Sayohat etiketi. Turizm - Madaniyatshunoslik - Referatlar

Sayohat etiketi. Turizm

Yuklangan vaqt:

21.04.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

89.5 KB

Ko'chirib olish

Sayohat etiketi. Turizm Reja: 1. Chet el turizmi 2. Ekskursiya 3. Tanishuvlar 4. Erkak va ayol 5. Kafe, restoran 6. Transport 7. Sayohat vaqtida

Tayanch tushunchalar : Turist , etiket , tog ’, teatr , kino , kafe , restoran , vernisaj , stadion , chekish odobi , eshik oldi , avtomobilga o ’ tirish , tushish etiketi , qo ’ shnilar , do ’ kon , bozor , lift , ekskalator , zinapoya , ko ’ cha , sayohat vaqti . Turistik safarda ishtirok yetishga qaror qilar ekanmiz, quyidagi qoidalarni nazarda tutishimiz lozim: • Uchrashuv belgilangan joyga kechikmaslik; • «Og’ir yuk» bo’lgani uchungina o’zingiz bilan olishga erinib, boshqalar yelkasida tashib kelgan o’rin-ko’rpalarga da’vogarlik qilmaslik; • vaqtinchalik olib turgan idishlarni yuvmasdan qaytarmaslik; • gulxan yoqish yoki boshqa narsa qilish kerak bo’lganda gimnastika bilan Shug’ullanishga o’tib ketmaslik; • kiyimini «dardida» boshqalarga «yuk» bo’lmaslik: «buyerda o’tirmayman – shimimning rangi och» – ahvolingiz, chanqoq va boshqa narsalardan nolib injiqlik qilmaslik; • meva terish yoki tabiat go’zalligini tomosha qilish uchungina boshqalarni yo’ldan to’xtatish nojoiz. Faqat safarboshigina to’xtash, dam olishning vaqtini belgilaydi. Sog’lig’i yaxshi bo’lmaganlar ko’pchilik bilan bo’lgan turistik safarlardan voz kechgani ma’qul. Biroq kimdir shamollab qolsa, uni berkitmagan yaxshi: bunday «kamtarinlik» keyinchalik kuchliroq bezovtalikni uyg’otish mumkin. Agar yaxshi sport holatda bo’lsangiz, o’zingizni ko’rsatib, boshqalarning yurish tezligini oshirmagan yaxshi. Dam olgan yoki tunni o’tkazgan joyda axlat qoldirish yaramaydi: tuxum po’chog’i, qog’oz va boshqa narsalarni hammasini yerga ko’mib kyetish shart. Xuddi shu tarzda daraxtlarda o’zini «imzo»ini qoldirish yaramaydi. Rasmni sevuvchilar, boshqalarni rasmga tushirish bilan qiynashi yaxshi emas – hamma

ham rasmga tushishni yoqtirmaydi. Agar sizni rasmga tushirishni bo’yniga olgan ekan, ularni qabul qilgach, minnatdorchilik bildirish lozim. Chet el turizmi Chet el turistik safar qo’ygan talablarni bajarish qoidaga binoan, siz kelgan begona yurtda ko’p qiyinchiliklar tug’diradi. Urf-odatlarni o’zini qarichi bilan o’lchab, boshqalarni ayblash yaxshi emas. Mulozamatlik, atrofdagilarga nisbatan qiziqish, ko’proq ko’rish va anglashga intilish – bu safarning asosiy mazmunidir. Ekskursiya Avtobus ekskursiyasida siz tomoningizdan band qilingan joylar qaytishda ham saqlanadi. Ammo ekskursantlar orasida orqa o’rindiqlardan o’zini noxush sezuvchilar chiqib qoladi va tavozelik yo’ldosh unga o’zining joyini bo’shatib beradi. Tanishuvlar «Ta’tildagi» tanishuvlarni haddan ziyod jiddiy qabul qilmaslik lozim. Bunday tanishuvlar ta’tildan so’ng ham davom etadigan holatlar ham uchrab turadi. Ammo ko’p hollarda odamlar uyga qaytgach aloqalar uziladi. «Ta’tildagi» tanishga yuborilgan xatni javobsiz qolganiga kuyinmagan ma’qul, axir yo’lda uchragan har bir tanish bilan xat yozishni doimo istayvermaysiz-ku. Sohil Sohil va cho’miladigan joylar – cho’miladigan kiyimlar kiyilishi tabiiy bo’lgan joy. U joydan uzoqlashgach, bu kiyimda yurish yaramaydi. Sohilni ifloslantirish, bolalarga baqirish, hamda begonalar koptok otishga ruxsat berish mumkin emas. Sohildagi eng yomon narsa radio yoki magnitofon. To’g’ri, u o’zi bilan olib, yurishga mo’ljallangan, ammo atrofdagilarni unutib qo’yish yaxshi emas. Bunday narsaning egasi ovozini paysatirilishini so’ralganda, so’zsiz

