Avtogen jarayon haqida umumiy tushuncha

Avtogen jarayon haqida umumiy tushuncha

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

548.5 KB

Ko'chirib olish

Avtogen jaray o n haqida umumiy tus h unc h a Reja: 1. Avtogen eritish jarayonlari 2. Sulfidli mis boyitmasini kislorodli-mash’alli pechda eritish va ularni tayyorlash 3. Xomashyoni quritish 4. Kislorodli-mash’alli eritish pechidagi fizik-kimyoviy jarayonlar 5. Kislorodli - mash’alli eritish pechining konstruksiyasi va uni hisoblash 6. KMEP jarayonining texnologiyasi

Metallurgiya sanoatida, xususan, mis eritishda butun sarf bo‘lgan xarajatlarning teng yarmi xomashyolarni va shixtalarni tayyor lashga ham da eritib, undan shteyn olishga sarflanadi. Qolgan 50 % xarajat esa kon verterlash, elektroliz y o‘ li bilan tozalash va nihoyat, mis olishga sarf lanadi. Shixta va xomashyoni tayyorlash hamda ularni eritish uchun ket gan sarfni kamaytirish borasida olimlarimiz juda k o‘ p ilmiy tadqiqot ishlarini olib borib, o‘ z tak liflari bilan metallurgiya sanoa tiga o‘ zgar ti rish kiritishga harakat qildilar. Uzoq yilgi samarali meh nat lar natijasida mis sanoatida avtogen, ya’ni o‘ z- o‘ zidan boradigan jarayon lar sanoat miqyo sida q o‘ llanilmoqda. Ularga mual laq holatda bora digan mash’alli eritish pechi va kislorodli muallaq elektrotermik pechi, minorali avtogen eritish pechi va suyuqlikda boradigan avtogen eritish pechlari (Vanyu kov pechi) kiradi. Eritish jarayonlarini uchta asosiy turga b o‘ lish mumkin: 1) tashqaridan doimiy issiqlik berib turiluvchi jarayonlar. 2) avtogen, ya’ni ichki kimyoviy reaksiyalar natijasida t o‘ liq o‘ z- o‘ zini issiqlik bilan ta’minlaydigan jarayonlar. 3) aralash, ya’ni ham tashqaridan issiqlik beriladigan hamda ekzo termik kimyoviy reaksiyalar natijasida issiqlik ajralib chiqadigan jarayonlar. Avtogen jarayonlarga yuklanishi mo‘ljallangan xomashyo uchun alo hi da talablar qo‘yiladi. Bu talablarning asosiysi uning tarkibidagi ke rak li birikmalarning kislorod bilan o‘zaro ta’siri natijasida ajra lib chiqa digan issiqlikning xomashyo yoki shixtani eritishga yetarli bo‘lishidadir. Oltingugurt bilan birikkan moddalar avtogen jarayonlar uchun asosiy xomashyodir. Chunki ular kislorod bilan reaksiyaga kirishib, ekzo ter mik holatni yuzaga keltirib, quyidagicha issiqlikni chiqarishi mumkin. Masalan: Cu 2 S–144,56 kJ/kg; FeS–368,36 kJ/kg; PbS–72,59 kJ/kg . Eritishning avtogenli maromi oltingugurtli moddalarning eritish turi bo‘yicha quyidagicha bo‘ladi: piritli, xalkopiritli, pirro tinli yoki kislorod ning purkashdagi tarkibiga ko‘ra, nokerak jinslar va ashyoning tarkibi hamda miqdoriga, purkash

yo‘nalishiga, ya’ni pech tubi dagi yoki yonidagi mash’alli qatlamga, ichki va tashqi issiqlik alma shi nuviga bog‘liq ravishda o‘zgaradi. Yuqorida qayd etilgan oltingugurtli ashyo bilan qaysi usul yoki yo‘na lish bo‘yicha jarayonning tanlanishi o‘z o‘rnida uning ichida oltin gu gurt ning harorat ostida parchalanishi natijasida ajralib chiqadigan issiq lik ashyoni to‘liq eritishga o‘tmaydi. Asosiy harorat temir sulfi di ning (FeS) oksidlanishi natijasida ajralib chiqadi. Buni quyidagi qiy mat lardan bilish mumkin. Parchalangan 1 kg oltingugurtning oksid lanishi nati jasida 6792 kJ/kg issiqlik ajralib chiqsa, temir sulfi - dining oksid lanishi natijasida 1 kg oltingugurt hisobida 14759 kJ/kg issiqlik ajralib chiqadi. Misli rudalar quyidagi beshta asosiy turga bo‘linadi: sochma mis (qumli holda), porfirli mis, vanadiy-temirli mis, misli kolchedan va skarnli qazilma boyliklaridir. Birinchi turdagi sochma mis qazilma boyliklari ko‘proq Afrika da aniqlangan. Bu turdagi sulfidli rudalar tarkibida misning miq dori 3–4 %, oksidli rudalarda 3– 14% ni tashkil etadi. AQSH va Chilining asosiy xomashyosi keng tarqalgan tur dagi porfirli mis rudalar hisoblanadi. Ularning tarkibidagi mis ning miqdori 0,5–2% atrofida bo‘ladi. Bu rudalar juda katta may don larni egal lagan bo‘lib, yer qobig‘ining ustki qismiga yaqin joylash ganligi tufayli ularni ko‘proq ochiq usul bilan qazib olish qulay. Aso san, yirik qazilma konlar Chilining Chukikamata viloyatida va AQS Hn ing San-Manuel, Bingxem-Kanon va ushbu mamlakatlar ning boshqa hududlarida joylashgan. Kolchedanli qazilma konlar ko‘proq vulqonli jinslarda linza ko‘ri ni shida uchrab turadi. Bunday qazilma konlar Ispaniyada, Skandina viya mamlakatlarida, Kanada va MDHning bir qancha respublikalarida uch rab turadi (asosan, Uralda). Porfirli mis va misli kolchedan rudalarini boyitish nati jasida ular dan avtogen eritish jarayoni uchun kerakli bo‘lgan misli boyitmalar ajralib chiqadi. Boshqa turdagi, ya’ni sochma mis, vanadiy-temirli mis va skarnli ruda larni qayta ishlaganimizdan olingan boyitmalar esa avtogen jara yon lar talabiga javob bermaydi.

