Suyuq vannada eritish jarayoni - Konchilik ishi - Referatlar

Suyuq vannada eritish jarayoni

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

587 KB

Ko'chirib olish

Suy u q vannada eritis h jaray o ni Reja: 1. Vanyukov pechi 2. Suyuq vannada eritish jarayoni (VP) 3.Vanyukov pechi uchun ashyo tengligini hisoblash 4.Klinkerning ratsional tarkibini va qaytar chang tarkibini hisoblash 5. Shteynning miqdori va tarkibini hisoblash

So‘nggi yillarda og‘ir sanoatda, ayniqsa, rangli metallurgiyada avtogen jarayonlar keng qo‘llanilmoqda. Avtogen jarayon deb, qisman tash qa ridan yoqil g‘i sarf qilgan holda, oltingugurtli birikmalarning oksid lanishi natijasida ajralib chiqadigan issiqlik ning jarayonga to‘la sarf lanishiga aytiladi. Moskva po‘lat va qotishmalar institutining “Rangli og‘ir metal lar metal l ur giyasi” kafedrasi olimlari tomonidan taklif etilgan yangi jarayon “suyuq van nada eritish” deb ataladi. Uzoq yillar davomida otasi, professor Vladimir Andreyevich boshlagan ishni sanoat miqyosida o‘g‘li, professor Andrey Vladimirovich Vanyukov tat biq qilib, yuksak yutuqlarga erishdi va metallurgiya sanoa tiga o‘ta unum dorligi bilan ajralib turadigan yangi agregat olib kirdi. Pechni takomillashtirishda, uni har tomonlama zamonaviy jihozlashda Moskva po‘lat va qotishmalar instituti olimlari bilan birgalikda “Ginsvetmet” (rangli metallar bosh ilmiy tadqiqot instituti, Moskva shahri),

“Gipronikel” (nikel ilmiy-loyiha tadqiqot instituti, Moskva shahri), “Kazminsvetmet” (Qozog‘iston rangli metallar vazir ligi), Qozog‘iston Fanlar akade miyasi olimlari hamda Norilsk va Balxash kon-metallurgiya kombinati, Ryazan ilmiy tadqiqot tajriba zavodi mutaxassislari va ilmiy xodim lari faol ishtirok etishdi. Avvaliga sinov bir necha bora Ryazan tajriba zavodi pechida o‘tka zilib, yaxshi natija bergach, 1986-yili Norilsk kon-metal lurgiya kombina tida to‘la sinovdan o‘tkazildi. Har tomonlama yaxshi nati ja lar olingach, uning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari nafaqat o‘sha payt - da sobiq Ittifoq sanoatida ishlab turgan eritish pechlaridan, bal ki rivojlangan chet eldagi ayrim pechlardan ham ustun ekanligi namoyon bo‘la boshladi. 1987-yilda Ittifoq Vazirlar Kengashining qaroriga binoan, A.V. Vanyu kov ning vafotidan so‘ng ushbu eritish pechiga “Vanyukov pechi”, jara yonga esa “Vanyukov jarayoni” deb nom berildi. Asta-sekin ota- bola Vanyukov lar bosh lagan ishni uning shogirdlari Moskva po‘lat va qotish malar institutining “Rangli og‘ir

metallar metallurgiyasi” kafedra sining mudiri professor, texnika fanlari doktori Valentin Petrovich B i strov va Aleksey Yakovlevich Zaysevlar davom ettirib kelmoqda. Ular yildan-yilga “Vanyukov pechi”ni takomil lash tirib, yuqorida qayd etil gan ikkita katta kon- metallurgiya kombinatida to‘la muvaffaqiyatli ishlashiga olib keldilar. Pechning sanoatga kirib kelishi va uning konstruktiv yaratilishi uzoq yillarda, asosan, o‘tmishdagi pirometallurgiya pechlarining mukam mal tako mil lash - gan bir ko‘rinishi, desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Pechning shaxtasi to‘g‘ri burchakli bo‘lib, orasida suv o‘tib turishiga mo‘ljallangan mis plitalari o‘rnatilgan. Ana shu suv sovutkichlari yonidan doimiy kis lo rodli havo furma orqali yon tomonidan purkab turiladi. Havo purka langan suyuq vannaga yuqoridan har xil hajmdagi qumoq shixta yuklab turiladi. Furmaning pastki qism bo‘limida eritmadan toshqol va shteyn ajralib, har ikkala tomonidan o‘rnatilgan sifonlar orqali hosil bo‘lgan mahsulot pechdan tinimsiz chiqarib turiladi.

