Biznesmen etiketi - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Biznesmen etiketi

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

146.5 KB

Ko'chirib olish

Biznesmen etiketi Reja: 1. Biznes hamkorida yaxshi taassurot qoldirish muhim ahamiyatga ega 2. Biznesmen odamning kiyinish talablari 3. Qabul 4. Xalqaro biznes etiket 5. Faks 6. Xizmat munosabatlari etiketi 7. Salomlashish

Tayanch tushunchalar: Biznesmen, rahbarlik lavozimi, majlis, yig’ilish, ishlab chiqarish munosabati, da’vo, biznesmen etiketi, chet el, taqdimot, qabul, faks, ish telefoni, uyali telefon, uchrashish vaqti, tanqid, pul muomalasi, qarz olish, qarz berish, qarzni qaytarish, mashina, magnitofon, fotoapparat, telegramm, messenjer, internet, elektron pochta, muloqot, smaylik. Biznes iqtisodiy axloqiy asosga tayanadi. Kommersiyadagi tadbirbiznesida etiket nihoyatda muhim ahamiyatga ega, modomiki, u kompaniyalar o’rtasidagi hamkorlikning davomiyligini va tuzilgan bitimning omadliligini belgilab beradi. Hamkorlikning umumqabul qilingan qoidalarni buzish mumkin emas. Ishdagi qaltislik qonunni hatlab o’tishdagi qaltislik bilan hech qanday aloqasi yo’q. Muvaffaqiyatli tadbirkorlikning asosiy muruvvati – tajriba natijalaridir: olingan daromadlar, kasbiy qoniqish, jamiyatda, sheriklar oldida ijobiy nufuzga ega bo’lish, firma yoki tashkilotning mustahkamlash uchun pul jamg’armasini yaratish. Tadbirkorlardagi axloqiy-ruhiy tayyorgarlikka ega emaslik, tezda pul topish ilinjida savodsiz intilishlar, pullarga noto’g’ri munosabat, firmaning raqobatbardoshligini oshirish va mustahkamlash uchun firmaning daromadidan foydalanishning muhimligini anglamaslikda namoyon bo’lishi mumkin. Bular marketing ma’lumoti hajmining juda kamligi; firmalar to’g’risidagi ma’lumotlarning, sheriklarni topishdagi informatsion mexanizmlarning yo’qligi; muvaffaqiyatsiz reklama; iste’molchi va xaridor talablari borasidagi ma’lumotlar to’plamiga ega bo’lmaslik; rivojlanmagan ish munosabatlarining texnologiyasi; ish bayonnomasi, savdo muomalasi odobiga rioya qilmaslik; sheriklarning milliy va hududiy ruhiyatining xususiyati borasida mo’rt nishonga ega bo’lish; atamalar va til masalasida qiyinchiliklar; chet tillarini bilmaslik; biznes, menejment, marketing, kommersiya, bank ishlari doirasida aniq tushunchalar asosiga ega

bo’lmaslik; hujjatlarni rasmiylashtirishdagi qiyinchiliklar; mutaxassislar va tadbirkorlar qo’llaydigan ilmiy - texnik atamalarning eskirganligidir. Hayot fazosi bo’lmish bozor taraqqiyotini o’zlashtirar ekanlar, tadbirkorlar bir narsani bilishlari lozim: bozor tuzilmasiga kirishga intiq bo’lgan tadbirkorlardan faqat 10-15 foizigina muvaffaqiyatga erishadilar. Muvafaqqiyatga faqat o’zining ijodiy jihatdan iste’dodini ifodalash hissi kuchli bo’lgan, doimo odamlarni, ularning ehtiyojlari va qiziqishlarini o’rganadigan, odamlarning ishonchini qozonishga intiladigan, vijdonli va axloqli, tinimsiz ma’naviy hamda kasbiy komillikni o’zida namuna sifatida ko’rsatadigan, va oxir-oqibat, boshqaruv mahoratining yuqori ko’rsatkichi bo’lmish – odamlardagi intellektual faoliyatni ocha biladigan odamlargina erishadilar. Bu haqiqiy tadbirkorning xususiyatlaridir. Oxirgi yillarda ko’pgina tashkilot va muassasalar to’g’ridan-to’g’ri tashqi bozorga chiqish huquqiga ega bo’ldilar, savdo, iqtisodiy va ishlab chiqarishda turli mamlakatlarning firma va tashkilotlari bilan to’g’ridan-to’g’ri aloqa qilishga yangi imkoniyatlar ochildi, shu bilan birga ilmiy izlanishlar doirasida, tadqiqotlar va texnologiya almashinuvi, professional kadrlarni tayyorlashda keng aloqalar yaratildi. Mamlakatlarning ba’zi miliy va ruhiy xususiyatlarini bilish tadbirkorlarga har bir yerda uning qonunlariga mos tarzda o’zini tutishiga yordam beradi va eng asosiysi – nazarda tutilgan tashkilotda muvaffaqiyat qozonadi. 80-yillarda biznes etiketi 3 ta asosiy yo’nalishga ajralgan:  Filantropiya etiketi - yaxshi o’tadigan va biznesni xayrli xarakatlarni amalga oshirishga turtki beradigan yaxshi natijalarga erishishini ta’minlaydi.  Adolatlilik etiketi- firma hamkorlari o’rtasida ishonchlilik va tenglikni ta’minlaydi.  Shahsiy avtanomiya etiketi- boshqa sub’yektlar- biznes bo’yicha hamkorlar, klient va konkurentlar huquqlarini hisobga oladigan asosiy axloqiy qoidalarga yo’naltirilgan Biznes – jiddiy hatti-harakatlar sferasi va u jiddiy va asoslangan bilimlarga Shuningdek, biznes-etiketga tayanadi. Biznes-etiket hamkorlarning suhbat chog’ida yomon va noqulay vaziyatlardan asraydi.

“U yoki bu insonning uning iqtisod bilan bog’liq ishlarining 15 foizi uning professional bilimlariga, 85 foizi esa odamlar bilan muloqot qila olish qobiliyatiga bog’liq”, – deb hisoblaydi Deyl Kornegi. Piter Koostenbaum “Biznes falsafasi” kitobida “Biznesning yuragi – etiket, hokimiyat va falsafa” deb yozgan edi. Va quyidagilar firmaning uzoq muddatli yutuqlarga erishishiga turtki bo’ladi deb hisoblaydi.  Foyda  Odamlar (moral)  Tovar va xizmatlar  Prestij Biznes olamida o’zini tutishning 5 ta asosiy prinsiplari mavjud:  Pozitivlik – hamkorlar bilan muloqotda ko’rinadi. Siz yaxshi taasurot qoldirishga harakat qilasiz. Pozitiv qiyofani shakllantirish hamma narsani o’z ichiga oladi: qo’l ushlashish, intonatsiya, kiyim, parfimer tanlash va b.q. Masalan; agar siz suhbat chog’ida qo’lingizni cho’ntakka solib gaplashsangiz, suhbatdoshingizda sizga nisbatan nosamimiylikni his qiladi.  Idrokli egoizm – sizni tashkilotchi, biznesmen sifatida qabul qilinishingizda muhim ahamiyat kasb etadi. Hamkorni fikrini xurmat qilish kerak, lekin bu hamma gapiga to’liq tasdiqlashni anglatmaydi. Fransuzlar inson o’zining shahsiy qiziqishlari va fikriga kurashish huquqiga ega va bu borada idrokli egoizmni unutmaslik kerak deb hisoblashgan.  Oldindan ko’ra bilish (bashorat qila olish) – ishdagi munosabatlarda allaqachon noqulay vaziyatdan chiqib kyetish uchun alohida hatti-harakat modeli ishlab chiqarilganligini bildiradi. Masalan: oldindan bilasizki, notanish hamkor bilan uchrashish quyidagi sxema bilan amalga oshiriladi: salomlashish, tanishish, vizitka almashish. Lekin hamma ham bir xil bu etiketni amalga oshirmaydi.  Mavqeidagi farq – biznesda hamma har xil darajaga ega ekanligini bildiradi, bu o’z navbatida alohida munosabat bildirish kerakligini anglatadi. Ya’nikim,

boshliq va xodim o’rtasidagidek. U ayol yoinki erkak bo’lishidan qat’iy nazar boshliq bilan xodim uchrashganda odatdagidek, xodim birinchi raxbarga salom beradi. Shuningdek, xodim liftni eshigini oldida boshlig’ini va uning odamlarini oldinga o’tkazdirib yuborishi kerak.  O’rinli harakat – hatti-harakat manerasi va hattoki aniq bir vaziyatdagi kiyinishini muvofiqligini anglatadi. Bu haqda quyidagi slaydlarda batafsil ma’lumot beriladi. Biznes hamkorida yaxshi taassurot qoldirish muhim ahamiyatga ega. Buning esa 4 qoidasi mavjud: Birinchisi: dastlabki 10 ta so’zingiz juda muhim bo’lishi kerak. Tashakkur bildirish tezroq hamkorlarning o’zaro tushunishini ta’minlaydi va hamkorlikning effektivligini oshiradi. Masalan: “Janob Smit men bilan ertalabdan uchrashishga vaqt topganingiz uchun sizga katta rahmat.” “Va nihoyat shahsan o’zingiz bilan uchrashishga muyassar bo’lganimdan bag’oyat xursandman”. Bu kabi so’zlar birinchi uchrashuvda qo’llaniladi. Lekin bu so’zlarni boshqacharoq tarzda avval uchrashgan tanishlaringizga ham qo’llashingiz mumkin. Masalan; “Uchrashishga rozi bo’lganingiz uchun rahmat ustoz”, “Xilola uchrashuvga taklif qilganingiz uchun rahmat, o’zim qanday aytishni bilmay yurgandim”. Iloji boricha gaplashayotganda dastlabki 10 ta gapda hamkoringizni ismini ayting. Ikkinchidan: boshqa insonlarga e’tibor qarating.Ya’ni hamkoringizni ko’ziga qarang va tabassum qiling. Siz o’zingizda energiyaga to’laligingiz va qatiyatligingiz bilan birga dipressiyaga tushgan holatingiz va qat’iyatsizligingizni ham ko’rsatishingiz mumkin. O’zingiz tasavvur qiling: oldingizda doim kulib turgan chaqnoq ko’zlarni ko’rsangiz qandayu, sarosimaga tushgan chehrani ko’rganingiz qayerda. Sizning energiyaga to’la hatti-harakatingiz o’zingizga ishonuvchanligingizni bildiradi. Hamkoringizni sizda buni his qilishiga imkon yarating.