bajarishi lozim. Agar qo’shiqni past ohangda eshita olmasangiz, quloqqa taqadigan moslamalardan foydalanish zarur. Erkak va ayol Ayolni kuzatib ketayotgan erkak chekmaydi. Taksi to’xtatgan erkak avval orqa o’rindiqning eshigini ochib, ayolni o’tkazadi, keyin o’zi uning yoniga o’tiradi. Mashinadan avval erkak chiqadi va ayolga yordam beradi. Agar mashinaning erkakning o’zi haydasa, rulga o’tirishdan avval oldingi o’rindiqqa ayolni o’tkazadi. Biron joyga kirishdan avval eshikni erkak ayolga ochib beradi, so’ng o’zi kiradi. Zinapoyadan ko’tarilishda erkak oldinda, tushishda ayoldan orqada bo’ladi. Biron joyga kirganda ayoldan avval erkak o’tirmaydi. Ko’p hollarda erkaklar ayollar bilan uchrashuvga chiqqanlarida tashqi ko’rinish unchalik ahamiyat kasb etmaydi, deb o’ylaydilar. Adashasiz. Ular nafaqat ustingizdagi kiyimga, balki ko’ylagingizda qanday yozuvlar borligi bilan qiziqib, o’qib chiqishdan ham toymaydilar. Ayollarning fe’li maydaroq bo’ladi. Ular bunga e’tibor beradilar. Kafe, restoran Restoran yoki kafeda ayol bilan uchrashishga kelishib olgan erkak aytilgan vaqtdan bir oz avvalroq borib o’tirishi lozim. Ammo ma’lum bir sabablar bilan erkak uchrashuvga bir oz kechikib kelsa, bundan fojea yasash noo’rin. Erkak kechikkani uchun uzr so’rab, sababini tushuntirishi shart, ayol esa – buni kechirib, o’z kayfiyatini buzmaslik uchun «qovoq solmay» o’tirgani ma’qul. Agar restoranda bir necha odamlar uchrashmoqchi bo’lsalar, kechikkanlarni 20 daqiqadan ortiq kutilmaydi. Ba’zi qiz va ayollar kafe yoki restoranga kirishdan ko’ra, ko’chada uchrashib keyin borishni afzal biladilar. Bu paytda erkak o’z vaqtida kelishi shart. Kafe yoki restoranga birinchi bo’lib ayol kiradi, erkak bosh

kiyimini yechib kiradi va faqat chiqayotganda kiyib oladi. Stolning devorga tirab, restoran zaliga qaratilgani eng qulayi hisoblanadi. Agar zalning markazida o’tirgan bo’lsangiz, ayol uchun eng e’tiborli joy chiqishga qarab o’tiradigan joydir. Bo’sh joy qolmagan taqdirda, ofitsiantlarga murojaat qilgan ma’qul. Band bo’lganini eshitgan joydan joy talab qilish yaramaydi. Kafeda tanishingiz oldiga, garchi sizga notanish bo’lgan odam bilan o’tirgan bo’lsa ham, o’tirish mumkin. Ammo restoranlarda mumkin emas – sizdan maxsus iltimos qilishsagina bu istisno hisoblanadi. O’tirganda yoningizdan o’tib ketayotgan tanish bilan turmasdan ham ko’rishish mumkin, ammo siz murojaat yoki aksincha, u sizga murojaat qilayotganda, albatta, turish kerak bo’ladi. Agar tanish bir ikki og’iz so’z uchun yoningizda to’xtagan bo’lsa, uni oldingizda o’tirganlarga tanishtirmasa ham bo’ladi. Ammo suhbat cho’zilib ketsa, dasturxonga taklif qilgan, yoki uzr so’rab tanishingiznistoliga o’tib olgan ma’qul. Agar tanishingizni dasturxonga taklif qilmoqchi bo’lsangiz, uni albatta, yoningizdagilarga tanishtiring. Ofitsiantdan siz bilmagan taomni tushuntirib berishni so’rashdan uyalmaslik lozim. Taomlarning nomi ko’p va biz ularning hammasini bilishimiz shart emas. Restoranda likop ustiga qo’yilgan sochiqni tizzaga yoyish shart. Agar tizzadan sirg’alib tushib ketsa, uni birovga oldirmagan yaxshi. Hech kimga bildirmagan holda olishga harakat qilish joiz. Ketayotganda esa sochiqni stolga qo’yib turiladi. Ba’zida taomga qo’shimcha tarzida bodring va pomidordan kesib qo’yilgan gazaklar qo’yiladi. Uni olib idishga solish shart emas. Go’shtga qo’shib likopning o’zidan olib yeyaveriladi. Sherigimiz hali taomni tugatmasidan avval ofitsiantdan hisobni so’rash, unga nisbatan bepisandlik sifatida qabul qilinadi. Tasodifan uchratib qolingan tanish ayol bilan kafega kirilsa, har kim o’zi uchun to’laydi. Ya’ni: Ayol ofitsiantni chaqirib bergan buyurtmani aytadi va hisobni o’zi to’laydi – erkak ham xuddi Shu tarzda ish ko’radi Restoranda avval kim o’rnidan turadi? Kim uchrashuvni tashkillashtirgan bo’lsa, Shu odam avval o’rnidan turadi. Agar dasturxon ikki kishiga yozilgan bo’lsa, taklifni birinchi erkak qiladi, ayol esa uzrli sabablar bo’lgandagina, soatga qarab: «Vaqt bo’ldi», deb o’rnidan turishi mumkin.