4.1-rasmda ko‘rsatilganidek, pechning asosiy qulayligi har ikka la yon tomonidan kislorodning to‘g‘ri shixta tushayotgan eritma ostidan purkala nishidir. Bu ustki va ostki purkalanish jarayonlariga qaraganda ancha qulay va issiqlik massa almashinuviga o‘z ta’sirini yuqori me’yorda ko‘rsatadi. Undan tashqari, vannada erigan va hali erib ulgurmagan ashyo lar aralash masi harakatining bir xilda biqirlashiga olib keladi. Ana shu eritmadagi bir xildagi doimiy ashyolarning aylanishi va biqirlashi mayda sulfidli zarra larning bir-biriga to‘qnashishiga, buning natija sida zarralarning yirikla - shuviga olib keladi. Eritmada jarayon qanday holatda ro‘y berishidan qat’i nazar (harakat, toshqol qovushqoqligi va hokazo), kattalashgan shteyn zarralari pechning tubiga, shteyn fazasiga cho‘kadi [19]. homashyo mo’ri

4.1-rasm. Vanyukov pechi Sulfidli shixta tarkibidagi kvarsli flus toshqolda tez eriydi, tosh qol ning hosil bo‘lish tezligini nihoyatda orttirib yuboradi. Jarayonda tomchilar oralig‘idagi kolessensiya (ya’ni energiya siste ma sining kamayishi bilan suyuq va qattiq fazalardagi hajmlarning o‘z-o‘zidan birikishi) shteyn tomchilarini o‘rtachalashtiradi. D emakki, pechning eng ostki qismidagi shteyn tarkibidagi mis shteyn tabiiy gaz havo - kislorodli qorishma shteyn toshqol

bo‘limining ustki qismiga nisbatan bor - yo‘g‘i 3–5% gina farq qilishi mumkin. Shteyn tarkibidagi misning ortishi bilan boshqa pech lardagidek, toshqol tarkibidagi mis tarkibi ham ortib boradi, biroq juda kam miq dorda, ya’ni 45–50% misli shteyn olinganda, toshqoldagi mis 0,5–0,6% dan deyarli ortmaydi. Vanyukov pechida nafaqat misli xomashyo, balki mis-nikel li klinkerning mis shixtasini ham birdek eritib, rejalashtirilgan holda, kerakli tarkibda misli shteyn, sulfat kislota olishga mo‘ljal langan sulfid va sulfat angidridli tex nologik gaz olish mumkin [20]. Vanyukov pechida har qanday misli mahsulotlar yoki ashyolarni eritib, undan misga boy shteyn olish mumkin. Shuning uchun ham ushbu riso laning oldingi boblarida ko‘rsatilganidek, metallurgik hisob yo‘li bilan ashyolar tengligi hisoblanadi. Hozirgi kunda “Olmaliq TMK” OAJdagi YaQE va KME pechlarida Olmaliq rux zavodining misli klin kerlari qayta ishlanmoqda. Shu - ning dek, boshqa barcha eritish zavodlarida ham misli, tarkibida qimmatbaho ma’dani bor klinkerlar Vanyukov

pechida qayta ishlanib, qo‘shimcha mis va nodir metallar olinmoqda. Shuning uchun ham Vanyukov pechining metal lurgik hisobida klinkerning ratsional tarkibini yechish orqali texnologik hisobni boshlaymiz. Suyuq vannada eritish jarayoni (VP) Zamonaviy, yuqori samaradorli avtogen jarayonlardan biri – suyuq vanna da sulfid mis boyitmasini eritishdir. Jarayonning avvalgi nomi PJV (Suyuq vannada eritish), Moskva texnologik universitetining (ilgarigi Moskva po‘lat qotishmalar instituti) “Og‘ir rangli metallar metal lurgiyasi” kafedrasi mudiri professor A.V.Vanyukov tomonidan 1951-yil mualliflik guvohnomasi bilan himoya qilingan tadqiqotni sinov dan o‘tkazib, uzoq yillar ilmiy izlanish olib bordi. Ushbu avtogen jarayoni professor Vanyukov boshchiligida yaratilgan va ko‘p davlatlarda tatbiq etilgan.

Jarayonning mohiyati sulfidlarni toshqol eritmasida, kislorod yoki kislorodga boyitilgan havo oqimida yondirishdan iboratdir. Jarayon kesson langan shaxtali pechda, eritmani ng pastdan yuqoriga qarab ko‘tarili shi sharoitida amalga oshiriladi. Hozirgi paytda VP jarayoni yallig‘ pechda eritish o‘rnida qo‘lla nilmoqda. Norilsk va Balxash tog‘- metallurgiya kombinatlarida jarayon to‘la ta t biq etilgan. Pechning xomashyosiga boyitma, flus va qattiq aylanuvchan moddalar kiradi. Xomashyoning umumiy namligi 6–8 %. Pechga suyuq konverter tosh qolini quyish mumkin. Xomashyo pechning yuqori qismidan vannadagi eritmaga yuklanadi. Shteyn va toshqol pechning qarama-qarshi tomonlaridan, sifon orqali chiqariladi. Vanyukov pechining ko‘ndalang kesimi 4.2-rasmda keltirilgan .

4.2-rasm. Vanyukov pechining ko‘ndalang yon kesimi. 1. Xomashyo 5.Furma 2. Toshqol 6.Mo‘ri 3. Shteyn 7.Xampa 4. Zarra harakati 8.Tuynuk Kessonlar zichligi o‘ta yuqori bo‘lgan misdan tayyorlangan. Texno logik gazlar kessonlangan shaxtadan chiqariladi. Shaxtada ajralish davri ga chiq qan oltingugurt qisman yondiriladi. Gazlar qozon-sovut - kichlarda sovu tilib, chang dan tozalanib, sulfat kislotasi olishga yuboriladi. “Norilsk – Nikel” OAJ va “Balxash mis” sanoat birlashmasi kombinat larida ishlab turgan