Uchinchidan: yurishingizga (paxodka) e’tibor qarating. Binoga, ofisingiz joylashgan xonaga kirishda, yohud mijoz bilan uchrashganda qadamlaringizga alohida e’tibor qarating. Yurganingizda energiyaga to’laligingiz, tetikligingiz bilinib tursin. Ish kunning boshidagi holatingizni kuningizni oxirigacha saqlab qoling. Boshqalar bunga e’tibor qaratishini unutmang. To’rtinchidan: o’zingizni tashqi ko’rinishingizga e’tibor qarating. Biznesmenlar qanday kiyinishi lozim bo’lsa o’shanday kiyinish kerak. Bundan tashqari sochingiz tartibli, taralgan, hamda yuz tuzilishingizga mos turmaklangan bo’lishi lozim. Zebu-ziynatlaringiz voqelikka va vaziyatga mos kelishi kerak, chunki bezaklarning sifati sizning qandayligingizni ifodalab beradi. Biznesmenning hamkoriga dastlabki yomon taassurot qoldirishining 7 ta asosiy tomonlari mavjud. Bular:  Tilning ehtiyotsizligi;  So’zlarida jargonlardan foydalanish;  Qiqirlash;  Aqlsizlarcha teginish;  Qo’lni yashirish;  Saqich chaynash;  Hadeb yo’talish. Biznes etiket: taqdimot va jamoat oldiga chiqib so’zlash Jamoat oldiga chiqayotgan hamma notiqlar asosiy qoidani eslarida saqlashlari lozim: qisqa gapirishlari va asosiy ma’nosini ochib berishlari kerak.Birinchi o’rinda asosiy ma’ruzachini jamoat oldiga chiqib so’zlashidan asosiy maqsad nimaligini aniqlab olish kerak, chunki jamoat ma’ruzachini emas ma’ruzani tinglashga kelgan. Agar hamkoringiz ma’ruzachi bo’lsa uni tanishtirib, so’ng o’rningizga o’tirishingiz va so’zlarini oxirigacha tinglashingiz lozim. Shundan so’ng

o’rningizdan turib, uni qo’lidan tutib, yaxshi ma’ruzasi va ketgan vaqti uchun tashakkur bildiring. Oxirgi paytlarda firmaning vujudga kelishi, nafaqat ichki, balki, tashqi savdoda ham uning tan olinishi – taqdimot namoyish marosimi orqali voqe bo’lmoqda. Uning ijobiy tarzda o’tkazilishi sheriklar bilan bo’lgan keyingi muzokaralarda mavaffaqiyat keltiradi. Ochilish marosimi haqidagi xabar matbuotda yoritiladi; ochilish marosimining e’loni; yo’riqnomada: tashkilotning mahsuloti va rusumlari bilan tanishuv, mutaxassislarning chiqishi, maxsus texnika vositasida filmlarni namoyish qilish; banket; sizning savdo-sotiq bo’yicha ishonchli sheriklaringiz; boshlanish vaqti – 17.00 da; manzil: kirish – taklifnoma asosida; ma’lumot uchun telefon raqamlari: Mana yana namoyish marosimi haqidagi e’lon: MUHTARAM JANOBLAR!  firmasi sizni odatdagi firmaning yillik namoyishiga taklif qiladi. Bu yili Sizning diqqatingizga  Firma taqdimoti  televideniye orqali namoyon qilinadi. Barcha do’stlarimiz savdo bo’yicha sheriklarimizga sovg’a sifatida shou-dasturda ularning reklamalarini joylashtiramiz! Taqdimot  bo’ladi. Taklifnomalarni quyidagi telefon raqamlari orqali yuborsa bo’ladi ............................................. Firma sizni quyidagi soha bo’yicha hamkorlik qilishga taklif qiladi.................................................... Taqdimot yaxshi chiqishi mutaxassislarni jalb qilmoq darkor. Avvalambor taqdimotning joyi va vaqti belgilanadi. Undan so’ng ssenariy ishlab chiqiladi. Taqdimotning vaqti odatda 1,5  2 soatdan oshmaydi. Uni tushlikdan so’ng, soat 15 larda o’tkazgan yaxshi (17.00-19.00). Odatda taqdimotni tashkilotning tashqi savdo xizmatining boshqaruvchilaridan biri ochadi. Aynan u tashkilotning barcha rahbarlarini tanishtirib chiqadi. So’ng esa film (10-15 daqiqa) ko’rsatiladi va tashkilotning faoliyati haqida, uning eksport qilish imkoniyatlari to’g’risida ma’lumot beriladi (30 daqiqadan oshmasligi lozim). Qolgan vaqt esa savollarga javob berish uchun ajratiladi. Taqdimot o’tayotgan joy turli xil reklama

to’ldirilgan plakatlar, stendlar bilan bezatiladi. Taqdimot qatnashchilariga firmadan esdalik sifatida suvenirlar taqdim etiladi. Reklama sovg’alari sifatida odatda unchalik qimmat bo’lmagan narsalar: yon daftarchalar, taqvimlar, avtoruchkalar, kuldonlar, zajigalkalar, ko’krak nishonlari, futbolka, bosh kiyim va h.k. hadya qilinadi. Bu narsalarga firmaning nomi, ba’zida esa uning manzili va faoliyatining xususiyati yoziladi. Taqdimotda tovarlarning namoyishi reklamaning eng ishonchlisi hisoblanadi. Ayniqsa, bu mashina, jihozlarning namoyishi xaridorni mahsulotning sifatli ekanligiga ishonch hosil qila oladi. Hamkorlik faoliyatiga potensial mijozlarni jalb qilmoq juda zarur. Bu masalan, moslamalarni sinab ko’rishda, kiyimlarni kiyib ko’rishda, materiallarning mustahkam ekanligini ekspertiza orqali sinab ko’rishda qatnashish va h.k. bo’lishi mumkin. Mijoz tovar bilan shahsan tanishib, qo’l bilan ushlab ko’rish imkoniga ega bo’lsa, unda onglanmagan tarzda firmaga nisbatan ishonchi orta boradi. Po’stinning yumshoqligini, matoni chidamli ekanligini yoki kompyuterdagi matn tahriri bilan ishlashning qulayligini his qilishi orqali paydo bo’lgan taassurotni mustahkamlovchi hissiy belgilalar hamma joyda o’zini namoyon qiladi. Biznesmen odamning kiyinish talablari  Bugungi kunda keng tarqalgan va tan olingan kiyimlardan biri bu kostyum. Kostyum ishbilarmon odamning tashrif qog’ozi hisoblanadi. Chunki har doim inson qanday kiyinganligiga baho beriladi.Biz tanishgan insonning birinchi kurinishi xotiramizda ancha vaqtgacha qoladi. Shuning uchun tashqi ko’rinishga e’tibor bermaslik – kechirib bo’lmas xato hisoblanadi.  Masalan, kiyimdagi ozodalik va batartiblik ishning tashkil etilganligiga bog’liq. Tartibsizlik – besaramjonlikning sinonimidir. Kostyum kiyish qoidalari:

 1-qoida: Bir vaqtning o’zida kostyum bilan birgalikda sport oyoq kiyimlarni kiymaslik. Masalan: kostyum shim bilan birga oyoqda krasofka yoki barsofkalarni kiymaslik lozim.  2-qoida: Kostyum kiygan holda sport sumkalarini ko’tarmaslik.Kerakli qog’ozlar va boshqa buyumlarni diplomatda, portfelda yohud papkada ko’tarish kerak.  3-qoida: Agar kostyum kiyilsa, unda galstukni ham unutmaslik. Chunki galstuk kastyum kiyganda juda kerak. Ishbilarmon insonlar kostyumni galstuksiz kiymaydilar.  4-qoida: rasmiy uchrashuvlarda kastyum tugmalari o’tkazilgan bo’lishi kerak. Teatr kreslasida o’tirgan vaqtda yoki ovqatlanish vaqti mobaynida kostyum tugmalarini butunlay ochib qo’yish mumkin. Stoldan turish vaqtida kostyumni tugmalarini pastdan yuqoriga qarab o’tkazishni unutmaslik lozim.  5-qoida: moda ketidan quvmaslik: zamonaviy, xunuk kiyimdan ko’ra, chiroyli va mos kiyimni kiyish kerak. Ishbilarmon ayol qanday kiyinishi lozim? • Ishbilarmon ayolning kundalik kiyimi – bu ko’ylak va kostyum. • Ishbilarmon ayolning kiyimi muloqot jarayonida suhbatdoshining e’tiborini o’ziga jalb qilmasligi lozim. Shu sababli yubka kiygan vaqt ochiq rangli kalgotkalar kiyish tavsiya qilinmaydi. • Agar ishbilarmon ayol biror bir yig’ilishga yubka yoki kuylakni kiyishni o’ziga joiz deb bilgan bo’lsa, unda tanasi rangidagi kalgotkalarni kiyishi kerak. Yoki ko’ylagi bilan bir xil rangdagi kalgotkalarni tanlashi lozim. • Yana bir oltin qoidalaridan biri bu – atirni sepishdir. Atirni juda oz miqdorda sepish joiz. “Biznes etiket” kitobining muallifi Meri Enn Sabat shunday yozadi: “Agar kechqurun uchrashuv vaqtida o’zingizni atiringizni hidini his qilsangiz, bilingki qolganlar sizning atiringizni hididan bo’g’ilib bo’ldi”.