Transport Ayol kishiga joy berayotgan erkak o’rnidan turib, uzoqroq joyga borib turadi. Ishdan charchab kelayotgan erkak ayolga joy bo’shatish kerak, deb hech kim majburlamaydi. O’z vijdoniga havola. Ammo odob bolali ayollarga, yoshi katta yoki nogironga joy berishni talab qiladi. Ba’zida qariyalar turib, erkaklarimiz yoshgina chiroylik qizlarga, garchi ular o’tirmasa ham bo’lsa-da, sakrab turib joy beradilar. Ba’zida esa kuchli jins vakillaridan deb, ayollarni noziklikda ayblashni yaxshi ko’radigan o’sha erkaklarimiz qizlarga tugul yoshi katta ayollarga ham joy bermaydilar yoki yonida o’tirgan yosh qizni turib joy berishini kutib o’tiradilar. Mardlik ham nomardlik ham, haqiqiy erkaklik g’ururi ham mayda narsalardan boshlanadi. O’zini jonini shu н erda ayagan erkakdan boshqa narsani kutmasa ham bo’ladi. Qizlarimiz esa o’zlarini dugonalari bilan gaplashib ketayotgan va kattalarni yoki homilador ayollarni «sezmay» qolganlarini ko’rsatishga intilsalar-da, bu juda xunuk ko’rinish kasb etadi. Garchi yo’lovchilar sizlarga hech narsa qila olmasalar- da, siz ham kelajagingiz uchun kichiklar oldida shunday «ibrat» tayyorlaysiz. Keyin xafa bo’lmang. Joy berilgan odam tashakkur aytadi, ammo uni gapga tutmaydi. Agar erkak bilan ketayotgan ayolga boshqa erkak joy bersa, tashakkurni yonidagi erkak kishi bildiradi. Transportdan chiqishda avval erkak tushib, ayolga chiqishga yordam beradi. Notanish erkakka bu gap taalluqli emas. Biron qiyinchilik tug’ilmasa, ayol kishini o’tkazib yuboraveradi. Bolali yoki yuki bor ayolga chiptachi yoki haydovchi yordam bermagan taqdirda notanish erkak buni o’z bo’yniga oladi, ammo buni ortiqcha so’zlarsiz, tanishuvga intilishsiz jiddiy tarzda bajaradi. Poyezd, tramvay yoki avtobusda yonimizda turgan kattalarni, erkaklar – ayollarni o’tkazib navbat bilan shoshmasdan chiqiladi. Agar ayol erkak kishi bilan bo’lsa, navbatga qarab joy olishadi. Ayollar o’z «imkoniyatlaridan» foydalanib tramvay vagoni yoki avtobusga hammadan oldin, yonidagi yo’ldoshini tashlab