pechlar ning texnik-iqtisodiy tavsiflari 4.1-jad valda keltiril gan. VP konstruksiyasi ning issiqlikni doimiy ushlab turish imko niyati katta. Haroratning maksimal qiymati aynan furma yonida ko‘tari ladi, kislorodning yuqori sarfi, haroratning ortishiga olib keladi. Kessonlar yonida eng past harorat bo‘limlarda bo‘ladi. Xomashyo yuklana - digan joyida ham harorat yanada pasayadi. 4.1-jadval Vanyukov pechining ayrim texnik ko‘rsatkichlari № Norilsk Balxash 1. Xomashyo b o‘ yicha ishlab chi q arish unumdorligi , t /( m . sut ) 80 80 2. Furma kesimida pechning eni, m 2,5 2,3 3. Shteyn vannasining balandligi, 0,5 0,49

m 4. Tosh q ol vannasining balandli gi, m 1,1 1,2 5. Eritmalarning umumiy balandligi, m 2,4 2,6 6. Kislorodning havo bilan boyitilish darajasi, % 64 – 6 5 65–75 7. 1t boyitma uchun kislorodning sarfi, m 3 140–300 140–300 8. Pechning foydali ish darajasi, % 97 84 9. Misning mi q dori, % ; a) shteynda 45–50 44–47 v) tosh q olda 0,6 0,5– 0, 74 10 . SO 2 ni ng gazdagi mi q dori, % 20–35 24– 30 11 . Gazning changlik darajasi, g/m 3 1,5–2 2–3

12 . Changning ajralib chi q ishi, xom a shyo ga nisbatan, % - 1,1 13 . Misning ajratib olinishi, % 97,3 97,1 14 . Nodir metallarning ajratib olinishi 99 99 Keltirilgan ma’lumotlardan ko‘rinib turibdiki, VP jarayoni oldingi ko‘rilgan texnologiyalardan ancha afzalroqdir. Hozirgi paytda Vanyukov jarayoni yallig‘ pechda eritish jarayoni o‘rnida qo‘llanilmoqda. Norilsk va Balxash tog‘-metallurgiya kombinat lar i da jarayon to‘la tatbiq etilgan. Pechning xomashyosiga boyitma, flus va qattiq aylanuvchi moddalar kiradi. Xomashyoning umumiy namligi 6–8%. Pechga suyuq konverter toshqol quyish mumkin. Xomashyo pechning yuqori qis mi dan vannadagi eritmaga yuklanadi. Shteyn va toshqol pechning qarama-qarshi tomonlaridan, sifon orqali

chiqariladi. 4.2-jadvalda 100 kg xomashyo uchun Vanyukov pechining issiqlik balansi keltirilgan. Issiqlikning katta hajmi oltingugurtni eritmada yoqish dav rida ajralib chiqadi. Oltingugurt yuqori darajali sulfidlarning ajralish jarayonida paydo bo‘ladi. Gaz hajmidagi yuqori haroratlar bunga ko‘mak beradi. Shuning uchun xomashyo pechga yuklanishi uzluksiz oqim bilan berilishi kerak. 4.2-jadval 100 kg xomashyo uchun Vanyukov pechining issiqlik balansi № Kirish mDj % № Chiqish mD j % 1 Uglerodn i ng yonishi 51,4 18,7 1 Yuqori sulfid - lar ning ajralishi 31,8 11, 6 2 S ni SO 2 ga 82,6 30,0 2 Gaz SO 2 shaklidagi 34,4 12, 5

yonishi oltingugurtni n g paydo bo‘lishi 3 FeS ni FeO ga oksid la - ni shi 115, 4 42,0 3 CaCO 3 ni ng ajra lishi 5,86 2,1 4 FeO ning pay do bo‘lishi 18,4 6,7 4 Toshqol bilan 77,2 28, 0 5 Toshqoln ing paydo bo‘ li shi 3,87 1,4 5 Shteyn bilan 45,1 16, 4 6 Ashyo bilan 2,5 0,9 6 Gaz bilan 59,8 21, 7 7 Klinker bilan 0,17 0,06 7 Namning parchala nishi 14,4 5 5,2 4 8 Havo bilan 0,63 0,2 3 8 Chang bilan 1,68 0,6 6

9 Boshqalar 4,7 1,7 Jami 275, 0 100 Jami 275 10 0 Vanyukov jarayonidan ishlab chiqarish unumdorligini orttirishda foy da lanish, texnik kislorodni ishlatish va xomashyoni eritmaning usti ga yuklash ishlab chiqarish unumdorligini 100–150 t/m 2 sutkagacha olib chiqishi mumkin. VP ni emulsion jarayoni deyish mumkin, chunki unda xom ashyodan to‘liq foydalanish, atrof-muhitni muhofaza qilish, texnolo giyani avtomatlash va kompleks mexanizatsiyalash boshqa pechlarga qaraganda oson kechadi. Vanyukov jarayonida moddalarning fizik-kimyoviy o‘zgarishlari KMEP jarayonida o‘tadigan reaksiyalarga mos keladi. Faqat bu jarayonda hamma reaksiyalar eritma ichida o‘tishi bilan ajralib turadi. Bu jarayon lar birikma va moddalarning ajralishi, sulfidlarning oksid la - nishi, sulfid oksid lar bilan o‘zaro bog‘lanishlari va boshqalardir. Reaksiya larning termo dinamik tavsiflarini