Stol atrofidagi biznes etiket  Stol atrofidagi biznes aloqalarni gaplashish dastlab taklif qilishdan boshlanadi. Dastlab, tushlik qayerda va qay tarzda o’tishini tushunib yetishingiz lozim. Bilamizki, Tushlikka taklif qilinganda yozma tarzda vaqti va joyi ko’rsatilgan dress-kod beriladi. Va bunga yozma tarzda javob yo’llash kerak, “Rahmat, aytgan joyingizda bo’laman”. Agar siz kliyentni yoki hamkasbingizni tushlikka taklif qilgan bo’lsangiz, restoranda bo’lsa ham o’zingizni mehmonni xuddikim uyda qabul qilayotgandek tutishingiz lozim. Chunki chaqirgan mehmoningiz o’zini komfort, yanikim qulay his qilishi kerak.  Stol atrofida biznes aloqalar haqida gaplashmoqchi bo’lsangiz suhbatdoshingizni izzat nafsoniyatiga tegmaslikka harakat qiling.  Tushlik vaqtida 2 holatda ovqatni buyurtma berishingiz mumkin. Birinchidan, buyurtirilgan ovqatlarni istemol qilish, yoki menyuga qarab har bir inson buyurtmasiga qarab.  Agar tushlik vaqtida buyurtirilgan ovqat sog’lig’ingizga to’g’ri kelmasa yoki yoqmasa, hammaga eshittirib “Meni yazvam bor, men buni yemayman!” deb aytish kerak emas. Astagina ofitsantni chaqirib astagina aytish joiz. Butun stol atrofidagi odamlarga achchiq qilib, yoki dasturxon oldida kasalligingizni fosh qilish odobsizlik sanaladi.  Agar tashrif byuradigan mehmon chet eldan kelishi kerak bo’lsa, taklif qiluvchi tushlik joyini Shunga qarab belgilashi kerak.  Tashrif buyuruvchi nimaga taklif qilinganini so’ramasdan oldin taklif qiluvchi taklifini boisi nimaligini gapirmasligi lozim. Qabul Kimdir yoki nimadir uchun nishonlanadigan yig’ilish qabul deb ataladi. Qabul – odamlar, davlat va jamoat tashkilotlari o’rtasidagi muloqot shaklidir. Uning sabablari va sababchilarining darajasiga qarab qabul rasmiy va norasmiy qabul larga ajratiladi.

Chet el vakillari uchun yoki ularning ishtirokida tashkil qilinadigan qabullar odatda diplomatik qabul deb atashadi. Bu qabullarning turli usullari mavjud. «Shampan bokali» – qabuli milliy bayram yuzasidan, delegatsiya sharafiga, elchining kyetishi va h.k da uyushtiriladi. Qabulda mehmonlarga shampan vinosi, qovurilgan yong’oqlar, shokolad, ba’zida esa mayda pishiriqlar tarqatiladi. «Vino bokali» qabulida mehmonlarga vino, turli kanape, tartaletkalar, mevalar tortiladi. «Jurfiks» fransuzchadan olingan aniq vaqt deb tarjima qilinadigan qabulda ma’lum bir paytda va kunda qish yoki kuz fasli davomida o’tkaziladi. «Jurfiks» tipiga qarab odatda simpozium, konferensiyalar o’rtasidagi tanaffusda xizmat ko’rsatiladi. Mehmonlarga gazaklar, sharbat, suv va issiq ichimliklar tarqatiladi. «Barbekyu» nomli qabulda esa yoz paytlarida, ochiq havoda (odatda yakshanba kunlari) o’tkaziladi. Mehmonlarga aylanma sixda qovurilgan go’sht, vino va salqin ichimliklar tortiladi. Bu qabul odatda 12-1 soatlarda o’tkaziladi. Ko’p hollarda diplomatik qabullar nonushta, tushlik yoki choyga, ba’zida esa kechki ovqatga ham taklif qilish orqali amalga oshiriladi. Nonushta uchun 12 dan 13 gacha, undan 45-60 daqiqasini mehmonlar stol atrofida o’tkazadilar. Tushlik 19 dan 21 gacha davom etib, mehmonlar bir soatcha stol atrofida o’tiradilar. Choyga 15-16 larga taklifqilinadi, ular ham bir soatcha stol atrofida o’tiradilar. Kechki ovqat odatda 21 dan keyin uyushtiriladi. Bu qabullarning har biri ikki qismdan iboratdir. Birinchisi – uchrashuv, ko’rishuv hamda mehmonlarning yig’ilishi, shahsiy va umumiy suhbatlar, kelganlarni banket stolidagi o’z joylari bilan oldindan tanishtirish, aperitiv. Ikkinchisi – banket (ko’p hollarda to’liq xizmat bilan). Xalqaro biznes etiket Xalqaro biznes etiketni tashkil etuvchi asosiy qoidalar quyidagilardir:  Salomlashish qoidasi

 To’g’ri munosabat qoidasi  O’zini tanishtirish qoidasi  Ishdagi kontaktlarni tashkillashtirish (kelishuv, uchrashuv, qabul, ishdagiyozishmalar)  Ishdagi subordinatsiya  Insonning tashqi ko’rinishini shakllantrishga beriladigan takliflar  Pulli munosabatlarning etik normalari  Sovg’alar va suvinerlar almashtirish qoidasi Biznesmen qabulda  Suhbat uchun taklif olganingizdan so’ng, tashkilotga qo’ng’iroq qilib boradigan kun va vaqtini kelishib oling. Shunda boshqalar vaqtini qadrlashingizni ko’rsatgan holda tashkilotdagilarning hurmatini qozonasiz.  Suhbatga borayotganingizda ertaroq boring, bu kech qolgandan ko’ra yaxshiroq. Lekin judayam erta borish shart emas. • Suhbat o’sha odam haqida ko’proq ma’lumotga ega bo’lish va u odamning yaxshi- yomon tomonlarini ko’rish, o’zi bilan jonli muloqotda bo’lish maqsadida o’tkaziladi. • Suhbat davomida berilgan savollarga javob berish davomida kimligingizni amalda ko’rsating va jonli suhbatda o’zingiz haqingizda ko’proq ma’lumot bering. Boshliq bilan suhbat • Siz kirgan xona sohibi sizni o’zi o’tirishga taklif etmaguncha o’tirmang.  O’tirganda odob saqlab o’tiring, engashib, qiyshayib, oyoqlarni chalishtirmang. • Quloqlarni qashlamoqchi bo’lishingiz, qo’lingizda qalamni o’ynab o’tirishingiz kabi holatlar tarbiyangizning pastligini bildiradi. • Birinchi bo’lib gap boshlamang. Xushkayfiyat bilan salomlashib, sizga savol berishlarini kuting. • Odatda suhbat boshida o’zingiz va faoliyatingiz haqida gapirib berishingizni so’rashadi. Nima deyishingizni oldindan o’ylab, pishitib qo’yganingiz ma’qul. Muammolarni hal qilishda tashqi ko’rinish quyidagicha bo’lmog’i joiz

• Ayollarga qaraganda erkaklar kiyimi konservativroq bo’lishi kerak;  Erkaklar kostyumi jiddiy tusda bo’lib, to’q kulrang, zangori yoki qora matodan tikilishi kerak; • Ayollar kostyumi esa chiroyli, ammo ochiq rangli, ko’zni charchatadigan bo’lmasligi kerak; • Erkaklar sochi tartibga keltirilgan, soqoli qirtishlangan bo’lishi kerak;  Ayollar sochlari chiroyli tekis ammo to’yga ketayotgandek dabdabali turmaklanmasligi kerak. Xizmat telefoni Telefonning ahamiyati kattadir. Uning effektiv qo’llanishi imijdning asosiy komponentiga aylanadi. Keyingi suhbatlarning davomiyligi va ko’p narsalarning ijobiy tus olinishi telefondagi odamni qanday qabul qilinishiga bog’liq. Telefonda muzokaralar olib bora olishi qobiliyatiga ega bo’lish kishining nufuzini va u vakil bo’lgan firmaning obro’sini belgilaydi. Telefon suhbatlarining mazmuniga maxsus talablar mavjud. Ular o’zida oddiy telefon etiketi va biznesni administratsiyalashning xususiyatini mujassam etadi. Ular quyidagicha: 1. Qo’ng’iroqqa javoban o’zini tanishtirish. 2. Odamlar kim bilan gaplashayotganlarini bilishni istaydilar. O’zining salbiy hissiyotlarini chiqib kyetishiga yo’l qo’ymaslik lozim. 3. Suhbatdoshni ikki daqiqa oldin rahbari bilan aytishib qolganingiz yoki chap yoningiz bilan turganingiz qiziqtirishi dargumon. Agar yomon kayfiyat sizni tark etmasa, chuqur nafas olib, o’ngacha sanash va tinchlanish zarur. 4. Telefonlarning barchasiga javob berish kerak, garchi sizni bu charchatsa ham. Chunki, qo’ng’iroqlardan qay biri daromadli kontrakt yoki qimmatli ma’lumot berishini aniq bilmaymiz.