Sochma mis rudalari tarqoq, qiyin boyitiladigan, tarkibi sul fidli va silikatli tashkil etuvchilardan iboratdir. Hozirgi kunda ular ni qazib olish, asosan, yo‘ldosh birikmalar sifatida olib boril moqda. Misli qazilma boyliklar umuman 14%–36% rudali mineral lardan tash kil topgan. Ularning tarkibida 6–16% Fe va 7–13% S va bosh qa birik malar bor. Bu turdagi rudalar ham avtogen eritish jadvaliga t o‘ g‘ri kel maydi va asosan shixta tarkibida qayta ishlanadi. Tarqoq rudalar minerallarning bir xilligi va kimyoviy tarkibining doimiy ligi bilan ajra lib turadi. Ulardan olingan boyitmalar avtogen eritish jarayonini ta’minlay oladi. Mis metallurgiya sanoatida avtogen jarayonlar keng qo‘llanib keli - nayotganligini e’tiborga olib, shu jarayonning fizik-kimyoviy xusu siyat lari bilan batafsilroq tanishib chiqamiz. Oltingugurtga boy bo‘lgan ashyolarni avtogen jarayoni orqali eri tishda texnologik kislorod yordamida purkab, jarayonning muallaq ho latda borishi kislorodli-mash’alli eritish pechi degan nomni olgan bo‘l sa, muallaq holatda mash’ala bo‘lib yonishi, so‘ng moddalarning par cha lanib, erish haroratiga o‘tishi kislorodli-muallaq holatdagi eritish pechi deb ataladi (KFP yoki KVP). Bunday eritish usuli hozirgi kunda dunyoda 8 ta mamlakatda: Kana dadagi “Kopper-Klif”, AQSHda Chino va Xayden hamda O‘zbekiston Respub likasining Olmaliq mis eritish zavodlarida ishlab kelmoqda. Texnologik pur kash orqali muallaq holatda eritishning afzal lik laridan biri gorizontal mash’alli pechdir. Eritish pechining ichidagi gorizontal holatdagi mash’alada oltingu gurtning toza kislorod bilan yuqori tezlikda oksidlanishi va unga nisba tan past tezlikda gaz oqimining paydo b o‘ lishi texnologik oqova gaz hajmining k o‘ pa yib ketmasligiga olib keladi. Muallaq holatdagi eritish pechi yallig‘ qaytaruvchi pechga o‘ xsha magan b o‘ lib, old qismida quritilgan shixta qorishmasi tepadan, pech ning old qismidan texnologik kislorod bilan purkalanadi.

Sulfidli mis boyitmasini kislorodli-mash’alli pechda eritish va ularni tayyorlash 1953-yilda KMEP jarayoni birinchi marta Kanadaning «Kopper Klif» zavodida qo‘llangan. Jarayonning «avtogen» nomini olishiga asosiy sabab – tashqaridan yoqilg‘i sarflanmaydi. Jarayon uchun kerak bo‘l gan issiqlik ashyo tarkibidagi oltingugurtli birikmalarning parchala nishi, oksidlanishi, umuman olganda, ek zotermik reaksiyalardan hosil bo‘ladigan issiqlik hisobiga kechadi. Olmaliq mis eritish zavodida KMEP jarayoni 1968 - yildan beri sanoa tda qo‘llaniladi. Pechning hajmi 580 m 3 , foydali maydoni 120 m 2 , ishlab chiqarish unumdorligi sutkasiga 12 t/m. Bir sutkada 2000 t shixtani qayta ishlash imkoni mavjud. Xomashyo tarkibiga misli boyitma, flus va aylanuvchi chang k ira di. Jarayon yordamida turli mono va polimetalli boyitmalarni qayta ishlash mum kin. Boyitmalarning mineralogik tarkibi turlichadir. Mis minerallari xal kopirit, bornit, xalkozin, temir esa pirit va pirro tin minerallari tarkibida uchraydi. Boyitmaning granulometrik tarkibi 0,147– 0,043 mm ga 90% gacha oraliqda o‘zgaradi. Suzgichdan keyin boyit maning namligi 10 – 17% ni tashkil etadi. KMEP jarayoni boyitmani chuqur oksidlantirish va misga boy shteyn olishdek murakkab jarayonni o‘z ichiga oladi. Dunyoda keng tar qalgan shixta tayyorlash usullaridan eng yaxshi qulay tizimlardan biri beding tizi midir. Xomashyo komponentlari qatlam-qatlam shaklda bir-biri ustiga tas malar yordamida yuklanadi va vertikal kesimda konve yerga yuklanadi. Bunda shixta moddalari yaxshi aralashadi. Xomashyo tayyor lash katta mablag‘ sarflanishiga qaramay, beding tizimi tarkibi bir xil bo‘lgan xomashyoni tayyorlashga imkon yaratadi, uning yana bir qulayligi shundan iboratki, unda yirik va kukun moddalar bilan ishlash mumkin. Beding tizimi Yaponiya zavodlarida keng qo‘llaniladi. Masalan, «Xitachi» zavodida 8 xil mahalliy boyitma, 10 xil xorijiy boyitma, 4 xil xorijiy sementli mis ishlatiladi. Metariallarda misning miq dori 2 % dan 37 % gacha o‘zgaradi.