KMEP jarayonida o‘tadigan jarayon lar bilan baholash mumkin. Faqat eritmada yuqori harorat bo‘l gani, diffuzion koeffitsiyentlari kattaroqligi va eritmaning gaz bilan barbo taj bo‘lgani reak siyalarning tezroq va to‘laroq oqib o‘tishiga olib keladi. Jarayon natijasida sulfid-oksid emulsiyasi paydo bo‘ladi. Emul siya cho‘kib, vannada shteyn va toshqolga ajraladi. Ajralish ular ning har xil fizik-kimyoviy xususiyatlari natijasida boradi. Vanyukov jarayo nida turli birikmalar qayta ishla ni shi mumkin. Jarayonni oddiy shteyn, boyitilgan shteyn va xomaki mis olish darajasiga ham olib bori shi mumkin h amda bu jarayon kelajakda yallig‘ pechlarning o‘rniga to‘liq qo‘llanilishi mumkin , desak hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi. Vanyukov pechi uchun ashyo tengligini hisoblash Klinkerning ratsional tarkibini va qaytar chang tarkibini hisoblash

Bugungi kunda barcha rux zavodidagi ruxli kekni qayta ishlash quvur simon aylanma pechlarda olib borilishi ulardan chiqayotgan klinker miqdo rining ortib ketishiga olib kelmoqda. Rux zavodi klinkerlari mis eritish zavod lari uchun asosiy xomashyolardan biri bo‘lib qolmoqda. Uning tarkibidagi mis ning o‘rtacha 4– 5 % da bo‘lishi, kumushning, ayrim klin kerda oltinning h am 1–3 g/t da bo‘lishi har tomonlama iqtisodiy samara bermoqda. Aynan Olmaliq mis eritish zavodida ham 1985-yilda boshlangan ilmiy tadqiqot ishlari natijasida bugungi kunda klinkersiz birorta eritish pechi ishlamaydi. Shuning uchun ham Vanyukov pechi ashyo tengligini hisob layotgan bir paytda klinkerning ratsional tarkibini hisoblashga alohida e’tibor berib, ushbu bo‘limni kiritishga harakat qilindi. Klinkerning ratsional tarkibini hisoblash uchun qabul qilingan ashyoning kimyoviy tarkibi quyidagicha: 4,3%– Cu; 1,7%–Zn; 0,8%–Pb; 27,5%–Fe; 4,7%–S; 27%–C; 4,7%–Al 2 O 3 ; 5,3%–CaO; 17,5%–SiO 2 ; 6,5% – hokazo.

Klinker tarkibidagi asosiy minerallarni quyidagi holatda bo‘li shi mumkin, deb qabul qilsa bo‘ladi: mis– Cu 2 S; rux massasining 70% ZnS va qolgan 30% ZnO ko‘rinishda, qo‘rg‘oshinning 40% Pb va qolgan 60% PbS ko‘rinishda, temirning 60% Fe, qolgani esa FeS va FeO ko‘rinishlarda. Klinkerning ratsional tarkibini aniqlash III b o‘ limda k o‘ rsatilgan usullar bilan hisoblanadi. H isobdan olingan natijalar 4.3-jadvalda o‘ z ifodasini topgan. Qaytar chang ning tarkibi va miqdori Olmaliq mis zavodi sharoitida changning chiqishi 1 % ga teng deb olinsa, klinkerning tarkibidagi barcha komponentlarning mexanik usul bilan chiqishi uning boshlang‘ich tarkibiga proporsional, 30%gacha uglerod chang lari s o‘ rdi riluvchi havo bilan CO 2 k o‘ rinishga kelguncha oksidlanadi, 80% yirik chang qaytar mahsulotdir, 20% esa jarayonga qaytarilmagan holda

yirik qismi ochiq havoga yoki chiqindi sifatida pechdan chiqib ketadi. Yirik chang ning tarkibi Kimyoviy tarkibi q uyidagicha, kg h isobida: Cu – 0,043; Zn – 0,017; Pb – 0,008; Fe – 0,275; S – 0,047; O 2 – 0,021; C – 0,270; SiO 2 –0,175; Al 2 O 3 – 0,047; CaO – 0,053; hokazo – 0,065. Barcha qabul qilingan birikmalarni q o‘ shib chiqsak, jami 1,00 kg b o‘ ladi. Uning ratsional tarkibi, kg : Cu 2 S– 0,054; ZnS–0,018; ZnO–0,06; Fe–0,165; FeS–0,065; FeO–0,088; SiO 2 –0,175; Al 2 O 3 – 0,047; CaO–0,053; C– 0,270; Pb 0 –0,003; PbS – 0,006; hokazo–0,050. Yirik chang tarkibidagi barcha minerallar ning q o‘ shilgan jami ratsional tarkibi 1 kg b o‘ ladi. Changdan 27  0,01  0,3=0,081 kg uglerod oksidlanadi va undan 443212 22 COOC 

oksidlanishi natijasida kg SO 2 hosil bo‘ladi. Uglerodning yonishidan so‘ng 1,00 – 0,081 = 0,919 kg yirik chang qoladi.Jam i 5,982 1,772 0,635 0,32 0,554 16,5 6,484 8,848 17,5 4,7 5,3 27,0 4,405 100,0 H okazozo 4,405 4,405 CaO 5,3 5,3 A l2O 3 4,7 4,7 SiO 2 17,5 17,5 297,0 12 44081,0  4.3-jadval Klinkerning ratsional tarkibi