5. Telefondan xabar bermoqchi bo’lgan ma’lumotning aniqligiga ishonch hosil qilish joiz. Uzoq yo’l bosib mavjud degan hujjatlarning telefonda eshitgan, so’ng ofisda ularning yo’qligiga amin bo’lgan kishining firmaga bo’lgan ishonchini qayta qozonish qiyin. Xizmat telefonidan foydalanganda nimadan tiyilgan ma’qul: 1. Go’shakni uzoq vaqt ko’tarmaslik. 2. Suhbatni boshlaganda «ha», «salom» yoki «gapiring» deb so’z boshlash. 3. «Sizga yordam beraymi?» deb so’rash 4. Ikki suhbatni baravar olib borish. 5. Telefonni ma’lum muddat nazoratsiz qoldirish. 6. Ma’lumotlarni yozib yuborishida bir parcha qog’oz yo taqvim qog’ozidan foydalanish. 7. Go’shakni bir necha bor birovga uzatish. 8. «Hamma ovqatlanyapti», «hech kim yo’q», «qayta qo’ng’iroq qilib yuboring» degan tushunchalarni qo’llash. 9. Ko’proq inkor yoki raddiyani anglatuvchi so’zlardan foydalanish. Nima qilish kerak: 1. Telefon qo’ng’irog’ining to’rtinchi signaligacha go’shakni olish. 2. Salomlashish va o’zini tanishtirish. 3. «Xizmat?!» deb so’rash. 4. Suhbatda fikrni jamlab diqqat bilan tinglash. 5. Agar detallarni aniqlashtirish uchun vaqt kerak bo’lsa, qayta qo’ng’iroq qilib yuborishni so’rash. 6. Telefon suhbatlari uchun blankalardan foydalanish. 7. Qo’ng’iroq qilgan odamning telefon raqamini olib qolish. 8. Ma’lumotni yozib olib mijozga qayta qo’ng’iroq qilishingizga va’da berish. Bu ro’yxatni oxiri ko’rinmasligi mumkin. Masalan:

1. Suhbatni so’roqqa tutishga almashtirib yuborish yaramaydi: «Kimsiz? Nega? Nima kerak?» 2. O’z ohangizni to’g’irlash kerak. Imkon boricha adabiy tilda so’zlashga harakat qilish, so’zlarni aniq talaffuz yetish lozim. 3. Kasbdoshlarga biror narsa deyish uchun go’shak mikrofonini qo’l bilan berkitishga odatlanmaslik lozim, eshitib qolishi mumkin. Agar sizning sherigingiz yoki mijozingiz telefon orqali shikoyat qila boshlasa, «Bu mening aybim emas», «Men bunday ishlar bilan Shug’ullanmayman», «Bizning tovarlar hech qachon o’z sifatini yo’qotmaydi» va h. k deb javob bermaslik ma’qul. Bunday gaplar firmaning obro’siga putur yetkazadi va mijozning muammosiga yordam berishni istamasligingizni ko’rsatib qo’yadi. Shuning uchun, oxirigacha so’zni tugallashga imkon berish loizm; hamdardlik bildirish mumkin, agar aybingiz bo’lsa uzr so’rash; uning ismi va telefon raqamini, buyurtma raqamini yoki boshqa ma’lumotlarni yozib olgan ma’qul. Agar qayta qo’ng’iroq qilishga va’da bergan bo’lsangiz, garchi aytilgan vaqtga muammoni hal qilishga ulgurmagan bo’lsangiz ham qo’ng’iroq qilish kerak. Masalan: butunlay hal bo’lgach, mijoz o’zini sizni oldingizda qarzdor bo’lib qolishini doimo yodda tuting. Buni esa biznes aloqalar va uning taraqqiyoti uchun qo’llash mumkin. Shunday tushunchalar mavjudki, ularni telefonda firmaning nufuzini tushirmaslik uchun qo’llash nojoiz. Bunday qat’iy qoidalarga quyidagilar kiradi: 1. «Men bilmayman». Bu javobning o’zidek har qanday ishonchni o’ldiradigan, uni yo’qqa chiqaradigan so’z yo’q. Avvalambor, siz aynan muomala va tadbirkorlik uchun o’z ishida joyini saqlab turganini bilishdek bunga yaxshi chora yo’q. Agar savolga to’g’ri javob berish imkoniyati bo’lmasa, unda: «To’g’ri savol  Agar istasangiz, men siz uchun buni aniqlab berishga harakat qilaman» deyishmumkin .

2. «Bizning qo’limizdan bu kelmaydi». Agar haqiqatan ham shunday bo’lsa, harakatchan mijoz bu masalada boshqaga murojaat qilishi va bu uning foydasiga hal bo’lishi mumkin. «Ostonadan qaytarishni» o’rniga, avval kutib turishni iltimos qilish bilan qanday qilib unga yordam berish va uning imkoniyatlarini o’ylab ko’rish uchun vaqt yutib olgan avzalroq. Doimo ishni ijobiy tarzda hal qilishingizga ishonch hosil qilgan holda diqqatingizni jamlashni maslahat beramiz. 3. «Siz bunday qilishingiz kerak  ». Bu katta xato. Ifoda usulini sal o’zgartirish lozim: «Sizga bunday qilish yaxshi bo’lardi  » yoki «Nur ustiga a’lo nur bo’lardi  ». 4. «Bir daqiqa, hozir kelaman». Uning o’rniga go’shak orqasidagi talabgordan so’ragan ma’qul: «Kerakli ma’lumotni olish uchun ikki  uch daqiqa lozim bo’ladi. Kutib tura olasizmi?» 5. «Yo’q», gapning boshida kelgan bu so’z, masalani ijobiy tus olishini qiyinlashtiradi. Raddiyadan qochishni universal retsepti yo’q. Hamsuhbat o’rtasida paydo bo’lgan har bir qarshilikni yaxshilab o’ylab ko’rgan ma’qul. Masalan, sifatsiz go’shtmaydalagichning zararini qoplash uchun mijozning pul so’rashini rad yetishda quyidagicha yo’l tutsa bo’ladi: «Bizning zararni qoplash uchun ketadigan haqni to’lashga imkonimiz yo’q, ammo sizning haridingizni almashtirib berishimiz mumkin». Hatto telefon odobi bilan yuzaki tanish bo’lish korxona xodimlarini yanada faolroq va sifatliroq xizmat ko’rsatishiga, o’z ishidan qoniqishiga olib keladi – muomalali odam bilan hammaning gaplashish yoqimlidir. Xodimlarning qay darjada telefonda gaplashishi madaniyatini uqqanlarini tekshirish juda oson – o’zingizni telefon orqali mijoz qilib ko’rsatishingiz mumkin. Sizning firmangizga ko’pgina sobitqadam mijozlar qo’ng’iroq qiladilar, suhbatning qanday borishi muzokarani natijasini belgilaydi. Agar qo’ng’iroq qilgan odam o’zini tanishtirmay, darhol savollar bilan ko’mib tashlasa, avval tavoze’lik bilan uning ismi, firmaning nomi va uning telefon raqamini so’rab, so’ng suhbatni davom ettirish mumkin.

Ko’p holda mijozdan o’zi haqida ma’lumotni «sug’urib» olishga to’g’ri keladi. Unda «nima, qachon, qayerda, kim, qanday» savollaridan foydalanish joiz, ammo «nima uchun» degan savolni ishlatish bu ishonchsizlik belgisidir. Uning talablarini aniqlashtirib olgandan keyin, mahsulotning foydali jihatlarini aytib o’tish kerak. Agar mijoz mahsulotingizni atayin sotib olish maqsadida qo’ng’iroq qilgan bo’lsa, unda bu tovarni ko’prog’ini «o’tkazishga» harakat qilish lozim. Agar mijoz Shunchaki taxminiy ma’lumot bilan qiziqqan bo’lsa, sizning vazifangiz – sinash uchun olib ko’rishga ishontirishdir. Mijozni tavozelik bilan biror qaror qabul qilishiga yo’naltirish joiz, masalan : «Biz tovarni siz istagandek tezroq – falon kun yoki haftaning oxirida yetkazishga harakat qilamiz» yoki «sizga falon pul yozib qo’yyamiz  » Suhbatni oxirrog’ida narxni aytib, uning qiymatini asoslagan holda firmaning mijozga keltirajak foydasini bildirib qo’yish mumkin. Shunda qo’yilgan narx munosib va qabul qilarli darajada bo’ladi. Kimning haridlar borasida qarorlar qabul qilishi, uning talablarini aniqlash, o’z firmasini tanishtirib, tovarlarni taklif qilish maqsadida avval hamkorlik qilmagan firmaga qo’ng’iroq qilishdan avval muvaffaqiyatga erishish uchun kimga qo’ng’iroq qilishni o’ylab ko’rish lozim. Firma uchun zarur bo’lgan va ishdagi aloqalarni izlashda yordam beruvchi ma’lumotlar manbaining ro’yxatini tuzib olish zarur. Ular markaziy va hududiy nashrlar, kommersial va texnik ma’lumotnomalar, ilgarigi Sheriklar, mijozlar va boshqalar bo’lishi mumkin. Shundan so’ng, ish rejasini ishlab chiqish, kerakli telefon raqamlarini topish lozim. Firma kotibidan boshlagan yaxshi, uning ismi nima, kim bu masalani hal qilib bera oladi. Agar sizdan qayerdan ekanligingizni so’rashsa, to’g’ri javob bering, agar uzoqdan bo’lsa, shaharning o’zini aytgan yetarli. Suhbatning ma’nisini so’rashganda, taxminiy mavzuda gaplashgan ma’qul. O’z ishining muhokamasidan qochgan yaxshi va qanchalik yaxshi muomalada bo’lishmasin, qanday yordam va’da qilishmasin, asosiy masala bo’yicha suhbatni boshlamaslik kerak. Faqat qaror chiqaruvchi odam bilangina gaplashish lozim.