Ana shunday hollarda beding tizimi tarkibi deya rli o‘zgarmaydigan xomashyoni olishga imkon yaratadi. Masalan, xom ashyoda misning o‘zgarishini hisoblaganda o‘rtacha nisbatdan 0,49 %, temir 0,56 % va oltingugurt bo‘yicha 0,68 % farq qiladi. EHM yorda mida moddalarning taqsimlanishi har kuni hisoblanadi. Xom ashyo ning hajmi uch kun to‘liq ishlashga mo‘ljallangan. Ularda ikkita, hajmi 1700 t bo‘lgan xomashyo tayyorlash majmuasi mavjud bo‘lib, 3 kunlik zaxirada saqlanadi. Pulpa bu qattiq va suyuq moddalarning aralashmasidir. 3.1-rasmda Olmaliq mis eri tish zavodidagi kislorodli-mash’alli eritish pechining umumiy ko‘rinishi sxemasi ko‘rsatilgan. Xomashyoni quritish KMEP jarayoni amalga oshirilishida qat’i y shartlardan biri – xomashyoning o‘ta quritilishidir. Quritilgandan keyin xomashyoning namligi 0,1–0,15 % dan ortmasligi kerak. Undan namroq shixta yirikroq bo‘lib, KMEPning talabiga javob bermaydi, chunki moddalarning kukuni pech ichida bir necha sekund davomida uchish holatida bo‘lishi shart. Ana shu uchish holatida zarrani ng butun sirti bo‘yicha oksidlanish reaksiyasi o‘tib, KMEP jarayoni amalga oshiriladi. Shixtani o‘ta quritish uchun ayla na quvursimon shakldagi pech yoki vertikal joylashgan quritish quvur lar ishlatiladi.

3.1-rasm. Olmaliq mis eritish zavodidagi kislorodli-mash’alli eritish pechi majmuining umumiy ko‘rinishi: 1–eritish pechi; 2–gaz sovutkich qozon; 3–yirik changni ushlab qoluv chi inersion maxsus qurilma; 4–elektrsuzgichlar; 5–xomashyoni quri tishga mo‘ljallangan quvur-quritkich; 6–gaz yordamida isitkich o‘choq; 7–sik lonlar; 8– havo purkagich-ventilator; 9–quritilmagan xomashyo saqla nadigan xampalar (bunker); 10–qirg‘ichli konveyerlar; 11–quritilgan xomashyo saqlanadigan pech xampalari. Olmaliq mis zavodida vertikal quritish quvurlari ishla tiladi, ham masi bo‘lib 2 quvur o‘rnatilgan. Quritish jarayonining ishlash talabi qu yi da gicha: quvurning past tomonidan katta tezlik bilan issiq gaz yubo riladi (30–40 m/s). Issiq gazning oqimiga nam (7–8 % H 2 O) bo‘lgan xom ashyo yukla nadi. Xomashyo moddalariShteyn Shteyn KislorodOchiq havo Toshqol tashlangan joy Gaz sulfat kislotasi Xomashyo

uchib turgan muallaq holat da quritiladi, nam sizlangan kukun esa quvurning yuqori qismiga uchib, chang ushlash tizimlariga yuboriladi. Quritish quvurlari maxsus pechlarda yoqiladigan tabiiy gaz bilan isitiladi, haroratni boshqarish uchun maxsus pechga ikkilamchi sovuq havo beriladi. Moddalarning bir soatlik sarfi quyidagicha: tabiiy gaz 600–800 m 3 , (birlamchi gaz yoqish uchun) havo 6000–8000 m 3 . Birlam chi va ikkilamchi havolarning nisbati jarayonning borish sha roit lariga qarab 1:1 dan 1:1,3 gacha o‘zgaradi. Quvur bo‘yicha gazning haro rati: quvurga kirish qismida 300–450 0 C . Moddaning quvurda bo‘lish davri 1–3 sekunddan oshmaydi. Jarayon qat’iyan ushbu ko‘rsatkichlar ora li g‘ida boshqarilishi va tizim o‘zgarmasdan borishi kerak. Masalan, mod da kamroq kelib qolsa, quvurning harorati oshib ketadi va sulfid lar alanga olishi mumkin. Agar xomashyo ko‘proq yuklansa, harorat pasa yib ketadi va modda to‘la quritilmaydi. Doimiy nazoratda bo‘ladigan aso siy qismlar: nam xomashyoning sarfi, issiq gazning harorati, quvur dagi haroratlar, birlamchi va ikkilamchi havolarning nisbatligidir. Bun day nazorat avtomatik tizim tomonidan boshqarilishi kerak. Quritish quvurlarining afzalliklari, avvalo, yuqori ishlab chiqa rish unumdorligi va ishonchliligi, o‘rta quritish imkoniyati borligi dan iborat. Bir soatda 60–80 t xomashyoni quritish imkoniga ega. Quvur lar ni oqi lona ishlatish shartlaridan biri bir me’yorda moddalarni yuk lash dir. Quvurning ishlashini takomillashtirish uchun gazni qaytadan, ikki lamchi havoni o‘rniga, pechga qaytarish kerak bo‘ladi. Bu jarayon yonil g‘ining sarfini kamaytirishga yordam beradi, gazlar 60–70 0 C issiqlikka ega bo‘lib, ularning tarkibida 15–17 % sof kislorod bo‘lishi mumkin. Kislorodli-mash’alli eritish pechidagi fizik-kimyoviy jarayonlar KME pechidagi jarayon yallig‘ qaytaruvchi pechiga nisbatan ancha murakkabdir. Agar yallig‘ qaytaruvchi pechda deyarli neytral atmo sfe rada sulfidlar