chiqib olmaydi. Ammo bu ro’y bersa, erkak unga yetib olishga harakat qilib oldinga boshqa ayollarni turtib jon-jahdi bilan intilmaydi. Olomon bir pasga sizni ayirsa, buni qo’rqinchli joyi yo’q. Ayolga joy berilgach, u o’zining sog’lom maktab yoshidagi farzandini u joyga o’tkazishi yaxshi emas. Yoshi o’tgan ayolni yetaklab ketayotgan ayol o’tirishga joy topolmasa, yoshroq odamdan iltimos qilishi mumkin, albatta, odob bilan. Ayollar o’zidan katta yoshdagi erkaklarga joy bermaydilar. Bir tarafdan bu ko’rinishning qari yekanligini ko’rsatib, xafa qilib qo’yishi mumkin. YOsh qiz yoshi katta odamga joy bersa bo’ladi. Transportda odamlarni oyog’ini bosmaslikka, birovga suyanib olmaslikka, elkasidan turtmaslikka harakat qilish lozim. Yo’lovchilarni zimdan kuzatish ham yaxshi emas. Poyezdda atrofdagilarga nisbatan e’tibor va mulozamat ancha qiyinchilik talab qiladi. Tiqilinch, issiq va yuklar – bularning barchasi bosiq odamni turtinishni va achchiq so’zini «ayamaydigan» temiryo’lchiga aylantirib qo’yadi. Samolyotdagi yo’lovchilardan odatiy yo’l qoidalarini talab qiladi. Bu yerda yuqoridagi muammolar yo’q. Ammo yo’lovchilar orasida vahima qilish ham yaramaydi: «Menimcha bitta motor ishlamayapti  », yoki sizga ma’lum bo’lgan havo yo’llardagi falokatlarni eslab o’tirish: «O’shanda ob-havo xuddi Shunday ochiq edi  » qabilidagi voqealarni aytish yaramaydi. Avtomashinada kezish – bu ham o’ziga yarasha qoidalarga amal qilishni talab qiladi. Eng yaxshi joy – haydovchining yonida. To’g’ri, bu sal xavfliroq, ammo qiziqarli. Bu joy ikki kishiga mo’ljallangan. Birinchisi – mashina egasining rafiqasi, qolganlar esa orqa o’rindiqda o’tiradi. Ammo mehmonga ixtiyor berganingiz ham ma’qul, unga orqa o’rindiq yoqishi mumkin. Demak, ikkita «mezbonlar» – oldinda va ikkita mehmonlar – orqa o’rindiqda. Ba’zida esa mashina egasining yonida erkak mehmon o’tiradi, ayollar esa – orqa o’rindiqda. Ikkala variantni mehmonlarga tanlash orqali tavsiya etgan ma’qul. Bir paytlar ayol kishini olib ketayotgan haydovchining vazifasiga eshikni ochib berish qo’yilar edi. Buning uchun u rulni tashlab, mashinaning boshqa tarafiga aylanib o’tib, ayolga chiqishga yordam berar edi. Hozir bunday emas.

Ammo u chiroyli ko’rinishga ega. Ko’p hollarda esa haydovchi bir oz cho’zilib eshikni ayol uchun ochib yuboradi. Bugun esa bunday harakat faqat yaqin qarindosh yoki yoqqan ayolga nisbatan ishlatiladi. Doimo erkak-haydovchi ayol kishini yukini olib berishi shart. Haydovchining yonida o’tiradigan yo’lovchi o’ziga bir qancha majburiyatlarni oladi. Haydovchi tormoz berib mashina silkinganida, qo’rqib ketgan bo’lsangiz ham «Esing joyidami?!» qabilidagi hayqiriqlarga o’xshash tanqidiy gaplardan o’zini tiygan ma’qul. Yo’lovchilar haydovchiga to’liq ishonch bildirmoqlari lozim. Zaruratsiz to’xtatishni so’ramagan yaxshi. Bunday masalalarni haydovchining o’zi hal qiladi. Tanishingizdan sizni ishxonangizga «tashlab» o’tishni yoki dam olish kunlari siz bilan aylangani chiqishni iltimos qilmaslik kerak. Bunday takliflar faqat haydovchi tarafidan bo’lishi lozim. Garchi shoshilinch bo’lsa ham, mozor va turli ziyoratgohlar yonidan past tezlikda o’tayotgan haydovchidan «tezlatishni» so’ramaslik joiz. Milliy odatlarimizga binoan bunday joylardan o’tayotgan otliq, otdan, umuman, egardan tushib sekin o’tgan. Agar sizni yo’lakay yetkazib qo’yishgan bo’lsa-yu, kira haqini kelishmagan bo’lsangiz, taxminiy ketadigan qiymatni berish mumkin. Ba’zilar buni rad etadilar – bu ularning ishi. Shaxsiy mashinani qoidaga binoan, berib turilmaydi. Zarurat yuzasidan maxsus vaziyatlarda tanishingizdan kasalxona yoki vokzalga olib borib qo’yishni so’rash mumkin. Tanishingiz uyidan mehmonlar bilan chiqar ekansiz, mashina egasi ularga olib borib qo’yishni taklif etadi. Agar, masalan, besh kishi bo’lsa, mashinaga faqat uchta kishi sig’adi, kim kyetishni esa o’zlari hal qiladi. Davlat haydovchisi haydaydigan xizmat mashinasining orqa o’rindig’i eng nufuzli joy hisoblanadi. Agar rahbar haydovchining yoniga o’tirsa, tavozelik qilgan bo’lardi. Rahbar xodimini haydovchining yoniga o’tkazib, o’zi orqaga o’tirib olsa, g’alati ko’rinadi. Uning orqa o’rindiqda xodimasi bilan yoki haydovchining yonida o’tirish bilan obro’si tushmaydi. Agar taksida «Chekilmasin» degan e’lon yopishtirilib qo’yilgan bo’lsa, yo’lovchi bunga bo’ysunishi lozim, o’z o’rnida esa haydovchi ham yo’lovchining