Faks Har qanday kasbiy aloqa faks orqali yo’riqnoma bilan almashmasdan bitmaydi. Amerika udumiga ko’ra faksni jo’natish uchun o’zining standart birinchi betiga ega bo’lishi lozim (Cover page). U qoidaga binoan firmaning blankida qilinadi. Blank Shunday ko’rinishga ega bo’lishi lozim: yuqori qismida firmaning ramzi joylashadi (Trade mark), eng quyida esa butun satr bo’yicha manzil, telefon’ ofis va firma bo’limlarining boshqa koordinatlari yoziladi. Emblemaning tagiga telefaksning xabari (facsimile message) yoziladi. Keyin esa bu bet quyidagicha formatlashtiriladi. Birinchi variant DATE: (ma’lumot jo’natilgan sana, oy, yil) TIME: (ma’lumot jo’natilgan vaqti) TO: (jo’natayotgan kishining ismi  sharifi) Fax no: (jo’ntilayotgan kishining faks raqami) Company: (u namoyon qilayotgan kompaniyaning nomi) Number of pages including cover (odatiy formula birinchi betni istisno qilmagan holda betlarning hajmi» – bu yerda noma to’liq tayyor bo’lib imzo chekilgandan so’ng qo’l bilan to’ldiriladi). If you do not receive all the pages, Please call or fax. “Agarsizma’lumotvarag’iniolmaganbo’lsangiz, telefonorqali qo’ng’iroq qiling, keyino’ztelefonraqamingizniyozasizyokifaksorqalijo’natasiz” (faksraqamingiznihamyozasiz). Shundan so’ng Comments: (kommentariya) so’zini va matnni yozish lozim. Ikkinchivariant: From Location our fax Number of pages (including cover sheet) TO: Company/Department Message:

Birinchi variantdagidek jo’natayotgan va jo’natilayotgan odam, firma ma’lumotlari xuddi Shu tarzda yoziladi. Matn kompyuterda teriladi, qo’l bilan imzo chekiladi. Ikkinchi betdan boshlab barcha betlarga raqam qo’yib chiqqan yaxshi – agar ma’lumot o’tmasa, uni qayta jo’natishda chalkashliklar bo’lmasligi uchun. Agar hujjat bo’lmasa, nomaga muhr bosish shart emas. Agar siz javob xatini jo’natayotgan bo’lsangiz, avvalida ardresatga bir so’z bilan bo’lsa ham tashakkur bildirish joiz. Agar faksiga javob berishmasa, bir ozi sabr qilish, ammo hech « sizni toqat bilan kutyapman» deb noma jo’natmaslik zarur. Sherik bilan faks almashib olib, uni qiziqtirgandan so’ng. Ular (yoki siz) birinchi hamkorlik hujjatini tasdiqlashni taklif qilishdi – reja bayonnomasi. Bu shunchaki ikki tomonning yozma istaklaridir, u majburiyat talab qilmaydi, shu sabab xayolga ketmaslik zarur. Bayonnoma matni juda qisqa bo’lishi lozim va oxirida: «Ushbu bayonnoma o’z  o’zicha ikki tomon imzolagan kommersial majburiyat uchun yuridik asos sifatida xizmat qila olmaydi», - degan ibora yoziladi. Bayonnoma ikki tomonning biri firma blankida to’rt nusxada – ikkitadan o’z tilida bo’lishi lozim. Matnning tagida bayonnomaning bajarilish muddati – qoidaga binonan bir yildan o’tmasdan ko’rsatiladi. Yuqoridagi aytilgandek, bunda sizda javobgarlik bo’lmaydi, ammo biznesmen vijdoni agar siz kelishuvni buzgan bo’lsangiz boshqasini jabrlanishiga yo’l qo’ymasligi kerakdir. Va oxiri – doimo xat yoki faksga javob berish, hatto siz savolni yechishga qiynalayotgan bo’lsangiz ham. Biznes dunyosida javobgarlik hissi bo’lmagan kishini mas’uliyatsiz hisoblanib, unga nisbatan ishonch yo’qoladi. Xizmat munosabatlari etiketi Ishlab chiqarish munosabatlarining etiketi degan tushuncha ham mavjudki – u ishxonada hamkasblar bilan kunda ko’rishib, ko’p vaqtingizni o’tkazar ekansiz unda rioya qilinishi kerak bo’lgan ba’zi qoida va me’yorlar, ba’zida esa udumlar majmuidir.

Ofisda ayol va erkak munosabatlari Bugungi kunda uddaburonlik, ishbilarmonlik dunyosida katta o’zgarishlar yuz berdi. Faqatgina texlogiya jihatidan rivojlanishni nazarda tutmayapmiz, balki ayollarning ishda, jamiyatda tutib kelayotgan, egallab kelayotgan o’rnini nazarda tutyapmiz. Shuning uchun erkak va ayollarning bir jamoada faoliyat ko’rsatishlari tufayli bu yerdagi o’zaro munosabatlarda yangicha etiket qoidalariga rioya qilinadi. Salomlashish Ko’pchilik erkaklar ayollarga qo’l uzatmaslikni ma’qul ko’radi. Ammo Shunday vaziyatlar bo’ladiki, erkak kishi ta erkak kishi va bitta ayol bilan uchrashib qoldi, deylik. Albatta, ta erkak kishi bilan qo’l berib ko’rishib, ular bilan uchrashganingizdan mamnun ekanligingizni ayting. Navbat ayol kishiga kelganda nima qilasiz? Bunday vaziyatda ba’zi erkaklar qo’l uzatishadi, ba’zilari esa oddiygina bosh qimirlatib qo’yish bilan cheklanib qo’yishadi. Nima uchun? Chunki ular birinchi bo’lib ayol kishi qo’l uzatishlarini kutib turish kerak, deb tarbiya olishgan. Ammo ayollar birinchi bo’lib qo’l uzatmasa, erkak kishi qo’l uzatishi kerak. Zamonaviy ishbilarmon ayollar odatda bunga amal qilishadi. Erkak xodim xato qilganda Ko’pgina erkaklar ishxonada ayollarga qanday munosabatda bo’lish va ba’zi muomala qoidalarini bilmaydi. Quyida esa erkaklar tomonidan yo’l qo’yilib kelinadigan xatolar ko’rsatiladi. Ayol xodimlarga “azizam”, “go’zalim” kabi so’zlar bilan murojaat qilish; Ayollarga qo’l tekizishga harakat qilish yoki ularning yelkasiga urib-urib qo’yish, ayollar xohlamagan holda ular bilan qo’l berib ko’rishishga harakat qilish. Ayol kishi tushlikka qanday taklif qiladi? Ba’zan zamonaviy tadbirkor ayollar erkak hamkorini tushlikka taklif qilishiga to’g’ri keladi. Ofitsiantga hammasi uchun siz to’lashingizni qanday yo’l bilan bildirib qo’yasiz?

Buning uchun ofitsiant kelganida: “Men mehmonlarimni o’zi birinchi bo’lib buyurtma berishini istardim”, deysiz. Bunday javob bilan ofitsiantga tushlik uchun kim pul to’lashini va boshqalarni o’zingizning hisobingizdan mehmon qilmoqchi ekanligingizni bildirasiz. Kim birinchi bo’lib chiqadi? Liftda. Liftning chiqish eshigida kim eng yaqin turgan bo’lsa, o’sha birinchi chiqishi kerak. Agar o’sha odam erkak kishi bo’lsa, liftdan birinchi bo’lib chiqib, ayollarni eshik qisib qolmasligi uchun eshikni tutib, ayollar chiqquncha kutib turishi kerak. Eskalatorda. Erkak kishi ayolni oldinga o’tkazishi kerak. Eshik yonida . Erkaklar va ayollar eshikdan birgalikda emas, balki erkaklar eshikdan birinchi bo’lib chiqishlari va albatta, ayol kishiga eshikni ochib turishi kerak. Hazilning tagi zil Hazillashishga judayam ishqivoz bo’lmang, ayniqsa, ayol kishiga nisbatan. Xorijlik hamkorlaringiz madaniy hayotida siz qilayotgan hazil butunlay o’zgacha ma’no kasb yetishi mumkin. Aslida ishbilarmonlik uchrashuvlarida muvaffaqiyatli hazil eng katta san’at hisoblanadi. Ammo madaniyati va an’analari turlicha bo’lgan mamlakatlarda hazil ham turlicha maqomga ega ekanligini unutmang. Sovg’a qanday taqdim etiladi? O’ziga bo’ysunuvchilarga firma rahbari sovg’a bermoqchi bo’lsa, xodimlarni bayramona tushlikka taklif etib, yoki aksincha rahbarni bayram bilan tabriklash lozim bo’lganida ham shunday yo’l tutiladi. Ammo berayotgan sovg’a qimmatbaholigi bilan rahbarga xushomadgo’ylik qilayotgandek bo’lib qolmasligi kerak.

