logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. VI guruxning p-elementlari

VI guruxning p-elementlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

61 KB
Ko'chirib olish
VI guruxning p-elementlari Reja: 1. Umumiy xarakteristika. 2. Kislorodning tabiatda uchrashi, olinishi. 3. Kislorodning xossalari, birikmalari. 4. Oltingugurtning tabiatda uchrashi olinishi. 5. Oltingugurtning xossalari, birikmalari. 6. Sulfat kislota olinishi, xossalari. VI gruppa ikki gruppadan iborat: asosiy gruppacha kislorod, oltingugurt, selen, tellur, poloniy, qushimcha gruppacha xrom, molibden, volfram. Asosiy gruppachaning uzi yana ikkiga bulinadi: tipik elementlar (kislorod va oltingugurt), selen gruppachasi (selen, tellur, poloniy). Kislorod, oltingugurt, selen va tellur tabiatda uchraydi, lekin poloniy faqat uran qatori elementlarining radioaktiv yemirilish maxsulotlari sifatida tarkalgan bo&#39;lib, uni yadro reaksiyalari yerdami bilan sun&#39;iy ravishda xosil qilish mumkin. Kislorod O, oltingugurt S, selen S ye, tellur Te, poloniy Ro atomlarining sirtki qavatida oltitadan (s2p4) elektron bor. Shunga muvofiq, bu elementlarning oksidlanish darajasi +6, +4 va -2 bula oladi. Kislorodning oksidlanish darajasi -2 ga teng. Oltingugurt, selen, tellur elementlarining gidridlari H2S, H2Se, H2Te kaytaruvchi moddalar bo&#39;lib, ularning bunday xossalari H2S dan H2Te ga utgan sayin kuchayib boradi. H2S--H2Se--H2Te qatorida chapdan ungga utgan sayin bu moddalarning kislotali xossalari kuchayib boradi, chunki ionlarning radiuslari S2- dan Te2- ga utganda kattalashadi. Bu elementlarning +6 valentligiga muvofiq keladigan gidroksidlari H2SO4, H2SeO4, H2TeO4 tarkibiga ega. Bundan kuramizki, selendan tellurga utilgan sayin markaziy ionning koordinasion soni 4 dan 6 ga kadar uzgaradi. Buning sababi shundaki, ionlarning radiusi S6+ -Se6+ - Te6+ qatorida chapdan ungga utgan sayin kattalashib boradi. H2SO4 va H2SeO4 kuchli kislotadir. H2SeO4 sulfat kislotaga qaraganda bir oz kuchsiz kislota xisoblanadi; tellurat kislota H2TeO4 - bularga qaraganda yanada kuchsiz, chunki Te6+ ionning radiusi S6+ va Se6+ ionlarining radiuslaridan bir muncha katta. S, Se, Te ning olti valentli xolatlariga muvofiq keladigan oksidlari, kislotalari, kuchli oksidlovchilar qatoriga kiradi. Ularning oksidlash xususiyati sulfat kislotadan tellurat kislotaga utgan sayin kuchayib boradi. Bu elementlarning +4 valentli xolatlariga muvofiq keladigan gidroksidlarining umumiy formo&#39;lasi H2EO3 bo&#39;lib, ular o&#39;rtacha kuchdagi kislotalardir. (H2SO3, H2SeO3, H2TeO3), sulfit kislotadan H2SO3 tellurit kislota H2TeO3 ga utgan sayin bu moddalarning kislotali xossalari kuchsizlanib boradi, xatto tellurit kislota amfoterlik xossasini xam namoyon qiladi; uning kaytaruvchilik xossasi xam kuchsiz ifodalangan, H2SO3 kuchli kaytaruvchi bo&#39;lgani xolda H2TeO3 oksidlovchidir. Kislorod O, tartib nomeri Z=8, atom og&#39;irligi 16, atom tuzilishi K2S22P4. Kislorod tabiatda erkin va birikma xolida uchraydi. Xavoda xajm jixatidan 20.9% og&#39;irlik jixatidan 23.2% kislorod bor. Yer kobigida kislorodning umumiy miqdori (dengiz suvida va xavodagisi bilan) kariyb 50% ga yetadi. Kislorod Yer kobigida eng kup tarkalgan element xisoblanadi. U uch stabil izotopdan tashqil topgan 816O(99.769%), 817O(0.037%) va 818O(0.204%). Uning