oynani yopib qo’yish iltimosini bajarishi lozim. Taksiga o’tirayotgan yo’lovchi haydovchi bilan ko’rishadi. U ham alik oladi. Ikkita yo’lovchidan ayol kishi birinchi bo’lib taksiga o’tiradi. Uni kuzatib ketayotgan erkak haydovchining emas, ayolning yoniga o’tiradi. Sayohat vaqtida  Poyezd vagoni, samolyot saloni, uzoq yo’lga chiqqan avtobus yoki okean laynerida sayohat qilishimizdan qat’iy nazar, har qanday joyda bo’lganidek, o’zimizni atrofdagilarga nisbatan bosiqlik va xayrixohlik ruhida tutishimiz kerak. • Kupe yoki paroxod kayutasiga kirar ekanmiz, avvalo bizdan avval joylashib bo’lgan yo’ldosh bilan ko’rishib olish ilk tasavvurni yaxshilaydi. Agar siz o’z narsalaringizni allaqachon band etilgan javonga joylashtirmoqchi bo’lsangiz, avval Shu javon egasidan ruxsat so’rash lozim. Va albatta, ruxsat olgandan so’ng, minnatdorchilik bildirish joiz. • Agar qorningiz och bo’lsa va baxtingizga o’zingiz bilan yegulik olgan bo’lsangiz tamaddi qilishdan istihola qilmang. Biroq buni saranjomlik bilan bajarish kerak. Tamaddi qilib bo’lgach, stolni tartibga keltirib qo’yish asosiy talablardan biridir. • Tabiiyki, bir necha soat davomida yonma-yon siz uchun notanish bo’lgan odamlar bilan birga bo’lish oson emas, ba’zida bitta kupeda ketayotgan yo’lovchilarning fe’l-atvorlari o’ta turli tabiatga ega, deyarli biri-biriga to’g’ri kelmaydi. Ammo har qanday holatda, hamxonaning nimasidir yoqmagan taqdirda ham, unga buni bildirmagan ma’qul. U bilan bo’lgan munosabatda vazmin, sabrtoqatli va xayrixoh bo’lish sayohatni yaxshi o’tishini ta’minlaydi. • Sherigingiz ovqatlanayotgan paytda o’zingizga yotish uchun o’rin solmang. • Kiyim almashtirish uchun, Sheriklardan odob bilan chiqib turishni iltimos qilish mumkin.

• Haddan tashqari ochiqchasiga suhbatlashishiga yoki kuchli bahsga o’tib kyetishga shoshilmagan ma’qul. Begonalar oldida yuragingizni to’kib  sochish sizni yoki ularni noqulay ahvolga solib qo’yishi mumkin. • Yo’ldoshlar ortiqcha savollar, ayniqsa, nozik aloqalarga bog’liq savollar berishga harakat qilmaslik kerak. • Ularning hatti  harakatlaridagi yoqimsiz holatlarga norozilik bildirish vaziyatni chigallashtiradi. • Ota  onalari oldida bolalarga tanbeh berib va aql o’rgatilmaydi. • Mast qiluvchi ichimliklarni poyezd va samolyotlarda ichilmaydi. Kupedagi mast yo’lovchi – o’tatubandir. Ayniqsa, oyog’ida tura olmasa. Sigaret hidi ba’zi yo’lovchilarda allergiya, hatto astmani qo’zg’atishi mumkin. • Har qanday suhbatni bahsga aylantirishga intilib, shovqin qilmaslik joiz. Suhbatda odabsiz va qo’pol so’zlarni ishlatish yaramaydi. Bunday holdagi tushunchalar atrofdagilarda jirkanishni paydo qiladi. • Yo’lda ekansiz, hamon jamoatda odamlar bilan birga ekanligingizni yodda tuting. Va qay darajada ular har xil bo’lmasin, agar haqiqatan ham tarbiyali odam bo’lsangiz, ularga nisbatan ochiq hurmat bilan munosabatda bo’lishga harakat qilishga intilish lozim. Ko’chada Ko’chada o’zini tutishning eng asosiy qoidasi – bu atrofdagilarning o’zini noqulay va noxush sezishiga sabab bo’lmasliklaridir. Bizning mamlakatda yo’lovchilar harakati o’ng tomonlamadir, demak, o’ng tarafda yurishga harakat qilish kerak. Trotuar bo’yicha harakatlanishga qarama-qarshi holda harakatlanmagan ma’qul. Narsalarni ro’parada kelayotgan odamga nisbatan halaqit bermaslik uchun o’ng qo’lga olib, o’ng tarafdan yurish joiz. (Garchi ayol kishi bilan ketilayotgan bo’lsa ham). Yurayotganda odamlarni turtmaslikka harakat qilish lozim. Agar shoshayotgan bo’lsangiz va oldingizda ketayotgan odamni yonidan o’tib