Ayollar etiketni buzganda Quyida esa ayol va erkak munosabatlarida ayollarning xatosi ko’rsatiladi. Hiringlash; Stol atrofida lab bo’yash. Albatta, yaxshi emas. Bu erkak kishini stol atrofida soch taraganiga o’xshab xunuk ko’rinadi. Ishxonada ko’cha so’zlari, qo’pol o’xshatishlarni ishlatmang, bu sizning lug’at boyligingiz kambag’al ekanligini ko’rsatadi. Ish vaqtida shahsiy masalalar yuzasidan telefonda gaplashish. Bunday suhbatlarni tushlik vaqtida amalga oshiring. Bayram ziyofatlari Bayram yuzasidan uyushtirilgan ziyofatlarda hamkorlaringiz va birga ishlayotgan xodimlar taklif etiladi. Bu bayramona kayfiyatda o’tishi lozim. Shunday bo’lmagan taqdirda ham asosiy umumiy odamshavandalikni saqlab qoling. Boshqa notanish kishilar bilan ham ularga ma’qul bo’lgan mavzularda suhbatlashing. Tabrik qog’ozlari Ko’plab kompaniyalar bayram tabriklarini otkritkalar orqali amalga oshirishadi. Albatta, har bir xodimga iltifot ko’rsatib bitilgan tabrik otkritkalari chindanam diqqatga sazovor va bu xodimlarga bo’lgan e’tibor ularning qalbiga iliqlik olib keladi. Shuning uchun otkritkalarni avval har bir kishiga alohida tarzda tayyorlab, ularni xodimlarga taqdim etganlari ma’qul. Ish kunimiz qachon boshlanmasin, uning boshlang’ich asosi uy sharoitidan: kayfiyatimiz, o’zimizni qanday his qilishimiz, ko’proq qanday hordiq chiqarib, oiladagi munosabatlarga va h.k. bog’liqdir. Chiroyli tabassum va ertalabki salom-alik er-xotininng yaxshi kayfiyatda bo’lishida kuchli ta’sirga ega. Ammo kayfiyat keyinroq ham buzilishi mumkin – yo’lda, shahar transportida. Avtobus, vaq tig’iz bo’lgan paytda tramvay va trolleybuslardagi tiqilinch – asabga tegishga, o’z yo’lida kayfiyatni buzilishga sabab bo’lishi mumkin. Bunday sharoitda kayfiyatni buzmaslik mumkinmi? Ha, mumkin. Har qanday cho’g’ olishi mumkin bo’lgan janjalni mutoyiba, tabassum bilan o’chirish mumkin. Har qanday

sharoitda o’z hatti - harakatni boshqarishga intilish lozim. Xushmuomalali, tavoze’li bo’lish, odamlarga tabassum qilish ham insonning o’zida, ham boshqalarda yaxshi kayfiyatni ushlab turishga sabab bo’ladi. Muassasa xonasiga kirayotgan kishi eshikni taqillatmasligi kerak – bu faqat ish bilan band bo’lgan odamlarning asabiga tegib, diqqatini bo’ladi. Odatda rasmiy muassasaning eshigi taqillatilganda raddiya hech qachon bildirilmaydi. Rahbar xonasining eshigini agar kotiba bo’lmasa, taqillatish lozim. Agar rahbar eshikni taqillatmay kirishni shama qilsa, bu qoidaga bo’ysungan ma’qul. Majlislar, yig’ilishlar – agar uning ishtirokchilari behuda chiqishlar bilan boshqalarning vaqtini olmasa, foydalidir. Tor doiradagi majlisda, agar begonalar bo’lmasa bir – biriga erkinroq munosabatda bo’lish mumkin. Majlis paytida o’g’rincha konfet so’rish yoki esnash mumkin emas. Erkaklar faqat rais ustki kostyumini yechgandagina, o’zlarining kostyumlarini yechishlari mumkin. Yon verida o’tirgan kishi bilan bir og’iz gap bilan so’zlashib olish mumkin, ammo suhbat olib borish yaramaydi. Sizning kasbdoshingiz ko’p chekadi. Unda u xonaning tez-tez shamollatilishiga norozilik bildirmasligi kerak. Yoki uning o’zi buni nazoratga olishi lozim. Chekuvchilar yashash huqiga ega, ammo chekmaydiganlar bu huquqdan mahrum degani emas. Xodimlardan biri davo uchun ko’p sarimsoq piyoz iste’mol qiladi. Ammo boshqalar bunga chiday olmaydilar. Agar davolash uslublarini xush ko’radigan bunday Shahs «dori» ning hidini ketkazadigan narsalardan foydalanmas ekan, unda bunday davolash uslubidan voz kechishiga to’g’ri keladi. Xodimlar ichida ozodalikning «kasallari» bo’ladi. Ular hamisha bir nimani tozalash, artish bilan Shug’ullanadilar. Ozodalikning ortiqcha mazamati uning aksi bo’lmish yuvinishga ko’p vaqt ajratmaydiganlar kabi yoqimsiz his uyg’otishi mumkin. Agar bu ayol yosh bo’lsa, suv mo’’jizalar yaratish qudratiga ega ekanligiga ishora qilish mumkin. Yoshi kattaroq odamga bunday deyish noqulay.

Siz – rahbar sifatida Rahbar Shahs – jamiyat, davlat, tashkilotda doimiy va hal qiluvchi ta’sirga ega bo’lgan shahs. Rahbar ishning ko’zini biladigan, jamoa, soha manfaatlarini ko’zlab faoliyat yuritadigan boshqaruv xodimidir. Rahbarlik aql-farosat, kuch-g’ayrat, izlanish va topqirlikni, o’z ustida tinmay ishlash, tadbirkorlikni talab qiladi. “Rahbar” tushunchasining quyidagi jihatlari ahamiyatlidir: 1. Rahbar–ijtimoiy shahs sifatida ishlab chiqaruvchi kuchlar va ishlab chiqarish resurslarini birlashtirib, uning asosiy harakatlantiruvchi kuchini boshqaruvchi shahs. 2. Rahbar har qanday ishni amalga oshirish uchun, avvalo,, mustaqil qaror qabul qiladi. Bu qaror rahbarning tadbirkorlik, ishbilarmonlik faoliyati maqsadlarini belgilaydi. 3. Rahbar mehnati, ayni vaqtda, tadbirkorlikka asoslangan mashaqqatli faoliyatdir. Unga sarflangan kuch, mablag’ ba’zan vaqtincha foyda emas, zarar keltirishi, muassasa foyda o’rniga zarar ham ko’rishi mumkin. U bunday holatlarni oldindan ko’ra olishi va ularga tayyor turishi, zarur bo’lganda, faoliyatini qayta boshlashi, o’zida bunga kuch-g’ayrat topa bilishi lozim. Yuqorida keltirilgan jihatlar rahbarlik faoliyatining ma’lum aspektlarini namoyon etadi. Masalaning ikkinchi tomoni - rahbarlik faoliyati bilan Shug’ullanuvchining Shahsi bilan bog’liq yuksak insoniy fazilatlardan iboratdir. Rahbar halol-pok, vijdonli, iymonli, qattiqqo’l, diyonatli, mehr-shafqatli bo’lishi kerak. Rahbarlikka egri yo’l, egri qo’l, egri maqsad bilan erishib bo’lmaydi. Fe’latvorida egrilik bor kishi rahbarlik lavozimida uzoq faoliyat yuritolmaydi. Rahbar mustaqil bo’lishi, ijtimoiy faoliyatning qonunan taqiqlanmagan hamma sohasi bilan shug’ullana olishi lozim. Shu bilan birga, u o’zi boshqarayotgan jamoa orasida obro’-e’tiborga ega bo’lishi zarur. Rahbar faol bo’lmasa, jamiyatda ijtimoiy faollik shakllanmaydi.

Kattami, kichikmi, qaysi mansabda bo’lishidan qat’i nazar, har bir rahbar oldida «o’z ishimga talab darajasida yondashishim uchun nimalarni bilishim, qanday fazilatlarga ega bo’lishim kerak? » - degan savol hamisha ko’ndalang turadi. Boshqaruvda tajriba, ko’nikma, mahorat, bilim, aql va idrokning ham roli katta. Ammo eng avvalo, boshqaruv – bu san’at, aniqrog’i, ijoddir. Rahbarlikka ham, xuddi san’atkor uchun zarur bo’lganidek, iqtidor va iste’dod lozim. Ya’ni, har kimdan san’atkor chiqmaganidek, istagan odamdan ham yaxshi rahbar chiqavermaydi. Rahbar o’z qobiliyati, iste’dodini ishga solib izlanadi, shu maqsadda hayotni, odamlarni chuqur o’rganadi. Natijada, to’plagan bilimlari, tajribalarini boshqaruvning umumiy qonuniyatlari asosida shakllantirib, o’zining rahbarlik usulini yaratadi. U o’z boshqaruv usullarini shakllantirishda mutlaqo erkin shahsdir, lekin uning rahbarlik usuli ijobiy natija berishi kerak. Rahbarlik faoliyatining samaradorligi rahbar shahsning tafakkuri, aql- idrokiga ham bevosita bog’liq bo’ladi. Tafakkur rahbarga keng va chuqur fikrlay olish, yaxshini yomondan, foydani zarardan, muhimni nomuhimdan bexato ajrata olish imkoniyatini beradi. Bu - hammaga ham nasib qilavermaydigan yuksak fazilat. Agar rahbarda shular shakllangan bo’lsa, bunday rahbar boshqaruvning sir-asrorlarini qiynalmasdan egallaydi hamda o’z jamoasida obro’ e’tiborga ega bo’lib, ular ishonchini qozonadi. Demak, har qanday rahbar keng va chuqur fikrlay olishi bilan birga, chaqqon va uddaburon, harakatchan va shijoatli bo’lishi ham kerak. Shuning uchun rahbarlik faoliyatini tafakkur va harakat birligi deyish mumkin. Rahbardagi o’ziga xos talabchanlik, mehribonlik hamda mas’uliyat jamoa a’zolarida ham javobgarlik hissining shakllanishiga sabab bo’ladi. Rahbar shahsining etiketi uning axloqiy madaniyatiga bog’liq. Axloqiy madaniyat – elementlarining yaxlit tizimi bo’lib, axloqiy fikrlash madaniyati (axloqiy mulohaza yuritish qobiliyati, axloqiy bilimlardan foydalana olish,