C 27,0 27,0 O 2 0,125 1,97 2,095 S 1,682 0,582 0,074 2,362 4,7 Fe 16,5 4,126,878 27,5 Pb 0,32 0,48 0,8 Zn 1,19 0,51 1,7 Su 4,3 4,3 Birikm alar Cu2S ZnS ZnO Pbo PbS Feo FeS FeO Sio2 A l2O 3 CaO C H okazo Jam i

Jam i % 5,973 1,755 0,616 0,31 0,535 16,521 6,476 8,845 17,523 4,699 5,3 27,042 4,404 100 kg 5,962 1,752 0,615 0,31 0,534 16,49 6,464 8,828 17,49 4,69 5,29 26,99 4,395 99,81 H oka- zo 4,395 4,395 4,404 CaO 5,29 5,29 5,3 A l2O 3 4,69 4,69 4,699 SiO 2 17,49 17,49 17,523 C 26,99 26,99 2 7,04 O 2 0,115 1,96 2,075 2,079 S 1,672 0,572 0,064 2,352 4,66 4,669 Fe 16,49 4,112 6,868 27,47 27,52 Pb 0,31 0,47 0,78 0,781 Zn 1,18 0,5 1,68 1,68 Su 4,29 4,29 4,298 Birikm a- lar Cu2S ZnS ZnO Pbo PbS Feo FeS FeO Sio2 A l2O 3 CaO C H oka- zo Jam i, kg, %Qaytar changning tarkibi 4.4-jadvaal Qaytar chang qorishmasidagi klinkerning tarkibi va miqdori

Kimyoviy tarkibi: Cu – 0,0344; Zn – 0,0136; Fe – 0,22; SiO 2 –0,14; Al 2 O 3 – 0,0376; CaO – 0,0424; C – 0,151; Pb – 0,0064; O 2 – 0,0168; hokazo– 0,04. Jami 0,7352 kg bo‘ladi. Vositasiz erish jarayonida shixta, asosan, dastlabki boyitmadan (0,1% changni qo‘shmaganda) va qaytar changdan tarkib topgan (4.4-jadval) bo‘ladi. Pechga keluvchi shixta tarkibi amalda klinkerning ratsional tarkibidan farq qilmaydi (4.3- jadvalga qarang). Bu Vanyukov pechi jarayoniga kelmaydigan (umumiy barcha changdan 20% gina) yo‘qotishdir.

Shteynning miqdori va tarkibini hisoblash Sanoatda tajriba sinovlari shuni ko‘rsatdiki, klinker asosida shixtani har xil tarkibdagi misli shteyn olish uchun qayta ishlash dastlabki xomashyoning miq do - riga bog‘liq. Shteyndagi mis tarkibining o‘zgarishi uning boshlang‘ich tarki bi dagi qisqartirish darajasi 8...10 barobar kattalikdan ortmasligi kerak. Aksin cha, misning toshqol bilan pechdan chiqib ketib yo‘qolishi anchaga oshib keta di. Hisobni to‘g‘ri va qulay olib borish uchun metallurgiya sanoatidagi ayrim ko‘rsatkichlar quyidagicha qabul qilinadi: - misning shteyndagi miqdori – 35,0%; - misning shteynga ajralishi – 98,0%; - ruxning shteynga ajralishi – 3,0%; - qo‘rg‘oshinning shteynga ajralishi – 30,0%; - Fe 3 O 4 ko‘rinishda kislorodning shteyndagi miqdori – 4,1%; - hokazolarning shteyndagi miqdori – 0,6 %. Rux va qo‘rg‘oshin shteynda ZnS va PbS ko‘rinishda bo‘ladi. Shteyn miqdori: kg. Shteynning tarkibini hisoblash 1. Bizga yaxshi ma’lumki, shteyn tarkibida mis asosan Cu 2 S sun’iy mineral holida bo‘ladi. 012,12 35,0 98,0 29,4 

Cu 2 S miqdori: kg. Shteyndagi mis 12,012  0,35=4,2042 kg. Cu 2 S miqdori: kg. Qolgani 5,2648–4,2042=1,0606 kg oltingugurt (S) 2. ZnS. Shteyndagi rux 1,68  0,03=0,0504 kg. ZnS miqdori: kg. (0,0504 kg Zn; 0,0247 kg S ) 3. PbS. Shteyndagi qo‘rg‘oshin 0,78  0,3=0,234 kg. PbS miqdori: kg.0751,0 37,65 43,970504,0  2702,0 19,207 25,239234,0  2648,5 08,127 14,159 2042,4  012,12 35,0 98,029,4 

(0,234 kg Pb; 0,0362 kg S ) 4. F e 3 O 4 Shteyndagi magnetit ning tarkibidagi kislorod: 12,012  0,041=0,4925 kg. Fe 3 O 4 miqdori: kg. (1,2893 kg Fe; 0,4925 kg O 2 ) 5. Hokazolar: 12,012∙0,006=0,072 kg. 6. FeS: 12,012–0,0751–5,2648–0,2702–1,7818–0,072=4,5481 kg. (2,8894 kg Fe; 1,6587 kg S). Hisoblash natijalari 4.5-jadvalga kiritilgan. 7818,1 64 55,231 4925,0 