oksidlantirilsa, KME pechida sulfidlar intensiv holatda oksid lanadi. Shuning uchun ham muallaq holatda barcha kimyo viy o‘zgarishlar yuqori harorat va kislorod ta’sirida faollashib, tez suratda barqaror boradi. Boyitmada mis oddiy va murakkab sulfidlar turida uchraydi: bor nit , xalkopirit, xalkozin va kovellinlar. Aylanuvchi changda esa oddiy oksid, sulfat va ferrit holatlarda bo‘ladi. Umuman olganda, eritish pechi da asosiy kimyoviy jarayonlar kechadi: Bornit Cu 5 FeS 4 qizish natijasida parchalanadi: 2Su 5 FeS 4 = 5Cu 2 S + 2FeS + 0,5S 2 (3.1) Ushbu jarayon havo atmosferasida 800—840 0 C oralig‘ida ajra ladi. Mis sulfidi (C u S) qizish mobaynida oson parchalanadi: 4C u S=2S u 2 S +S 2 (3.2) Pirit qizish natijasida quyidagicha parchalanadi: FeS 2 = FeS + 0,5S 2 (3.3) Agar haroratning qizishi ortib bor s a, u holda oksidlantiruvchi at mo sferada jarayon temir sulfidi gematit Fe 2 O 3 va magnetit Fe 3 O 4 holiga o‘tishi bilan kechadi. Rux mis boyitmasida sulfid holatida (ZnS) uchraydi, aylanuvchi changda esa ZnO, ZnSO birikmalari holida uchraydi. Eritish davrida rux qisman gaz holatiga o‘tadi, chunki unda kislorod va oltingugurt birik malari 1300–400 0 C haroratlarda uchish xususiyatiga ega bo‘ladi. Rux jarayon mahsulotlari bo‘yicha taxminan quyidagicha taqsimlanadi: shteynga 3–15%, changga 15–25 %; toshqolga 62–72% o‘tishi hisoblab chiqilgan. Ko‘p hollarda mis boyitmasida qo‘rg‘oshin va boshqa noyob metallar ham uchrab turadi. Agar mis boyitmasida qo‘rg‘oshin bo‘lsa, u holda jara yon mahsulotlari bo‘yicha noyob metallar quyidagicha taqsimlanadi, % : Mahsulot nomi Cd I n G T l Se T e R e

Shteynga 12 20 9 18 38 18 12 Toshqolga 8 41 61 22 13 10 10 Chang va gazga 80 39 30 60 49 72 78 KMEP o‘z alanga mash’alida yuqori haroratda birikmalarni oksid lantiradi, sulfidlarni esa ba’zida parchalab eritadi, shuning uchun ham sulfid larning erish davrida kuydirishga xos kimyoviy o‘zgarishlar bilan jarayon faol kechadi. Murakkab birikmalarning parchalanish va ajralish jarayonlari keng tarqalganligi, oksidlanishga, asosan, oddiy sulfidlar bilan kechadi, desak hech ham mubolag‘a bo‘lmaydi: FeS +1,5O 2 = FeO + SO 2 (3.4) Su 2 S+1,5O 2 =Su 2 O+SO 2 (3.5) ZnS + 1,5O 2 =ZnO+SO 2 (3.6) PbS + 1,5O 2 = PbO + SO 2 ( 3.7) Temir sulfidi vyustit (FeO) va magnetit (FeO)largacha oksid lanishi mumkin. KMEP jarayonida FeS, asosan, magnetit birikmasi gacha oksid lanadi. Pechning suyuq vannasida magnetitning miqdori sul fid lar bilan qaytarilish reaksiyalarining qanchalik to‘g‘ri borishiga bog‘liqdir. Bu reaksiyalarning tez va to‘liq o‘tishi eritma tarkibi, gaz fazasi hamda haroratning mo‘tadil ushlab turilishiga juda ham bog‘liq. Magnetit sulfidlar bilan quyidagi reaksiyalar orqali o‘zaro bog‘lanadi. 3 Fe 3 O 4 +FeS=10FeO+SO 2 (3.8) 2Fe 3 O 4 +Cu 2 S=2Cu+6FeO+SO 2 (3.9) 3Fe 3 O 4 +ZnS=ZnO+9FeO+SO 2 (3.10)

2Fe 3 O 4 +PbS=Pb+6FeO+SO 2 ( 3.11) Kremniy dioksidi mavjudligida, eritmada magnetit sulfidlar bilan quyidagicha o‘zaro bog‘lanadi: 3Fe 3 O 4 +FeS+ 5 S i O 2 =5(2FeO·SiO 2 )+SO 2 (3.12) 2Fe 3 O 4 +Cu 2 S+ 3 SiO 2 =3(2FeO·SiO 2 )+2Cu+SO 2 (3.13) 3Fe 3 O 4 +ZnS+4,5SiO 2 =4,5(2FeO·SiO 2 )+ZnO+SO 2 (3.14) 2Fe 3 O 4 +PbS+ 3 SiO 2 =3(2FeO·SiO 2 )+Pb+SO 2 (3.15) KMEP jarayonida magnetit birikmasining paydo bo‘lishini suyu q ma h - sulotlardagi SO 2 tarkibining parsial bosimi , tosh q ol nordonligi va F e S ning shteyndagi mi q doriga bo g‘ li q dir . Misga boy shteynni h osil q ilish sulfid larning chu q ur oksidlanishiga bo g‘ li q. Bunday jarayon esa magnetit birikmasining toshqoldagi miqdorini orttiradi. Jarayon mahsulotlarida mis va temirning yuqori miqdorini hi sob ga olganda ularning oksid hamda sulfidlari o‘zaro bog‘lanishlarini quyidagi kimyoviy reaksiyalar orqali kuzatish mumkin: Cu 2 S+FeO=FeS+Cu 2 O (3.16) Cu 2 S+2FeO=2Cu+2Fe+SO 2 ( 3.17) FeS+2FeO=3Fe+SO 2 (3.18) Mis oksidi va uning sulfidi o‘zaro bog‘lanib, mis metalining hosil bo‘lishini KMEP jarayo ni ning qay darajada borish sharoitiga bog‘liq desak, to‘g‘ri bo‘ladi. Shteynda FeS ning faolligi Cu 2 O ni sulfid holatiga o‘tkazishiga o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Flus tarkibidagi oksidlar eritmadagi jarayon mahsulotlari bilan quy i dagi reaksiyalar bo‘yicha o‘zaro bog‘lanadi:

FeO+SiO 2 =FeO·SiO 2 (3.19) 2Fe 3 O 4 +3SiO 2 =3(2FeO·SiO 2 )+O 2 (3.20) ZnO+SiO 2 =ZnO·SiO 2 (3.21) CaO+SiO 2 =CaO·SiO 2 (3.22) MgO+SiO 2 =MgO·SiO 2 (3.23) KMEP jarayonida boradigan fizik-kimyoviy o‘zgarishlar natija sida shteyn va toshqol yuzaga keladi. Asosiy o‘zaro bog‘lanishlar mash’a lada boshlanib, avval qiziydi, so‘ng sulfidlarning oksidlanishi natija sida oksid sulfid eritmasi hosil bo‘ladi. Bunday eritmada oksid sul fid nisbati dast labki xomashyoning tarkibi va sulfidlarning kuydi rish darajasiga bog‘liq bo‘ladi. Sulfidlarning kuydirish darajasini o r ttirish va flus larning oksid lanishi toshqol tarkibida oksidlarning ko‘payishiga olib keladi. Oksid sulfid aralashmasining shteyn va toshqolga ajralishi pech ning vannasida tugallanadi. Ajralish eritmalarni ng har xil fizik-kimyoviy xu su siyat larga ega bo‘lganlari asosida o‘tadi. Birinchi qatorga bu erit ma lar ning har xil zichligi va sirt tarangligi ta’sirida o‘tadi. Tosh qolning namu naviy tarkibi quyi dagicha, %: 0,8–1,0 Cu; 32–35 SiO 2 ; 37–40 FeO; 6–8 CaO. Shteyn ning tarkibi esa o‘rtacha quyidagicha, %: 32–36 Cu; 32–36 Fe; 24–26 S; 7– 8 Fe 3 O 4 . Olmaliq zavodida eritmalar bilan bir sutkada 100 t ga yaqin mag ne tit hosil bo‘ladi. Oxirigacha qaytarilmagan magnetit vannada shteyn va toshqolga taqsim - lanadi hamda bu jarayon quyidagi tenglama orqali ifodalanadi: K= % Fe 3 O 4 tsh / % Fe 3 O 4 sht (3.24) Magnetit, asosan, toshqolda yig‘ilib, pechdan toshqol tarkibi dan birga chiqariladi. Magnetitning eritmadagi miqdori ko‘payishi pech tubida cho‘k ma paydo bo‘lishiga olib keladi. Cho‘kma pechning asosiy ishchi haj mi ni kamaytirib yuboradi, kimyoviy reaksiyalarning faol borishiga xalaqit beradi, dastgohning

ishlab chiqarish unumdorligini kamaytiradi, tosh qol bilan misning isrofgarchiligini orttiradi. Magnetitdan paydo bo‘l gan pech tubidagi qiyin eriydigan birikmalardan iborat cho‘kmani eri tish uchun pechning haroratini oshirib, jarayonga qo‘shimcha kremnezemli fluslar yuklash kerak bo‘ladi. Kislorodli - mash’alli eritish pechining konstruksiyasi va uni hisoblash Kislorodli-mash’alli eritish pechi 1968 - yilda Olmaliq tog‘ - metal lur giya kombinatining mis eritish zavodida ishga tushirildi. Ikkala pech, ya’ni Kanadadagi “Koper Klif” zavodidagi pech bilan konstruksiyasi deyarli bir xildir. Pechning poydevori butun bo‘lgan temir betondan tayyorlangan. Poy devorning ustiga eni 50mm bo‘lgan cho‘yan plitalari joylash tirilgan. Plita larga betondan tayyorlangan maxsus qatlam qo‘yilgan. 3.2-rasmda k o‘ rsatilganidek, pechning ishchi tagi (leshad) uch qator o‘tga chidamli, olovbardosh g‘ishtdan yasalgan: eng pastki qismi ning eni 230 mm bo‘lgan shamot, o‘rta qismi 230 mm magnezitoxromit va sirt ishchi qatlami eni 460 mm bo‘lgan megnezitoxromit olovbardosh g‘ishtdan tayyor langan. Leshadni ng tepa qismi, yon tomonini terish uchun gori zontal shaklda yasab o linadi. Yon tomoni normal magnezito xromit g‘ishtidan yasalib, eni 810 mm ni tashkil qiladi, bosh va dum tomonlarining eni esa 920 mm. Pechning ishchi tepa qismi (svod), ya’ni tomining eni 460 mm bo‘lgan magnezitoxromit g‘ishtidan teriladi. Pechni mustahkamlash uchun eni 15 mm bo‘lgan po‘lat qoplama, 55 tartibli qo‘shtavr va 50 mm li po‘lat sinch orqali maxsus qurilmalar ishlatiladi. Toshqolni pechdan 2 ta suv bilan sovutiladigan misdan yasalgan nov orqali chiqariladi. Novlar pechning dum devorida bo‘lib , leshaddan 700 mm balandlikda joylashgan. Shteyn bir-biri bilan bog‘langan ikkita idish tizimida ishlaydigan sifondan chiqariladi. Sifonni ng yuqori ostonasi quyidagi tenglama orqali topiladi:

3.2-rasm. Olmaliq mis eritish zavodidagi kislorodli-mash’alli eritish pechining old hamda yon tomondan ko‘rinishi va qirqimi. H = (h 1 g 2 + h 2 g 2 ) / g 1 (3.25) Bunda: h 1 va h 2 – shteyn va toshqol vannalarining o‘rtacha baland liklari, sm; g 1 va g 2 – shteyn va toshqolning zichligi, g/sm 3 . KME pechini hisoblash uning eritish zonasi, apteyk (mo‘ri) va asosiy o‘lcham - larini aniqlashdan iborat. Pechning asosiy o‘lchamlariga balandligi, diametri va eritish ishchi hajmi k iradi. Xomashyoning yuklash payti, sulfidlarning oksidlanish reaksiya si davomi va gaz oqimining tezligi asosida hamma kerakli o‘lchamlarni hisoblash mumkin. Eritish shaxtasining balandligi quyidagi formula yordamida aniqlanadi:

h = ω / t (3.26) Bunda: h – eritish pechi shaxtasining balandligi; ω – xomashyo zarrachalarining tushish tezligi davri, m/s ; t – sulfidlarning oksidlanish reaksiyasi borish vaqti . Mayda zarralar 10 -2 dan to 10 -4 mm gacha doimiy tezlikda hamisha muallaq holatdan pastga, eritmaga qarab cho‘kib boradi. Buni quyidagi Stoks formulasi orqali ifodalash mumkin: ω = 2/9 · ( δ - ρ ) / ђ · g · r 2 Bunda: r – zarraning radiusi, m ; δ – zarraning zichligi, kg/m 3 ; ρ – gaz muhitining zichligi, kg/m 3 . Zarraning zichligi boyitmaning tarkibiga bog‘liq bo‘lib, 4000–4500 kg/m 3 atrofida bo‘ladi. 1450–1500 0 C oralig‘ida gaz muhitining zichligi 0,30–0,35 kg/m 3 . O‘sha harorat oralig‘ida gaz muhitida qovush qoqligi 16–17·10 -5 m 2 /s ni tashkil qiladi. Hisoblash uchun zarraning o‘rta cha radiusini olish kerak. KMEP jarayonida, kinetik ma’lumotlarga ko‘ra, sulfid boyitmasidagi zarraning oksidlanish vaqti 1 sekundni tashkil qiladi. Eritish shaxtasining kesim maydoni quyidagi tenglama orqali topiladi: S = V / W Bunda: V – texnologik gazning hajmi, m 3 /sek ; W – gazning haqiqiy harakatlanish tezligi, m/sek. Gazning hajmi, berilgan shixta komponentlari metallurgik hisob lar bilan topiladi. Gazning tezligi xomashyo zarralarining erkin tushish vaqtiga teng , deb qabul qilinadi.

Pech ichidagi ishchi shaxtaning balandligi va kesimini bilgan ho lda, uning diametri va hajmi aniqlanadi. Shaxtaning hajmi to‘g‘ri topil gani, pechning ishlab chiqarish unumdorligi eritish hududidagi issiqlik kuch lanishi orqali tekshirilishi mumkin. Issiqlik kuchlanishi KMEP jarayoni uchun 240–290 · 10 3 kDj/m 3 soat ni tashkil qiladi. Gaz egallaydigan joy maydon kesimi (m 2 ) to‘g‘riburchak qismidan tashkil topadi: S=bh+r 2 /2 ( φ - Sin φ 0 ) Bunda: b – kameraning eni, m; h – to‘g‘ri burchak qismining balandligi, m; r – svodni ng radiusi, m; φ va φ 0 –markaziy burchakning radian va gradusda o‘ lchamlari . Suyuq vannaning balandligi, odatda, 1m ni tashkil qiladi, toshqol qatlamining balandligi 0,6 m, shteynniki esa 0,4 m. Toshqol vannasi ning hajmi (m 3 ) ushbu tenglama orqali topiladi: V 1 = V∙t Bunda: V – toshqol hajmi, m 3 /soat; t – toshqolning vannada bo‘lish vaqti, soat (cho‘kish vaqti). Toshqolni ng soatbay ajralib chiqishi, pechning ishlab chiqish unum dorligi va shixtaning tarkibiga bog‘langan holda , cho‘kish vaqtiga 4–6 soat bo‘lishi mumkin va texnologik hisoblardan aniqlanadi. Shteyn vannasining hajmi, odatdagiday , 0,7V 1 ga teng bo‘ladi, vanna ning butun hajmi esa 1,7V 1 dir. Ishchi kameraning uzunligi quyidagi formuladan aniqlanadi: t = 1,7 V 1 / b · h

B unda: b – vannaning eni (kameraning gaz egallaydigan joy eniga teng), m; h – vannadagi eritmaning balandligi, m. Apteykni ng kesim maydoni gazning hajmi va tezligidan topi ladi. Apteykka kirishdan oldin gazning hajmi kameradagiga qara ganda biroz kamroqdir, chunki uning harorati 1250–1300 0 C gacha pasayib ketadi. Apteykda gazning tezligini 10– 12 m/s deb, qabul qil ish mumkin . KME pechining gaz egallaydigan zona hajmini berilgan ishlab chiqish unumdorligi, shixtaning issiqlik chiqarish va issiqlik kuchlanishi orqali top ish ham mumkin : V = Q · Q qattiq / V Bunda: Q – bir soatda ishlab chiqarish unumdorligi, t; Q qattiq – xomashyoning issiqlik chiqarishi, kDj/t; V – issiqlik kuchlanishi, kDj/(m 3 soat). Eritish hududidagi gaz egallaydigan zonaning maydon kesimi ushbu tenglama orqali aniqlanadi: S = V / l Eritish zonasining uzunligi ( l ) mash’alning aerodinamik uzunligi orqali topiladi. Zarralarning o‘lchami 0,15 mm atrofida bo‘lsa, l = 12–14 mm deb, qabul qil ish mumkin . KMEP jarayonining texnologiyasi Quritilgan xomashyo KMEP ga aera ts ion havo orqali uzatkich tas ma yor damida yuklanadi. Yuklanayotgan xomashyoning tarkibi radio aktiv zich likni o‘lchaydigan dastgoh yordamida aniqlanadi. Xomashyo yondir gich lari pechning bosh tomonida joylashgan (3.3-rasm).

