik belgisi hisoblanadi. Suhbat chog’ida fransuzlar bir-birlarining gaplarini bo’laveradilar. Bu narsa tarbiyasizlik alomati sifatida tan olinmaydi, balki aksincha, suhbatdoshlarini diqqat bilan tinglayotganliklarini anglatadi va suhbatga qiziqishlari yuqori darajada bo’lgani uchun o’z fikrlarini tezroq bildirmoqchi bo’lganliklarini namoyon qiladi. Boshqa millatlar suhbatida mumkin bo’lgan hollar fransiyaliklar uchun tarbiyasizlik belgisi bo’lishi mumkin. Fransiyaliklar suhbat davomida qo’llari bilan harakat qilishni yaxshi ko’radilar. Ular ayni qo’llari yordamida o’z fikrlarini aniqroq yetkazadilar.

Fransiyaliklar qo’llari harakatlaridan suhbatdoshning ichki dunyosi, intellektuali darajasi va ichki hissiyotlari haqida bilish mumkin. Ular hayotdagi barcha hollar uchun qo’l harakatlarini ishlatadilar: biror narsa yoqmagan hollarda, ishonchsizlikda, kechirim so’raganda, taajublanganda, o’zini yo’qotib qo’yganda va sog’inganda. Buyuk Britaniya. Inglizlarning asosiy fazilatlariga o’z-o’zini tuta bilshi, aytmoqchi bo’lgan gaplarini oxirigacha suhbatdoshiga yetkazmaslik, o’z muammolarini ichida saqlab yurish qobiliyati, yetarli darajada ochiq emaslik, mulkni qadrlash, mustaqil bo’lish xususiyatlari kiradi. Fikr almashganda inglizlarning bosiqligi — suhbatdoshga bo’lgan hurmat belgisi. Suhbat davomida inglizlar qat’iy tushunchalardan voz kechib, «menimcha», «mening fikrimcha», «men o’ylaymanki» kabi tushunchalarni ishlatadilar. Suhbatdoshning gapini hech bir inkorsiz tinglash, gapiralayotgan fikrga rozilikni bildirish emas, aslo. Inglizlarning fikricha, barcha hayotiy voqealarda o’zini tuta bilish insonning asosiy fazilatidir. Muzokaralar odatda qisqa ob-havo to’g’risidagi yoki dunyo va mamlakat, sport yangiliklari haqidagi xabarlardan boshlanadi. Ob-havo haqida suhbatlashish inglizlar uchun nafaqat suhbat uchun eng qulay mavzu hisoblanadi, balki asosiy mavzuga o’tishga yoki suhbat davomida paydo bo’ladigan bo’shliqlarni to’ldirishga yordam beradi. Angliyada ko’rishganda, ayollar qo’lini o’pish va hamma borligida «naqadar go’zal libos!» yoki «juda ajoyib tort!» kabi maqtovlar juda noo’rin hisoblanadi. Stol atrofida alohida suhbatlar qurish mumkin emas. Barcha o’tirganlar gapirgan kishini tinglashi va notiq o’z navbatida, boshqalarga eshitarli qilib so’z yuritishi zarur. Germaniya. Germaniyada ehtirom, yaxshi muomala, sipo va kamtar kiyinish uslubi, murojaatlarda shartliliklarga amal qilish, aniqlik va ishbilarmonlik qadrlanadi. Germaniyaliklar o’z hurmatlarini biladilar hamda Germaniya Evropa yuragi ekanligini hamisha yodlarida tutadilar.