ketmoqchi bo’lsangiz, uni chap tomonidan o’tishga harakat qilish lozim (bu paytda «o’tib ketsam maylimi», «kechirasiz» so’zlarini aytib o’tishni unumaslik joiz). O’tib ketayotgan ayollarni orqasidan tez-tez o’grilib qarashdan ayniqsa, yoningizda ayol kishi bo’lsa, o’zni tiygan yaxshi. Sherigi bilan ketayotgan tanishni to’xtatish ham bundan istisno emas. Ko’chada chekmaslikka, tuflamaslikka harakat qilish kerak. Hech bo’lmasa vatanparlik nuqtai nazaridan – ona Yerga tuflayotganini bilgan odam buni boshqa qaytarmasa kerak. Zotan, buyuk vatandoshlarimizdan biri Ahmad Yassaviy, Umar Xayyom o’z asarlarida tuflash tugul tuproqqa ehtiyot bo’lib qadam bosish kerakligini odamlarga bejiz uqtirishmagan. Ko’pchilik bilan yurish tavsiya etilmaydi. Agar shoshayotib, oldinda ketayotgan odamni yonidan o’tib ketmoqchi bo’lsangiz, uni chap tomonidan o’tishga harakat qilmoq, «o’tib ketsam maylimi», «kechirasiz» so’zlarini aytib o’tishni unumaslik joiz. Agar yo’lda to’xtashga to’g’ri kelsa (biror tanishini uchratib qolsangiz, sumkadan biror narsani olmoqchi bo’lsangiz), chetga o’tgan ma’qul. Tirsak yoki qo’l bilan tiqilinch joylarda turtib-surtib o’tishga intilish qo’pollikdir. Agar bu o’ta zaruriyat kasb etsa, uzr so’rashni unutmaslik lozim. Yo’lda o’ng’aysiz holatga tushib qolmaslik uchun, masalan, tanishni ko’rmay o’tib kyetish, salomga alik olmaslik hollari bo’lmasligi uchun ziyrakroq bo’lgan ma’qul. Juda shoshib turgan va gaplashishga moyil bo’lmagan odamni to’xtatish befarosatlikdir. Harakat ko’p bo’lgan joylarda uzoq suhbatlar olib borilmaydi. Shu bilan birga hozirda rusm bo’lgan musiqa uchun mo’ljallangan telefon jihozlarni quloqqa taqib olish bir tomondan tushunmovchilikni, ikkinchi tomondan esa hayotga xavf ham tug’dirishi mumkinligini o’ylab ko’rish lozim. Musiqaning balandligi orqavarotdan kelayotgan avtomobilni shovqini eshitmay qolish mumkin. Imkon boricha bunday narslarni eshitadigan darajada musiqaning ovozi past bo’lgani ma’qul. Agar yo’lda biror bir ma’lumot va ko’rsatmaga muhtoj bo’lib qolsangiz, savollar bilan ichki ishlar xodimiga yoki haydovchiga murojaat qilish mumkin. Ularni topolmagan taqdirda uzr so’ragan holda yo’lovchilarga murojaat qilsa

bo’ladi. Kerakli ma’lumotga ega bo’lgandan so’ng, tashakkur bildirish odobdandir. Agar sizdan ko’chada biror bir narsa so’rashsa, tavoze’ bilan aniq, ravshan va qisqa javob berish kerak. Uzoqdan-uzoq tushuntirishlar bilan murakkablashmagan ma’qul. Ko’chada ovqatlanish odobga to’g’ri kelmaydi. Yaqin-atrofdagi restoran, bufet yoki qahvaxonaga kirgan ma’qul. Bolalar oldida o’zingizni madaniyatliroq tuting (garchi o’z farzandlaringiz bo’lmasa ham) – har qanday katta yoshdagi odam o’zi istaristamas yonida turgan bolalarga ta’sir qila olish xususiyatiga ega. Ko’chada ayolning chap tarafidan yuriladi, agar ikkita erkak bo’lsa, chapdan yoshrog’i yuradi. Agar yo’lda ta’mirlash ishlari olib borilayotgan bo’lsa, erkak trotuardan tashqarida yuradi. Agar uchta bo’lib ketayotgan bo’lsangiz, o’rtadagi joyni nufuzliroq odamga beriladi. Masalan, professor ikkita talaba o’rtasida, ayol kishi ikki erkak o’rtasida, ikkita ayolnining o’rtasida bitta erkak yuradi. Bunday vaziyatda har bir ayol uchun erkak tayanchiq vazifasini o’taydi, hamda suhbat ham jonliroq bo’ladi. Agar to’rtta bo’lib ketayotgan bo’lsalar juft bo’lib olganlari yaxshi. Yoshi kattaroqlari oldinda, yoshlar orqada. Beshta bo’lsalar biri uchtadan, ikkinchisi ikkitadan bo’linib olishadi. Zinapoyadan ko’tarilayotganda erkak ayoldan kerak bo’lganda qo’llab turish uchun bir pog’ona pastroq ketadi. Zinapoyadan tushayotganda esa ayol qoqilib ketaganida ushlab qolish mumkin bo’lgan masofada tushadi. Tarbiyali kishi ko’chada:  Iflos qilmaydi, tuflamaydi, qo’li bilan ko’rsatmaydi;  Bolalarga baqirmaydi;  Do’sti bilan gaplashish uchun yo’lni o’rtasida turib olmaydi;  Gazonlar bo’ylab yurmaydi, yeyilgan qoldiqlarni tashlamaydi, danaklarni tuflamaydi, pista chaqmaydi, radio yoki magnitofonni barlla ovozga qo’yib yubormaydi.  Yo’l qoidalariga nisbatan mensimaslik hissi nafaqat hayot uchun xavflidir, balki Shundoq ham qiyin bo’lgan haydovchini ishini og’irlashtiradi. Shu