3.3-rasm . KME pechining umumiy old ko‘rinishi. Unda 2 ta kislorodli purkagich , yondirgich xomashyo kelib tushadigan har ikkala quvur ko‘rsatilgan. Yondirgich qurilmasi to‘liq qo‘zg‘aluv chan bo‘lib, u temiryo‘l ustiga o‘rnatilgan. Yondirgich uskunasi suv bilan sovutiladigan pechning asosiy qismi ga mustahkamlangan metall quvurga mahkamlab ulanadi. Yondir gichning ishlash ko‘rsatkich lari quyidagicha: Xomashyo bo‘yicha ishlab chiqish unumdorligi – 25–30 t/soat; Texnologik kislorodning ortiqcha bosimi – 0,5 · 105 Pa; Kislorodning sarfi – 6000–7500 m 3 /soat; Kislorodning yondirgichdan chiqish tezligi – 80–100 m/sek; Xomashyo kislorod aralashmasining yondirgichdan chiqish tezligi – 20–25 m/ sek. Katta tezlik va xomashyoning me’yorsiz ishlashi yondirgichni ng tez ishdan chiqishiga olib keladi. Qattiq o‘tga chidamli olovbardosh qotish malar bilan qoplash yondirgichning ishlash davrini biroz ko‘paytiradi. Yondirgich uskunalari 2–3 marta ta’mirlashga va tiklashga qodirdir. Dastlab Olmaliq pechida 2 ta gorelka mavjud edi. Bunda ishlab chiqa rish unumdorligini bir tekisda boshqarish qiyin kechdi. Bitta ka mayishi ikkinchi yondirgichga katta nagruzka tushirib, mash’alning uzun la shishi va ostki devor qatlamining tezda ishdan chiqishiga olib kelar edi. Shuning uchun diametri 350 mm ikkita yondirgich o‘rniga, 300 mm li 3 ta yondirgich o‘rnatildi.

Biroq bu uzoq ishlamadi, chunki ikkita ashyo xampasi yondir gich larning bir me’yorda ishlashini ta’minlamadi. Shu ning uchun 6 oydan keyin yana 2 ta yondirgichga o‘tildi. Toshqolning nordonligini orttirish uchun boyitmaga 15–20 % kvars flusi qo‘shilib, xomashyo kvarsning miqdori 12–15 % ni tashkil qilishi tav siya etiladi. Aynan hozirgi davrda shteynda 36–40 % mis olish imko niyati bor. Bundanda boyroq shteyn olish misning toshqol bi lan isrofgar chiligi ortishiga olib keladi va pech ishchi zonasida haro rat ning keskin ko‘tarilishiga sabab bo‘lishi mumkin. Jarayonning haroratini pasaytirish va desulfurizatsiya daraja sini 30 % gacha ko‘paytirish qo‘shimcha kvars flusini yuklash bilan amal ga oshi riladi. Ammo bunda toshqolning tashlama joyga chiqish mi q dori ko‘pa yib, mis isrofgarchiligining ortishiga olib keladi. Qayta ishlanayotgan boyitmaning maydaligi (taxminan 50 % 0,047 mm) va pech alanga mash’alining katta aerodinamik uzunligi chiqayot gan gaz ning yuqori darajadagi changligi ortishiga olib keladi. Ushbu gazda 300–350 g/m 2 qattiq zarra bo‘lib , changni ng chiqish foizi ashyo massasidan 8–10 % ni tashkil qiladi. KMEP jarayoni oltingugurt birikmalariga boy gaz olishga im kon yaratdi. Nazariya bo‘yicha gazda 85–95% SO 2 bo‘lishi mumkin. Amaliyot da esa dastgohlarning yaxshi germetik qoplanishi to‘liq emasligi sababli gazning tarkibida oltingugurt angidridining miqdori ancha kam. Gaz ning pechdan chiqish davridagi namunaviy tarkibi, %: 55–75 SO 2 , 2–3 O 2 ; 30–45 N 2 . Shuningdek, jarayondagi mahsulotlarning tarkiblari quyidagicha, %: C u Fe S SiO 2 CaO Fe 3 O 4 Al 2 O 3 Tosh q ol 0,8 – 1 40 – 42 0,5 – 1 32 – 35 1 – 1,5 10 – 12 3 – 4 Shtey n 35 – 40 32 – 35 26 – – – 1,5 – 2 Chang 18 – 18 – 7 – 3 – 5 – – 1,5 –