Muomala qilinayotgan paytda daraja va familiyalarni aytish qabul qilingan. Har bir muomaladagi shaxsning titulini aytib kyetish muhimdir. Agar titul noma’lum bo’lsa, «doktor janoblari» deb murojaat qilish mumkin. Germaniyada yoshi kattaroq yoki mansabi yuqori bo’lgan shaxsning tashabussi bilan kelishib olinmagan bo’lsa, «sen», deb murojaat qilish tavsiya etilmaydi. Qo’l berib salomlashish keng tarqalgan bo’lib, hatto qisqa muddatlik hayrlashish chog’ida ham keng ishlatiladi. Ayollar qo’l berish istagini bildirgunga qadar kutib turish tavsiya qilinadi. Odatda taklif etilganlarning hammasi bilan qo’l berib salomlashish keng tarqalgan. Istisnoni juda ko’p kishilar taklif etilgan hollar tashkil etadi. Restoranda atrofdagi taklif etilganlar, hatto noma’lum shaxslar bilan «Yoqimli ishtaha» ma’nosini anglatuvchi tushunchalar bilan salomlashiladi. Biror ichimlik iste’mol qilishdan avval bokal ko’tarilib, mezbon bokali bilan urishtiriladi (ammo, masalan, Fransiyada bokal ko’tariladi, lekin urishtirilmaydi). Amerika Qo’shma Shtatlari. Amerikada o’z fikrini to’g’ridan-to’g’ri mumkin qadar ochiqchasiga bildirish qabul qilingan. Amerikaliklar o’zlari nima haqida o’ylasalar, hamisha Shuni gapiradilar. Boshqa xalqlarda keng tarqalgan tildagi chuqur ma’no, mubolag’a amerikaliklarni to’g’ri fikrdan yanglishtiradi: ular har bir jumlani so’zma so’z qabul qilishga, aniq ekanligiga ishonch hosil qilib, tushunmagan narsani qabul qilmaslikka o’rganib qolganlar. Amerikaliklar uchun eng asosiysi bu individuallik va shaxs huquqidir. Shu bilan birga, ularning xususiyatlaridan biri, bu to’g’ri so’zlik va samimiylikdir. Amerikaliklar sodda va qulay kiyinishni, o’zaro oddiy va norasmiy muloqotni hamda korxonalarda rahbar va ishchilar o’rtasida demokratik munosabatda bo’lishni afzal ko’radilar. Amerikaliklar sog’lom, harakatchan, o’ziga ishongan, o’zlashtiruvchan bo’lib ko’rinishga harakat qiladilar.

Ular vaqtni tejab, punktuallikni qadrlaydilar. Kechga qolishga yo’l qo’yilmaydi, kechga qolish hech bir narsa bilan oqlanmaydi. Muzokaralarda ular tezda asl maqsadga o’tadilar va rasmiyatchilikka vaqt ketkazishni yoqtirmaydilar. Muzokaralar qisqa fursatli, yuzma-yuz olib boriladi va professionalizm va maqsad sari intilishlarga qaratilgan bo’ladi. Yaponiya. Yaponiya har doim o’zining an’anaviy yapon xushfe’lligi va xushmuomaligi bilan tanilgan. Yaponiyada yoshu qari past ovozda gaplashadi. Yaponlarda birmuncha issiqlik bo’lmasa-da, juda xushmuomala xalq hisoblanadilar. Yaponlar uchun xushmuomalik va odob-axloq qoidalari deyarli muqaddas hisoblanadi. Yapon etiketi ma’nosini tushuntirish uning tamoyillaridan boshlanadi. Yaponlarning oilaviy kutubxonasida boshqa adabiyotlar bilan birga etiket bo’yicha ko’rgazmali kitoblar, xushfe’llilik qonunlarini o’rganish uchun amaliy qo’llanmalarni uchratish mumkin. Idoralar va hukumat muassasalarida yangi xodimni ishga qabul qilishdan oldin, uning etiket qoidalarini qay darajada bilishini tekshiradilar. Yapon etiketi insoning uyda, ko’chada, ishda qanday tuta bilishi kerakligini belgilaydi. Yaponlar choyni qanday uzatishni, qanday kiyinishni, bosh kiyimlardan qanday foydalanishni bilishlari shart. Yevropa etiketidan farqli o’laroq, yapon etiketi qoidalari bo’yicha zinadan harakatlanayotganda erkak kishi chap tarafda turishi, zinadan ko’tarilayotgan paytda erkak kishi ayol kishidan avval, zinadan tushayotgan paytda esa erkak kishi orqada bo’lishi kerak. Yaponlar xushmuomala va o’zini qo’lga ola bilgan insonlardir. Ular uchun boshqa dunyo xalqlari kabi etiket qoidalari juda muhimdir. Yaponlar o’zlarining an’analariga boshqalarning rioya qilishini majburiy deb hisoblamasalar-da, ularga rioya qilganlarga nisbatan samimiy minnatdorchilik bilan muomalada bo’ladilar. Yaponiyada bosh egib so’rashish an’anasi hali ham keng tarqalgan bo’lgani uchun mehmonlarga ham bunga javoban biroz boshini egib salomlashish tavsiya qilinadi. Xitoy. An’analarga alohida yondashish, tartib, o’rnatilgan qoida va an’analarga amal qilish uning xulq va odob ta’limotining asosi bo’lib qolgan.