yaxshilik va yomonlikni ajratish, yuzaga kelgan vaziyatning o’ziga xos xususiyatlariga axloqiy me’yorlarni qo’llay bilish va hakozalar) ni qamrab oladi. O’z ichiga yana tuyg’ular madaniyatini, insonning “axloqiy rezonansga” qobilligini, hamdardligini va jonkuyarligini; axloqiy tajribada his-tuyg’u va o’ylarning amalga oshirilish qiyofasini, ularning kundalik hayotda hatti-harakat me’yoriga aylanib borish darajasini xarakterlovchi xulq-atvor madaniyati; shakllarni reglamentlovchi qoidalarga qay darajada amal qilish sifatidagi etiketni, muloqotda shahsning o’zini tuta bilishini oladi. Qisqa qilib aytganda, rahbar Shahsining axloqiy madaniyati - umumiy axloqiy tamoyillarni bilish, ularni chuqur his etilgan qarashlariga aylantirish, hattiharakatlarning eng munosib shaklini qo’llay bilishdir. Uning har bir elementini o’zlashtirish rahbar shahsining axloqiy madaniyati mustahkamligini shakllantirishga yordam beradi. Rahbar shahsining axloqiy madaniyati oliy darajasini “axloqiy donolik” deb, axloqiy faoliyatining optimalligini va uyg’unligini ta’minlab bera olish, har qanday vaziyatda ham munosib hatti-harakat qila olish deb ta’riflasa bo’ladi. Avvalo, rahbarlar va rahbarlikka da’vogar shahslar o’zlarini har jihatdan tarbiyalab borishlari lozim. Buning uchun siyosiy hayotdan xabardor bo’lish yoki iqtisodiy va kasbiy bilimlarni o’zlashtirishning o’zigina kifoya qilmaydi. Ular jahon tajribalari asosida shakllangan ilg’or boshqaruv malakalarini ham o’zlashtirgan bo’lishlari kerak. Bugungi rahbar bunga o’ziga nisbatan talabchan bo’lib erishadi. Masalan, u har kuni gazeta va jurnallar o’qishi, radio va oynai jahon yangiliklaridan xabardor bo’lish orqali ham ma’lum darajada bilim egallashi mumkin. Yana siyosat, iqtisodiyot va ma’naviyatga daxldor kitoblarni, hatto mumtoz adabiyotlarni mustaqil o’qishi, tarixiy jarayonlarni chuqur mushohada qilish ham uning dunyoqarashini kengaytiradi. Bularning barchasi rahbar madaniy saviyasining o’sib borishiga va siyosiy madaniyatining takomillaShuviga katta yordam beradi. Chunki cheklangan tafakkur, chala bilim, past madaniyat bilan dunyoni bilib, mas’uliyatli ish va mansabni egallab bo’lmaydi.

Binobarin, demokratik asosda shakllanib borayotgan jamiyatimiz talabi shuki, siyosiy yetuk, aqlan va ma’nan barkamol, puxta bilimga ega bo’lgan teran tafakkurli kishilargina rahbar bo’lishga haqlidirlar. O’zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalarini tasdiqlash to’g’risida Qarori qabul qabul qilingan bo’lib unda: “Rahbar o’ziga bo’ysunuvchi xodimlarga nisbatan yuqori professionalizm, soflik va adolatda o’rnak bo’lishi, davlat organida yohud uning tarkibiy yoki hududiy bo’linmasida ma’naviy-psixologik muhit shakllanishiga ko’maklashishi lozim, u bo’ysunuvchi xodimlardan ularning xizmat vazifalari doirasidan chiqib ketadigan topshiriqlarni bajarishini talab qilmasligi, shuningdek, qonunga xilof hatti-harakatlarni sodir yetishga undamasligi kerak. Rahbar: Manfaatlar to’qnashuvining oldini olish va ularni tartibga solish yuzasidan o’z vaqtida chora-tadbirlar ko’rishi; Korrupsiyaning oldini olish choralarini ko’rishi; Xodimlarni samarali boshqarishi, o’ziga ishonib topshirilgan mulkka va moliyaviy mablag’larga ehtiyotkorlik va tejamkorlik bilan munosabatda bo’lishi shart. Rahbar o’ziga bo’ysunuvchi, xizmatdagi xulq-atvori prinsiplari va qoidalarini buzayotgan xodimlarning hatti-harakatlariga (harakatsizligiga) yo’l qo’yilmasligi choralarini ko’rmaganligi uchun javob beradi. Davlat xizmatchilari xulq-atvori bilan jamoada boshqa davlat xizmatchilari bilan o’zaro ishchanlik va amaliy hamkorlik qaror topishiga da’vat etilgan. Davlat xizmatchilari xushmuomala, iltifotli, odobli, e’tiborli, fuqarolar va hamkasblari bilan munosabatda sabr-toqatli bo’lishi, ularni hurmat qilishi shart. Davlat xizmatchilari o’ziga bo’ysunuvchilarga va fuqarolarga nisbatan qo’pollik qilmasligi, odamlarning sha’ni va qadr-qimmatini kamsitmasligi, ularga asossiz psixologik va jismoniy ta’sir ko’rsatish holatlariga yo’l qo’ymasligi kerak. Xizmat vazifalarini bajarish chog’ida ish sharoitlari va xizmat tadbirlarining shakliga bog’liq holda davlat xizmatchilarining tashqi ko’rinishi fuqarolarning

davlat organiga nisbatan hurmat bilan munosabatda bo’lishiga yordam berishi, umumiy qabul qilingan ish uslubiga muvofiq bo’lishi, ular rasmiyligi, vazminligi va tartibliligi bilan boshqalardan ajralib turishi kerak. Davlat xizmatchilari xizmatdan tashqari vaqtda umumiy qabul qilingan odobaxloq normalariga rioya yetishlari, g’ayriijtimoiy hatti-harakatlarga yo’l qo’ymasligi kerak.” Agar siz rahbarlik lavozimida bo’lsangiz, ishga kelgan zaxoti xodimlardan holahvol so’rab qo’yish kerakligini yoddan chiqarmaslik yaxshi amaldir. Ular bilan yangi ish kunini birga boshlagandan mamnun ekanligingizni, sizdan qancha yordam kerak bo’lsa shuncha yordamga tayyor ekanligingizni his qilishlariga imkon yaratish kerak. Xodimlarga «Siz» lab murojaat qilish – kasbiy odob hamda normal xizmat munosabatlarini ushlab turishga zarur bo’lgan quroldir. Yig’ilish qatnashchilariga nisbatan kuchli tavoze’da bo’lish lozim. Odamlar rahbarning avvalambor o’ziga foydali bo’ladigan boshqaruv qarorlarini ishlab chiqish maqsadida keladilar. Boshqalarni ko’proq eshitishga o’rganish muhimdir, uning fikriga qarshi bo’lganingiz uchungina uning har bir gapiga so’z tiqishtirib turish sizni yaxshi ko’rsatmaydi. Boshqalarning ham fikr bildirishiga imkon berish, qatnashchilarni faol bo’lishlariga chaqirish lozim. Har qanday vaziyatda ham o’zini ushlab turishga harakat qilish; xodimga vazifa berishda xushmuomalalik bo’lish joiz. Xodimlar buyruqqa nisbatan iltimoslarni yaxshi qabul qilishlarini yodda tutish kerak. Xodimlarga nisbatan diqqatlik bo’lish, ular har muvaffaqiyati uchun qo’llab  quvvatlab turish ham maqsadga muvofiq. Vaqtida aytilgan «Rahmat» ning o’zi, berilajak mukofot pulidan ta’sirliroq kuchga egadir. Xodim yoki oldingizga kelgan kishining oldida kerak bo’lmagan qog’ozlar varaqlash, tinimsiz telefonda gaplashish yoki stolni barmoq bilan tiqillatib o’tirish yaramaydi. Xizmat munosabatlarining odobi shahsiy masalalar bo’yicha fuqarolarni qabul qilishda boshqa ishlar bilan mashg’ul bo’lmaslikni, kelganlarga nisbatan odob va adolat bilan munosabatda bo’lishni talab qiladi. Agar suhbat cho’zilib ketsa, rahbar o’rindan turish orqali buni bildirishi mumkin. Agar kimnidir jazolash zarurati