21 26 12 2 Misning toshqoldagi miqdori ko‘pligi uning shteynga o‘tish darajasini 97 % gacha kamaytiradi, xomaki misga o‘tish darajasi esa faqat 94 % ni tashkil qiladi, xolos. Ajralib chiqayotgan changda, asosan, sulfatlar bo‘lib, bular ayla nuvchi xomashyo hisoblanadi va o‘z o‘rnida, jarayon haroratini pasay tirishga imkon yaratadi. Agar xomashyo tarkibida 12–14% SiO 2 bo‘lib, u 35–40% misli shteyn olish uchun agregatda eritilsa, 1 t xomashyo 220 – 240 m 3 kislo rod sarf bo‘lib, pechning asosiy qismida 1350–1450 0 C haroratni tashkil etadi. Agar SiO 2 ning miqdori kamaysa yoki kislorodning sarfi ortib borsa, harorat 1500–1600 0 C ga ko‘tarilishi mumkin. Bu jarayon o‘tga chi damli g‘isht larning barqarorligini ka may tiradi va halokat holatiga olib kelishi mumkin bo‘lib qoladi. Shuning uchun ham xomashyo tarki bini bir me’yor da ushlab turish katta ahamiyatga ega. Desulfuriza ts iya o‘zgarmagan holda haroratni boshqarish juda ham qiyin kechadi. Amaliyotda bu kislorodning sarfini o‘zgartirish or qali olib boriladi. Bunday tadbirlar desulfuratsiya darajasi va shteyn tar kibini o‘zgar tirib yuboradi. Pech ichidagi alanga mash’alining uzunligi jarayonning yuqori haro ratda olib borilishiga imkon yaratadi, pechning hajmida harorat 1200–1300 0 C ni tashkil qiladi. Pechning ishchi hajmidan texnologik gaz havoso‘rgich orqali so‘riladi. Havoso‘rgichning ishlab chiqarish unumdorligi soatiga 50000 m 3 atrofida gazsimon moddani tortish quvvatiga ega bo‘ladi. Jarayonning quyidagi ko‘rsatkichlari doimiy nazorat ostida bo‘ladi: 1) xomashyoning pechga yuklanishi; 2) kislorod, tabiiy gaz va havoning sarfi; 3) kislorod, tabiiy gaz va havoning bosimi; 4) gazning harorati; 5) vakuum qiymati; 6) elektr suzgichlardan chiqayotgan gazdagi SO 2 ning miqdori;

7) qozon-sovutkichdan chiqayotgan bug‘ning miqdori va bosimi; 8) jarayondagi eritma mahsulotlarining harorati. Jarayonning me’yorda oqilona borishida toshqolning harorati 1220–1250 0 C, shteynniki esa 1150–1180 0 C bo‘lishi eng ma’qul ko‘rsatkich dir. Hozirgi davrda pechning ishlab chiqarish unumdorligi sutkasiga 10–12 t/m 2 ni tashkil qiladi. KMEP jarayonida texnologik kislorod xomashyo aralashmasining 15–20 m/s tezlikda yondirgichdan chiqishini ta’minlaydi. Tezlik kamroq bo‘lsa, zarralarning kinetik energiyasi kam bo‘lib, tezroq cho‘kadi, tezlik ning ortishi esa pechning ostiga zarralarning urilishiga olib keladi. Ko‘pchilik zavodlarda olingan suyuq eritmalarning miqdori kovshlar soni bilan o‘lchanadi. Boyitma, flus va jarayon mahsulotlarining tarkibini aniqlash maq sa dida , kimyoviy tahlilga yuboriladi. Boyitma va ashyolardan – Cu, Fe, S, SiO 2 , Zn va Pb larni; shteyndan misni; toshqoldan – Cu, Fe, SiO 2 va CaO larni; aylanuvchi changdan esa Cu, Fe, SiO 2 , CaO va Al 2 O 3 kimyoviy birikmalarni aniqlash uchun namunalar olinadi. Kapital ta’mirlashdan keyin pech 72–96 soat davomida qizdi ri ladi, qizitish tezligi 15–20 0 C /soat. Pechning qizitilishi 4 ta gaz yondir gichlar bilan olib boriladi. Ularning ishlab chiqarish unumdorligi bir soatda 1000 m 3 . Foydalanilgan adabiyotlar ro ‘ yxati:

1. Каримов И.А. Ўзбекистон ХXI аср бўсағасида: xавфсизликка таҳдид, барқарорлик шартлари ва тараққиёт кафолатлари. Тошкент: Ўзбекистон, 1998. 2. Хасанов А.С.,Топилов Т.Т., Асқаров М.А, Атаханов А.С. Кўҳна ва навқирон Олмалиқ. Тошкент, 2001 й, –185 б. 3. Хасанов А.С. История металлургии Узбекистана // Горный вестник Узбекистана. Навоий, 2004. № 3/18. С. 101–104. 4. Khasanov A.S., A.S.Atakhanov, F.R. Ismailova. The history of Uzbekistan’s metallurgy and new technologic processes // Shanghai University of China Nation Republic. Papers of scientific seminar meeting or winner of “Istedod”, 2005, December. R. 30–32. 5. Буряков И.Ф.,Косимов М.Р.,Ростовцев О.М. Тошкент вилоя тининг археологик ёдгорликлари. Тошкент: Фан, 1975. 6. Массон М.Е. Ахангаран: археолого-топографический очерк. Ташкент, 1953. 7. Буряков И.Ф. и др. Древняя и средневековская культура Чача. Ташкент: Фан, 1979. 8. Хасанов А.С. Физическая химия медного производства Под ред. Санакулова К.С. Навоий, 2003. – 176 с. 9. Сигедин В.Н. Алмал ы кская жемчужина. Ташкент: Шарқ, 1995. 10. Хасанов А.С. Развитие производства меди // Вестник ТашГТУ. Ташкент, 2004. №3. С.168 – 173 .

O'xshashlar

Misli ashyo va ularni qayta ishlash haqida umumiy tushuncha

Misli ashyolarni qayta ishlashning zamonaviy usullari

Suyuq vannada eritish jarayoni

Temir va boshqa birikmalar haqida

Qora metall rudalariga ishlov berish