Hozirgi paytda konfutsianlik shartlari va insonlar o’rtasidagi munosabatlarning jiddiy vertikal tizimi ortda qoldi. Muomala qilish, xulq-atvor tamoyillari, kiyim shartlari jamoat ierarxiyasiga bog’liq bo’lmagan holda qat’iylik tusini yo’qotdi. Ayollar erkaklar kabi bir xil imtiyozlarga ega bo’ldilar. Shu bilan birgalikda, kattalarga hurmat va milliy madaniyat, tarix, adabiyotga nisbatan e’tibor tuyg’ulari saqlanib qoldi. Shuni yodda tutish kerakki, Xitoyda etiketning asosiy xususiyati xushmuomalalikdir. Xitoyda yoshi katta yoki notanishShaxslar bilan muomualada «siz», deb muloqotda bo’lish, Yevropa davlatlariga nisbatan kam ishlatiladi. Xitoyliklar asosan muloqotda bo’lganda «sen», deb muomalada bo’ladilar, bu, o’z navbatida, rus yoki, masalan fransuz kishilik olmoshiga to’g’ri keladigan to’liq analog bo’lib hisoblanmaydi. Muloqotda Shaxs hurmat yuzasidan ikkinchi Shaxsga nisbatan kishilik olmoshi o’rniga — janob (xonim) va familiyasini qo’shib murojaat qilishi mumkin. Arab davlatlari Arab etiketi arab dunyosining yozilmagan urf-odat qonunlarini ajralmas qismi hisoblanib, bajarilishi shartdir. Shu kunga qadar arablar jamiyat hayotining hamma sohalarida arab etiketiga rioya qilib kelmoqdalar. Arab etiketi tipologik ravishda sharq xalqlari, asosan islomiy xalqlar etiketiga o’xshab ketadi. Arab etiketining alohida xususiyatlari – bu mehmondo’stlik, kattalarni hurmat qilish, kamtarlik, jasurlik, hamda yuqori shakllangan burch va do’stlik hissidir. Arablar uchun eng muhimi bu jamiyatdagi obro’ e’tibordir. Obro’-e’tiborga ega bo’lish uchun bir qancha xususiyatlarga ega bo’lish kerak, bu esa xalqni burch va axloqiy anglash tushunchasi bilan aks etadi. Bu tushunchalar quyidagi xususiyatlarni o’zida mujassam etgan: rostgo’ylik, jasurlik, kattalarni hurmat qilish va saxiylikdir. Arablar insoniy xislatlar ichida samimiylikni yuqori qadrlaydilar. Inson va jamiyat o’rtasidagi munosabatlarda burch, majburiyat haqidagi tushunchalar muhim rol o’ynaydi. Arablar sergap, jiddiyatsizlik, yengiltaklik kabi xislatlarni qoralaydilar.

Xulq-atvor qonunlarida qo’shnichilik va mehmondo’stlik munosabatlariga alohida ahamiyat berilgan. Arablar uchun mehmonni yaxshi kutib olish nafaqat majburiyat, balki muqaddas burchdir.

Adabiyotlar: 1. Abdulla Sher. Axloqshunoslik. O’zbekiston milliy faylasuflari jamiyati. – Toshket, 2010. 2. Джон Вуд. Жан Серре. - М., Прогресс, 1976. 3. Deyl Karnegi. Qanday qilib do’st orttirish va odamlarga ta’sir ko’rsatish mumkin. A.Usmon tarjimasi. – Namangan, 2007. 4. Деловой этикет. Экономическая катeгория. www.c Kodzeva. ru/ a. 11. 24КБ. 5. Правила этикета. www. еtiksite. org. КБ. 6. Про ресторан – основы ресторанного дела. www. Prorestoran. Com. 2 KБ. 7. Этикет от А до Я. www. еtiksite.ru. 11. КБ.

O'xshashlar

Etiket muomala madaniyatining zamonaviy ko’rinishi sifatida

Professional etika va etiket faniga kirish, fanni o’rganishning maqsadi, predmeti va vazifalari

Professional etika va kasbiy etiketning vujudga kelishi va rivojlanish bosqichlari etiketning kelib chiqishi, maqsadi va zamonaviy ahamiyati

Biznesmen etiketi

Marosimlar etiketi