Jam i % 43,83 0,625 2,25 37,863 14,83 0,602 100 kg 5,2648 0,0751 0,2702 4,5481 1,7818 0,072 12,012 H oka- zo 0,072 0,072 0,576 O 2 0,4925 0,4925 4,1 S 1,0606 0,0247 0,0362 1,6587 2,7802 23,17 Fe 2,9 1,288 4,1787 34,787 Pb 0,234 0,234 1,95 Zn 0,0504 0,0504 0,419 Cu 4,2042 4,2042 35 Birikm alar Cu2S ZnS PbS FeS Fe3O 4 H okazo kg % Jam iKonverter toshqolining miqdori va tarkibini hisoblash Tarkibida 33% misi bo‘lgan shteyn konverterda qayta ishlanadi va hosil bo‘lgan konverter toshqoli eritish pechiga qayta mis olish uchun qaytariladi. Konverter toshqolining tarkibi quyidagicha qabul qilinadi: 2,5% – Cu; 26% – SiO 2 ; 50% – Fe; 1,3% – S; 1,8% – Al 2 O 3 ; 0,8% – CaO; 15,2% – O 2 ; 2,4% – hokazo. 4.5-jadval Konverter toshqoli tarkibidagi shteyn tarkibi va miqdori

Shteynni konverterlaganda 70% Pb oqova gaz qismiga va tugal lan magan metall holiga o‘tadi, 30% Pb – toshqolga, 50% Zn va 50% hokazolar toshqolga, ikkinchi yarmi esa gazli fazaga va tozalanmagan metall holiga o‘tadi (4.5-jadval). Toshqolning miqdorini hisoblash Sanoat miqyosidagi amaliy tahlilni e’tiborga olib, shteyn tarki bidagi bar cha temir konverter toshqoliga o‘tadi, deb qabul qilinadi, bunda toshqol miqdori: kg kelib chiqadi. Konverter toshqoli tarkibidagi oltingugurt Cu 2 S va FeS birikmalariga bog‘langan, rux va qo‘rg‘oshin ZnO va PbO ko‘rinishida, qolgan kislorod Fe 3 O 4 va FeO oksidlari ko‘rinishida bo‘ladi, deb qabul qilinadi. Eritish mobaynida konverter toshqolidagi misdan 85% mis eritish pechidan shteyn tarkibiga ajratiladi, deb qabul qilinsa, unda konverter toshqolidan olinuvchi shteyn miqdori: kg ga teng bo‘ladi, 0,5076 kg shteyndan quyidagicha konverter toshqolining miqdori: kg kelib chiqadi. Unda 0,3533 kg toshqoldan shteynning miqdori: 36,8 5,0 18,4  5076,0 35,0 85,0025,036,8  3533,0 5,0 348,05076,0  0214,0 35,0 85,0025,03533,0 

kg bo‘lsa, 0,0214 kg shteyndan tosh qol ning miqdori: kg ga teng bo‘ladi. Demak, shteynning umumiy miqdori: 12,012–(0,5076–0,0214) =12,541 kg. Unda konverter toshqolining umumiy miqdori: 8,36+(0,3533+0,0149) = 8,7282 kg ga teng. Konverter toshqolidan ajraluvchi shteyn tarkibi shixtadan olinuvchi shteyn tarkibiga to‘g‘ri keladi, deb qabul qilinadi. Hisoblash natijasida olingan birikmalar miqdori va shteyn tarkibi 4.6-jad valga kiritiladi. Konverter toshqolidan olingan shteynni o‘zida mujassam lan tiruvchi shteyn tarkibi oldingi hisoblangan shteyn tarkibidan bir qancha farq qiladi. Konverter toshqolining ratsional tarkibini hisoblash Konverter toshqoli tarkibiga kiruvchi kimyoviy birikmalar quyidagilardir: Fe: 8,7282∙0,5=4,3641 kg. Cu: 8,7282∙0,025=0,2182 kg. SiO 2 : 8,7282∙0,26=2,2693 kg. S: 8,7282∙0,013=0,1135 kg. O 2 : 8,7282∙0,152=1,3267 kg.0149,0 5,0 348,0 0214,0 

Al 2 O 3 : 8,7282∙0,018=0,1571 kg. CaO: 8,7282∙0,008=0,0698 kg. va hokazolar: 8,7282∙0,024=0,2095 kg. 0,2095 kg hokazolar tarkibiga quyidagilar kiradi: Pb: 0,245∙0,3=0,0735 kg. Zn: 0,052∙0,5=0,026 kg. Qolgan hokazolar ushbu miqdorni tashkil qiladi: 0,2095–(0,0735–0,026)=0,11 kg. Konverter toshqolining ratsional tarkibi 1. Cu 2 S: kg (0,2182 kg Cu; 0,055 kg S) . 2. FeS: bu birikmalar 0,1135–0,055=0,0585 kg oltingugurt bog‘langan, bundan: Jam i % 43,83 0,625 2,25 37,863 14,83 0,602 100 kg 5,4980 0,0784 0,2824 4,7495 1,8602 0,0755 12,541 4.6-jadval Shteyn tarkibi va miqdori2732,0 08,127 14,159 2182,0 