bilan birga haydovchilar ham yo’lovchilarga loy yoki iflos suvni sachratib kyetishlari o’ta madaniyatsizlikdir! Ko’chada uchratib qolgan tanishdan «qayerga ketyapsan? » deb so’roqqa tutish va bir o’zi ketmayotgan kishini yo’lda to’xtatish yaxshi emas. Erkak doimo ayolni o’tkazib yuboradi (G’arbda), bizda esa aksi. Yo’l qiyin bo’lsa, barcha joyda ham ayol kishiga osonlik tug’dirish uchun erkak oldinda yuradi. Yonida ketayotgan ayolni og’ir sumkasi yoki jamadon, portfelni ko’tarib kyetishi mumkin, ammo ayolning sumkasi yoki yomg’irpo’shini olib yurishi erkak kishishga yarashmaydi. Ayol ustki kiyim yoki plashini o’zi bilan olib yuradi. Yig’ilgan yomg’irpo’shni olib yurishning qoidalari qanday? Ayol yomg’irpo’shning uchidagi ipini qo’liga ilib oladi. Erkak chap yelkasiga osiltirib yoki hassaga o’xshab qo’lida olib yuradi. Uni nayzaga o’xshatib olish yaramaydi, birovga tegib kyetishi mumkin. Ochiq holdagi yomg’irpo’shni birovning boshiga yoki boshqa narsaga ilib olmaslikka harakat qilib yurish lozim. Yo’l ostidan o’tadigan yo’laklarda yomg’irpo’shni yopib olgan ma’qul. Kiyimga esa e’tiborli bo’lganimiz yaxshi. Avvalambor ozoda va batartib bo’lish lozim. Yalang oyoqqa sandallarni faqat dam olish maskanlarida kiyiladi. Kostyum bilan hech qachon qo’lqop kiyilmaydi, uni faqat plash yoki paltoga moslab kiyiladi. Ko’chada qizlarga yosh yigitlarning «gap otishi», qizlarning barallla qah-qaha otishlari o’z tarbiyasining noqisligini ko’rsatadigan holatdir. Yo’lda o’tib ketayotgan kishiga «Kiyimingizga ip yopishib qolibdi» yoki «Paltoingizga loy sachrabdi» degan gaplar garchi yordamga o’xshab ko’rinsa ham, adabsizlik belgisidir. Ammo ayolning sumkasi ochilib qolganini, sigaretni kukuni erkakni kiyimga tushib cho’g’ otganini aytish mumkin. Quyidagi vaziyatlarda chekish man etiladi:  chekish man etiladigan e’lonlar bor joyda;  e’lon bo’lmasa ham, shundoq ham ma’lum bo’lgan joylar: teatr, kino, benzokalonkada, kasalxona palatasi, imtihon xonasi;  Shaxsiy uylar, muassasalarda, do’konda, jamoat transportiga chiqqanda;