paydo bo’lsa, adolatli va odobli bo’lish lozim. Ifodalash shakli va jazolash yo’lini tanlashda xodimning fe’li, jinsi va yoshini hisobga olish zarur. Tanqid – mohirlik va ehtiyotkorlik bilan foydalanish mumkin bo’lgan odamlarga nisbatan qudratli ta’sir kuchiga ega. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev o’zining Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy- iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlari”ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasida: “Endi har birimiz, eng avvalo, davlat boshqaruvi organlari rahbarlarining vazifasi – o’zimiz mas’ul bo’lgan soha va tarmoqda ishlarning ahvolini tanqidiy baholash asosida zimmamizga yuklatilgan vazifalarni mas’uliyat bilan bajarishni ta’minlashdan iborat. Shunday davr keldi,”- bejizga ta’kidlamagan. Odamlarning izzat-nafsini turlicha tanqidlar bilan erga urish; tanqid orqali janjalga olib keluvchi vaziyatlarga yo’l qo’yish; quyidan bo’lgan tanqiddan «qasos» olish rahbarlikning faqat rasmiyligini ko’rsatadi – bunda rahbar xodimdan ham quyiroq darajaga tushib qolishi hech gap emas. O’ziga nisbatan tanqidiy munosabatda bo’lish – faqat nufuzni ko’taradi xolos. Chunki u ishda qo’yilgan xatolardan sizni xoli qiladi va jamoa bilan aloqani bog’laydi. Pulga bog’liq bo’lgan ba’zi bir munosabatlar Barcha davrlarda va barcha xalqlarda bu masalalarda aniqlik, halollik, andishalikka hurmat bilan qaralgan. Agar biror kishi oldida pullik majburiyatingiz bo’lsa, uni o’z vaqtida buni bajarish lozim. Mabodo, o’ta uzrli sabablardagina bu ishni bajara olmasangiz, kerakli bo’lgan odamga albatta, buni ma’lum qilgan ma’qul va undan muddatni uzaytirish imkoniyatlarining borligi yoki yo’qligini uning ruxsati bilan aniqlashtirib olish yanada maqsadga muvofiq bo’lar edi. Qarz Boshqa narsalar kabi qarz berish ham – alohida xususiyat kasb etuvchi xizmatdir. Qarz berib, biz tavakkal qilamiz, bermasak – obro’yimiz tushishi

mumkin. Qarz berayotib darhol qaytarish muddati haqida gaplashib olishning hech yomon tomoni yo’q. Albatta, qarz oluvchining o’zi uni qaytarish muddati haqida gapirgani yaxshi. Agar qarzdor tanishingiz uni qaytarishda shoshmayotgan bo’lsa, bu haqda eslatish lozim. Qarzni eslatar ekansiz, pulga muhtojligingiz haqida aytsangiz yaxshi bo’lar edi. Bunda qarzdor uzr so’rab yangi muddatni aytgani ma’qul (ayni paytda unda shuncha pul bo’lmasa). Bunday vaziyatda bunday narsalar haqida eslatuvchiga ham, uni eshituvchiga noqulaylik tug’diradi. Yaxshisi, bunga yo’l qo’ymaslik kerak. Agar muddatida pulni qaytarishingizga imkon bo’lmasa, qarz bergan kishiga buni bildirib, kutib tura olishini so’rash mumkin. Agar kuta olmasa – boshqadan yana qarz olib qarzni uzgan ma’qul. Agar qarzning muddati kelishilmagan bo’lsa, unda muddat bir oyligini nazarda tutish joiz. Qarz berayotganning bergan pul miqdorini qarzdor oldida yozib olishi va qaytarilganda uni o’chirib olishidan ko’ra alamliroq narsa yo’q. Qarz berayotganda yirik qiymatda berib, konvertda qaytarmasa ham bo’ladi. Kattami, kichikmi pullarni uchinchi shahsning oldida qarz berish qarz oluvchini noqulay vaziyatga solib qo’yadi. Bunga doir masalalarni guvohlarsiz amalga oshirgan yaxshi. Katta miqdordagi qarzni yaxshisi qonuniy yo’l bilan berilgani ma’qul (notarial idoralarining guvohligida). qancha va kimga qarz berilgani haqida gapirish madaniyatsizlik belgisi hisoblanadi. Kerak bo’lgan narsani tanishingizdan qarzga olib turar ekansiz, uning vaqtida va qanday holatda oligan bo’lsa shunday topshirish muhimdir. Hech qachon uy egasining ruxsatisiz narsa olinmay va buzib berib, uni sifatsiz ekanligi bilan o’zini oqlab bo’lmaydi. Yaqin do’stona munosabatlardagina buzib qo’yilgan narsani yangisini olib berish shart emas, uning ta’mirlashga berilishining o’zi etarli. Albatta imkon qadar birovning narsasini buzib bermaslik lozim hamda umuman, bunday iltimoslar bilan kamroq murojaat qilgan yaxshi. Kiyimlarni kiyib turishga so’rash o’ta odobsizlikdir. Ba’zida bunga faqat oila a’zolari o’rtasidagina yo’l qo’yish mumkin. Ammo, boshqa sharoitida yo’l qo’ymaslik zarur.

Shunday narsalar borki, «qat’iyan» ularni so’rab turish man qilinadi. Ohorlik ish ko’ylagi, u doimo egasiga kerak bo’ladi. Ba’zida qandaydir biz uchun unchalik qiymat kasb etmaydigan narsalar uning egasi uchun juda qadrli bo’lishi mumkin. Mashina, magnitofon, fotoapparat, televizor, nodir tasmalarni olish uchun so’rash to’g’ri kelmaydi. Olingan mayda  chuyda narsalar va pullarni egasini yo’lda uchratganda ham bersa bo’ladi, ammo katta narsalar va pullarni uyga olib borib bergan ma’qul. Global tarmoqdagi muloqot Ishchan muloqotga kirishishning eng asosiy turi global tarmoqdagi muloqot desak mubolag’a bo’lmaydi. Shuning uchun ham internet tarmog’i orqali muloqot qilishning ham o’z etiketi borligi va unga barcha foydalanuvchilar amal qilishlari lozimligi maqsadga muvofiq. 1. Global tarmoqqa registratsiyadan o’tishda o’zingiz haqidagi barcha ma’lumotlarni to’g’risini joylashtiring. 2. Profilingizga boshqa insonlarni rasmini qo’ymang. 3. Biror bir inson bilan muloqotga kirishmoqchi bo’lsangiz, uning Shahsiy lichkasiga kirib o’zi bilan suhbatlashing. 4. Do’stlik yuborgan inson sizni taklifingizni qabul qilmasa, jaxlingiz chiqmasin. 5. Taxallus bilan muloqotga kirishgan insonlar bilan umuman gaplashmaslikni maslahat beramiz. 6. O’zingizni noqulay vaziyatga solib qo’yadigan rasmlarni joylashtirmang. 7. O’zingiz yaxshi tanimagan bilmagan inson bilan muloqotga kirishmang. 8. “Do’stlaringiz” ro’yxatini vaqti-vaqti bilan tozalab turing. 9. Muloqotda so’kinish, shahsiyatga tegadigan so’zlardan extiyot bo’ling. 10. O’zingizni meningizni saqlang. Telegramm, messenjer guruhlarida muloqotga kirishganda quyidagilarga amal qilish lozim 1. Tinish belgilaridan to’g’ri foydalaning.

2. Faqat katta xarflarda yozmang. 3. Atayin noto’g’ri yozish (salom, qale....) boshqalarni g’ashini keltiradi, buni unutmang. 4. Haddan tashqari uzun matn yoki juda ko’p rasmlarni yuborish mumkin emas, bu bilan siz boshqalarni internet vaqtini “yeb” qo’yayotganligingizni bilishingiz lozim. 5. Ma’lumotda smayliklardan ko’p foydalanmang. 6. Muloqotga kirishgan insonning ruxsatisiz boshqalarga yozishmalarni ko’rsatmang. Elektron pochta orqali muloqot etiketi Internet tarmog’i orqali yuboriladigan “Elektron pochta” sohasi ham ancha rivojlangan. Elektron pochta o’zining ishonchliligi, tezkorligi va maxfiyligi bilan alohida ajralib turadi. Uning ham o’z etiket talablari mavjud: 1. Adres va shahsiy nomni to’g’ri tanlang, bu sizning “vizit kartochkangiz” hisoblanadi. 2. Yuboradigan xatingizni nomini to’g’ri kiriting. Ma’nosiz so’zlardan foydalanmang. 3. Elektron pochta muloqoti - bu telefondagi muloqot emas, murojaatda “iltimos” degan so’zlarni ishlating. 4. Yuborgan xatingizga zudlik bilan javob berilmasa, asabiylashmang, buni hurmatsizlik deb bilmang. 5. Smayliklardan to’g’ri foydalaning. Adabiyotlar:

1. Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. T., O’zbekiston, 2011. 2. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyevning “Mamlakatimizni 2016 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning asosiy yakunlari va 2017 yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo’nalishlari” ga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzasi. www.gov.uz 3. Prezident Shavkat Mirziyoyevning O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi qabul qilinganining 24 yilligiga bag’ishlangan tantanali marosimdagi ma’ruzasi www.gov.uz 4. Abdulla Sher. Axloqshunoslik. O’zbekiston milliy faylasuflari jamiyati. – Toshket, 2010. 293-b. 5. Davlat boshqaruvi organlari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari xodimlarining odob-axloq namunaviy qoidalari. Vazirlar Mahkamasining 2016 yil 2 martdagi 62-son Qarori. www.lex.uz 6. Deyl Karnegi. Qanday qilib do’st orttirish va odamlarga ta’sir ko’rsatish mumkin. A.Usmon tarjimasi. – Namangan, 2007.

O'xshashlar

Marosimlar etiketi

Turmush etiketi

Sayohat etiketi. Turizm

Mehmon va mezbon etiketi

Rahbar xodimlarning etikasi va etiketi