H oka- zo 0,0755 0,0755 0,6021 O 2 0,5 0,5 3,9869 S 1,1074 0,0264 0,0484 1,7452 2,9181 23,2685 Fe 3,0022 1,3598 4,3620 34,7819 Pb 0,234 0,234 1,9456 Zn 0,052 0,052 0,4146 Cu 4,3894 4,3894 35,0004 Birikm alar Cu2S ZnS PbS FeS Fe3O 4 H okazo kg % Jam iFeS miqdori: kg (0,1019 kg Fe; 0,0585 kg S). 3. ZnO: kg (0,026 kg Zn; 0,0063 kg O 2 ). 4. PbO: kg (0,0735 kg Pb; 0,0057 kg O 2 ) .00792 0792,0 19,223 0735,0  0323,0 37,65 37,81 026,0  1604,0 06,32 91,87 0585,0 

5. FeO va Fe 3 O 4 – bu birikmalarning miqdorini quyidagicha hisoblab topish mumkin: FeO va Fe 3 O 4 oksidlardagi Fe miqdori, konverter toshqoli tarkibidagi umumiy temir, temir sulfidi (FeS) tarkibidagi temir miqdorining ayirmasiga 4,3641–0,1019=4,2622 kg ga teng bo‘ladi. 4,2622 kg temir bilan bog‘langan kislorod miqdori 1,3267–(0,0063+0,0057)=1,3147 kg FeO bilan x kg kislorod bog‘langan deb, (1,3147-x) kg esa Fe 3 O 4 bilan bog‘langan , deb qabul qilinadi, unda: Temir FeO tarkibida Fe kg va temir Fe 3 O 4 tarkibida kg Fe bo‘ladi. Unda Fe 3 O 4 bo‘yicha tenglik tenglamasi tuziladi: 167 64 (1,3147-x ) 272,7880–223,4x=220,2779–167,55x 55,85x=52,5101 x=0,9402 kg , ya’ni Kislorod FeO tarkibida - 0,9402 kg16 85,55 x 16 85,55 2622,4 x  16 85,55 2622, 4 x 

Kislorod Fe 3 O 4 tarkibida - 1,3147–0,9402=0,3745 k g . Temir FeO tarkibida kg . Temir Fe 3 O 4 tarkibida - 4,2622–3,2819=0,9803 kg bo‘lsa, natijada toshqol eritmasi tarkibida FeO– 3,2819+0,9402=4,2221 kg. Fe 3 O 4 –0,9803+0,3745=1,3548 kg kelib chiqadi. Konverter toshqolining hisoblash natijalari 4.7-jadvalga kiritiladi .Jam i % 3 0,3 0,9 1,8 48,3 15 25,9 1,7 0,7 2,4 100 kg 0,2732 0,0323 0,0792 0,1604 4,2221 1,3548 2,2693 0,1571 0,0698 0,2095 8,7282 H oka- zo 0,2095 0,2095 2,4 CaO 0,0698 0,0698 0,7 A l2O 3 0,1571 0,1571 1,7 SiO 2 2,2693 2,2693 25,9 O 2 0,0063 0,0057 0,9402 0,3745 1,3267 152819,3 16 9402,085,55  4.7-jadval Konverter toshqoli tarkibi va miqdori

S 0,055 0,0585 0,1135 1,0 Fe 0,1019 3,2819 0,9803 4,364 50 Pb 0,0735 0,0735 0,8 Zn 0,026 0,026 0,2 Cu 0,2182 0,2182 2,4 Birikm alar Cu2S ZnS PbS FeS FeO Fe3O 4 SiO 2 A l2O 3 CaO H okazo kg % Jam iTashlanma toshqol tarkibi v a miqdorini hisoblash Sanoat miqyosidagi sinov tajribalari shuni ko‘rsatadiki, klin ker tarkibida katta miqdorda erkin holda qolgan uglerod (32%) bo‘lganligi sababli ZnO qaytariladi va haydaladi. Shixtadagi barcha ruxning ma’lum kattaligi 21,0–3,0 % ni tashkil etadi. Shteyn tarkibiga esa 3,0% Zn o‘ tadi, bundan umumiy qilib olganda, barcha ruxning toshqol tarkibiga o‘ tishi 74...76% gacha b o‘ ladi. Sanoatda eritish tajribasi b o‘ yicha umumiy olganda, q o‘ rg‘oshin taqsimlanishi quyidagicha b o‘ ladi: gaz holatida haydalishi 17...21,0% shteynga ...30,0%gacha, toshqolga 49...53,0% gacha o‘ tadi. Toshqolda oltingugurt miqdori 0,8...1,4% oraliqda b o‘ ladi, FeO tarkibida 6...12% temir bog‘langan b o‘ ladi. H isoblash uchun quyidagilar qabul qil inadi: sh ixtadan 75% rux va 51% q o‘ rg‘oshin toshqolga, 22%