 bemor bor xonada;  raqs paytida;  tushlikda birinchi va ikkinchi taom orasidagi vaqtda;  dabdabali o’tirishlar paytida;  ayol kishi esa – ko’chada. Ko’chada, kinodan, teatrdan chiqqanda, sayr paytida chekish mumkin. Birovning uyida uy egasi sigaret taklif qilgan taqdirdagina ruxsat so’rab chekish mumkin. Har qanday kashandani yonida o’z sigaretasi bo’lishi lozim. Ayol erkakka gugurt tutmaydi. Bizga olov yoqmoqchi bo’lgan odamning qo’lidan gugurt yoki zajigalka olinmaydi. Kim birinchi gugurt yoki zajigalka yondirgan bo’lsa, o’sha boshqalarga ham olov tutadi. Olov uzatayotganimizda, og’zimizdagi sigaretni qo’limiz olamiz va kuldonga qo’yib turamiz. Kulni faqat kuldonga tashlash kerak! Na idishga, na gazonga va na batareyalar tiriqishiga va na yasatilgan vazalarga tashlash yaramaydi. Agar kuldon bo’lmasa, olib kelishlarini iltimos qilish mumkin. Cho’g’i bor sigaretni mebelda qoldirish yong’inga olib kelishi mumkin. Og’izda sigaret bilan salomlashish yoki gaplashish yaramaydi. Hattoki tasodifan ham sigaret tutunini yonidagiga burqsitib yubormaslik kerak. Zinapoya Avvallari zinapoyadan ko’tarilayotganda erkaklar oldinda, ayollar orqada bo’lar edilar. Ayni paytda buning aksi, faqatgina zinapoya mo’rt, qorong’u va xavfli bo’lgan taqdirdagina erkak oldinda ketadi. Zinapoyada ayolga qarama- qarshi kelib qolgan erkak yo’l beradi, zinapoyani ushlagich tarafi ayolga tegishli. Lift, eskalatorlar Avtomat liftlarda ayol yo’ldoshsiz bo’lsa, tugmachani o’zi bosadi. Panelga yaqin turgan erkak boshqalardan qavatning kerakli tugmachasini so’rab bosadi. Odamlar ko’p bo’lgan liftda birinchi bo’lib ayollar chiqadilar. Xuddi shu tarzda xizmat muassasalardagi erkaklar liftga kirish uchun ayollarga yo’l berib chetda turadilar. Lift to’la odamlar oldida ayol bilan ketayotgan bo’lsa ham, erkak bosh kiyimini yechmaydi. Mehmonxona yoki

pod’ezd lifti ichida, qo’li boshqa narsalar bilan band bo’lmagan erkak, ayol kirganda bosh kiyimini yechadi. Odamlar bilan to’lgan liftda tarbiyali kishilar chiqib ketayotganlarga yo’l beradilar. Ayol bilan birga liftga kirgan kishi hamisha ayolga yordam bera olmaydi, vaziyatga qaraladi. Boshqa joyda bo’lgani kabi ham liftda uchratilgan tanish bilan ko’rishiladi. Lift – ko’cha va zinpapoya kabi «jamoat joyi»dir, bosh kiyimni yechish shart emas. Ayolni kuzatayotgan erkak yuqoriga harakatlanayotgan eskalatorga birinchi bo’lib chiqishiga yo’l beradi, agar biron sabab bilan yuqoriga chiqib chiqishga yordam bermaydigan bo’lsa. Eskalatordan chiqishda esa erkak ayolga yordam berish uchun birinchi bo’ladi. Do’kon Do’kondagi xarid jarayonida, sotuvchini ikkilanishdan paydo bo’lgan turli injiqliklar bilan qiynamaslik joiz. Kassaga yaqinlashganda qiymat aniqlangach, oxirgi daqiqalarda karmon yoki sumka kovlab vaqt ketkazmaslik uchun xarid uchun taxminiy hisob bo’lishi lozim. Qaytimni tekshirib, uzoq qolib kyetish ham nojoiz. Hayotning zamonaviy tizimi bizdan aniq va tez harakatlarni talab qiladi. Do’kon eshigida avval chiqayotganlarni o’tkazib yuborib, so’ng kirish tiqilinchni paydo qilishning oldini olgan bo’lasiz. Katta do’konlar va boshqa ko’pchilikka xizmat ko’rsatadigan muassasalarda bosh kiyim yechilmaydi. Ammo individual xizmat ko’rsatilayotgan mijoz (masalan: atelye, sberkassa yoki pochta) bosh kiyimini yechishi va xizmatchi bilan ko’rishmog’i lozim.

Adabiyotlar: 1. Karimov I. A. O’zbekiston mustaqillikka erishish ostonasida. - T., O’zbekiston, 2011. 2. Abdulla Sher. Axloqshunoslik. O’zbekiston milliy faylasuflari jamiyati. – T., 2010. 293-b. 3. Javliev T. An’analar – hayot sabog’i. - T., “O’zbekiston”, 1992. 4. Этикет от А до Я. www. еtiksite. ru. 11. КБ. 5. Правила этикета. www. еtiksite. org. КБ.

O'xshashlar

Biznesmen etiketi

Marosimlar etiketi

Turmush etiketi

Mehmon va mezbon etiketi

Rahbar xodimlarning etikasi va etiketi