rux va 19% q o‘ rg‘oshin gaz holiga o‘ tadi. Toshqol tarkibidagi komponentlar quyidagi k o‘ ri nishda b o‘ ladi: 25% rux ZnS k o‘ rinishda, 75% rux ZnO k o‘ rinishda, 10% temir Fe 3 O 4 k o‘ rinishda, 4% temir FeS holida, qolgani 86% FeO holida, q o‘ rg‘oshin PbO k o‘ rinishda, mis Su 2 S k o‘ rinishda, oltingugurt Su 2 S, ZnS, FeS gaz holida b o‘ ladi. Konverter toshqolining tarkibidagi barcha birikmalarni hisobga olib, tashlanma toshqol tarkibi keltirib chiqariladi: Cu – (4,29+0,2182) –4,3894=0,1188 kg. Fe – (27,47+4,3641) –4,362=27,4721 kg. Zn – 1,68∙0,75+0,026=1,286 kg. Pb – 0,78∙0,51+0,735=0,4713 kg. SiO 2 – 17,49+2,2693=19,7593 kg. Al 2 O 3 – 4,69+0,1571=4,8471 kg. CaO – 5,29+0,0698=5,3598 kg. hokazo – 4,395+0,2095=4,6045 kg. Jami: 63,9189 kg. Klinker asosidagi shixtalarni eritish mobaynida hokazolarga kiruvchi barcha komponentlar butunlay tashlanma toshqol tarkibiga o‘tadi. Toshqolning ratsional tarkibini hisoblash

Mis, rux, temir bilan bog‘langan oltingugurt va kislorod miqdori hisoblanadi. 1. Oltingugurt: Cu 2 S tarkibida kg. ZnS tarkibida kg. FeS tarkibida kg. Jami: oltingugurt 0,0299+0,1576+0,6308=0,8183 kg ga teng. 2. Kislorod: Fe 3 O 4 tarkibida kg. FeO tarkibida kg.0299,0 08,127 06,321188,0  1576,0 37,65 06,3225,0286,1  6308,0 85,55 06,3204,04721,27  0493,1 85,553 641,04721,27    7684,6 85,55 1686,04721,27  2361,0 37,65 1675,0286,1 

ZnO tarkibida kg. PbO tarkibida kg. Jami O 2 : 1,0493+6,7684+0,2361+0,0364=8,0902 kg. Shixtaga kvarsli flus qo‘shilmagan holatda tashlanma toshqol ning miqdori 63,9189+0,8183+8,0902=72,8274 kg ga teng. Endi yuqoridagi hisoblangan tashlanma toshqol miqdori uchun kerak bo‘lgan kvarsli flus miqdori aniqlanadi. Toshqolda SiO 2 miqdori % ga teng bo‘ladi. Biroq kremnezemning bu miqdori yetarli emas, odatda, toshqolda 30...37% SiO 2 bor, deb hisoblanadi, shuning uchun shixtaga kvarsli flusning tarkibi: 92% – SiO 2 ; 4% – Fe 2 O 3 ; 2% – Al 2 O 3 ; 2% – hokazo. Shunday hokazolar tarkibiga kiruvchi birikmalarning 50% CO 2 ko‘ri nishdagi gazlarga o‘tadi, deb hisoblanadi. Tenglik tuzilib, kerak bo‘l gan kvarsli flusning mi q dori (x) noma’lum son orqali aniqlanadi: (72,8274+0,92x)∙0,34=19,7593+0,92x 24,7613+0,3128x=19,7593+0,92x x=8,23780364,0 37,65 164713,0  1317,27 8274,72 1007593,19 

Shunday qilib, tarkibida quyidagi birikmalari bo‘lgan 8,2378 kg flus kerak ekan. SiO 2 - 8,2378  0,92=7,5787 kg . Fe 2 O 3 - 8,2378  0,04=0,3295 kg . Al 2 O 3 - 8,2378  0,02=0,1648 kg . CO 2 - 8,2378  0,01=0,0824 kg . Hokazo - 8,2378  0,01=0,0824 kg . Fe 2 O 3 va flusning FeS bilan o‘zaro ta’siri asosida paydo bo‘lgan tashlanma toshqol tarkibiga flusdan 0,0824 kg CO 2 va 0,014 kg SO 2 o‘tmaydi. Bundan tashlanma toshqol miqdori: 72,8274+8,2378–0,0824=80,9828 kg. Tashlanma toshqol tarkibi: Cu 2 S: 0,1188 + 0,0299 = 0,1487 kg . ZnS: 1,286  0,25 + 0,1576 = 0,4791 kg . FeS: 27,4721  0,04 + 0,6308 – 0,059 = 1,6707 kg . FeO: 27,4721  0,86 + 6,7684 = 30,3944 kg . Fe 3 O 4 : 27,4721  0,1 + 1,0493+0,3745 = 4,1710 kg . ZnO: 1,286  0,75 + 0,2361 = 1,2006 kg . PbO: 19,7593 + 7,5787 = 27,338 kg .014 ,03745 ,07 059 ,03295 ,010 24332 SOOFeFeSOFe 

SiO 2 : 0,4713 + 0,0364 = 0,5077 kg . Al 2 O 3 : 4,8471 + 0,1648 = 5,0119 kg . CaO: 5,3598 kg . Hokazo: 4,6065 + 0,0824 = 4,6869 kg. Jami: 80,9828 kg. Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati: 1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995.

10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 .

O'xshashlar

Muallaq holatda kislorod yordamida eritish

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari

Xomaki misni tozalash jarayonlari

Kislorodli purkashdagi moddalarning tarkibini hisoblash

Avtogen jarayon haqida umumiy tushuncha