juda qisqa vaqt yashaydigan izotoplari 814O, 815O, sun&#39;iy ravishda xosil qilingan. Kislorod sanoatda xavodan yoki suvni elektroliz qilib olinadi. Laboratoriyada kislorod bertole tuzi yoki KMnO4 ni kizdirish yuli bilan olinadi: 2KCLO3 ---> 2KCL + 3O2 2KMnO4 ---> K2MnO4 + MnO2 + O2 Kislorod pulat ballonlarda 150 atm bosim ostida saklanadi. U rangsiz, xidsiz, mazasiz gazdir, suvda kam eriydi: 100 xajm suv 3.1 xajm O2 erita oladi (1atm 20°Sda). Kislorod metallmaslar qatoriga kiradi; uning nisbiy elektrmanfiyligi 3 ga teng bo&#39;lib, bu jixatdan ftordan keyin ikkinchi urinda turadi. U deyarli xamma elementlar bilan birikmalar xosil qiladi va bu jixatdan ftorga o&#39;xshaydi. O atomining tuzilishi 1S22S22P4 demak, ikkita tok elektronlar xisobiga uning kovalentligi ikkiga teng. (p2-bog&#39;) bo&#39;ladi. Bundan tashqari kislorod atomi yana ikkita elektron juftlarini donori bula oladi. Demak, uning yuqori valentligi 4 ga teng (bunda sp3 gibridlanish ruy beradi). Kislorodning kovalentligi yana uchga xam teng bula olishi mumkin. (sp2-bog&#39; va p3-bog&#39;). Lekin kupchilik birikmalarda kislorodning valentligi ikkiga teng. Kislorod qattiq xolatda (va suyuq xolatda) magnitga tortiladi, demak, u paramagnit moddadir. Molekulyar orbitallar nazariyasiga muvofiq kislorod molekulasida uning ikkita atomi o&#39;zaro shu tarzda bog&#39;langanki, O2 molekulasida ikkita tok elektron bo&#39;ladi: Kislorod molekulasi O2 nixoyatda barkaror, uning dissosilanish energiyasi 117.67 kkal/mol.ga teng. 3000° da ajralish darajasi 6% ga yetadi. Kislorod molekulasi kutbsiz molekula. Kislorod - 183°S da qaynaydi, -218.9°S da muzlaydi, suvda oz eriydi. Kislorod odatdagi xaroratda passiv modda, lekin kislorod kizdirilganda va katalizator ishtirokida deyarli xamma elementlar bilan birika oladi. Oltingugurt, fosfor, natriy va xatto temir sim xam kislorodda xavodagiga qaraganda ancha ravshan yonadi: 2Cu + O2 = 2CuO Ca + O2 = 2CaO S + O2 = SO2 2SO2 + O2 = 2SO3 C + O2 = CO2 3Fe + 2O2 = Fe3O4 CH4 + 2O2 = CO2 + 2H2O N2 + O2 = 2NO 4NH3 + 3O2 = 2N2 + 6H2O 4P + 5O2 = 2P2O5 Kislorodning allotropik shakl uzgarishi ozondir O3. Ozon grekcha &#34;xidli&#34; suzidan olingan. Ozon tabiatda momakaldirok paytlarida, chakmok chakkanida, 10-30 km balandliklarda ultrabinafsha nur ta&#39;sir etganida kisloroddan xosil bo&#39;ladi: 3O2 ----> 2O3 Umuman, ozon atomar kislorod xosil bo&#39;ladigan prosesslarda (peroksidlar parchalanganda, suv radiolizga uchraganda va boshqa xollarda) xosil bo&#39;ladi. Atmosferada ozon xosil bo&#39;lishida kuyoshdan kelayotgan xayot uchun zararli ultragunafsha nurlar ushlanib koladi, xosil bo&#39;lgan ozon infraqizil nurlarni yutib, yer kobigini sovib ketishidan saklaydi. Binobarin, atmosferada ozon qavatining bo&#39;lishi yerdagi xayot uchun katta foyda keltiradi. Laboratoriyada va texnikada ozon olish uchun ozonatorlardan foydalaniladi. Laboratoriyada ishlatilayotgan ozonator orqali utgan kislorodning 12-15%i ozonga aylanadi. Ozon va kislorod aralashmasi suyuq xavo bilan sovitilayotgan idish orqali utkazilganda ozon kondensatlanib, kisloroddan ajraladi, ozonni suyuq xavo solingan idish bilan sovutilib turadigan priyomnikka yuborib, uni batamom toza xolda olish mumkin. Ozon odatdagi xaroratda xavorang tusli gaz; uning muzlash va qaynash xaroratlari kislorodnikidan yuqori; ozon -112° da qaynaydi va -192.5° da muzlaydi. Ozon suvda yaxshi eriydi (100l suvda 0°Sda 45l ga yaqin ozon eriydi). Ozon molekulasi O3 bekaror; shuning uchun ozon molekulyar kislorodga qaraganda ancha kuchli oksidlovchidir. Ozon shillik pardalarga ta&#39;sir etadi; u kulansa xidli modda. Ozon ta&#39;sirida (Au va Pt dan tashqari) barcha metallar oksidlanadi; ammiak nitrat va nitrit kislotalar aralashmasiga aylanadi, spirt yonib ketadi, rezina yemiriladi; ozonni kumushga va kaliy yodid eritmasiga ta&#39;sirini kuyidagi tenglamalar bilan kursatish mumkin: 2Ag + O3 = Ag2O + O2 2KJ + O3+ H2O = KOH + J2 +O2 Rezinaning ozon ta&#39;sirida yemirilishi ozonidlar nomli murakkab moddalarning xosil bo&#39;lishidan kelib chiqadi, chunki tarkibida qush bog&#39; bo&#39;lgan organiq moddaga ozon ta&#39;sir etganida ozon molekulasi usha modda molekulasining qush bog&#39;li joyiga kelib birikadi: Ozon diamagnit modda, uning dipol momenti 0.53 debayga teng. Oltingugurt S, tartib nomeri 16, atom og&#39;irligi 32.064, elektron konfugurasiyasi 1S22S22P63S23P4; tabiiy izotoplari 1632S, 1633S, 1634S, 1636S. Oltingugurt kadimdan ma&#39;lum element. Oltingugurtning Yer kobigidagi og&#39;irlik miqdori 0.05 % ni tashqil etadi. Oltingugurt tabiatda erkin (tugma oltingugurt) xolida va birikmalar (sulfidlar va sulfatlar) xolida uchraydi. Eng muxim sulfid rudalar (ularning kurinishlariga qarab) kolchedanlar va metall yaltiroklar nomi bilan yuritiladi. Bular qatoriga temir kolchedani FeS2, (buni pirit va oltingugurt kolchedani deb xam yuritiladi.) Rux yaltirogi ZnS, kurgoshin yaltirogi PbS, mis kolchedani CuFeS2, mis yaltirogi Cu2S kiradi. Metall sulfatlar tuz uyumlarini xosil qiladi, ba&#39;zilari dengiz suvida erigan xolatda bo&#39;ladi. Oltingugurt birikmalari neft konlarida va shifobaxsh suvlarda xam uchraydi. Eng muxim sulfatlar qatoriga gips CaSO4.2H2O, angidrid CaSO4, achchik tuz MgSO4 . 2H2O, kizerit MgSO4 . 2H2O, og&#39;ir shpat BaSO4, selestin SrSO4 va glauber tuzi NaSO4 . 10H2O kiradi. Organiq olamda oltingugurt usimlik va xayvon oksili tarkibida bo&#39;ladi. U uglerod, kislorod, vodorod , azot va fosfor kabi xayot uchun eng zarur elementlardan biridir. Toshkumir tarkibida 1.5% ga kadar oltingugurt bo&#39;ladi. Oltingugurtni tabiiy manbalardan olishda uning kanday xolatda ekanligini, konni kurshab olgan sharoit xisobga olinadi. Agar kon u kadar chukur bulmasa, oltingugurt xuddi toshkumir kabi shaxta usulida kazib chikaziladi. Kupincha, tugma oltingugurtga xar xil tog jinslari, gips va tuprok aralashgan bo&#39;ladi. Shu sababli avval uni suyuqlantirib, qushimchalardan qisman tozalanadi. Oltingugurtni yanada yaxshirok tozalash uchun uni maxsus pech va retortalarda kizdiriladi va uning buglari pech yonidagi katta xonalarga borib, bu yerda soviydi va 110°S dan past xaroratda sarik tusli mayin kukun oltingugurt guli kurinishida devorga utirib koladi. Tayokchasimon oltingugurt olish uchun toza suyuq oltingugurt maxsus koliplarda sovitiladi. Ba&#39;zan, oltingugurt, tarkibida oltingugurt bo&#39;lgan gazlardan xam olinadi. Masalan, H2S dan oltingugurt olish uchun texnikada kuyidagi reaksiyalardan foydalaniladi. 2H2S + 3O2 = 2SO2 + 2H2O 2H2S + SO2 = 3S + 2H2O Oltingugurtning kristall xolatdagi allotropik modifikasiyalaridan eng muximi ikkita: rombik yoki oktaedrik oltingugurt (a-oltingugurt) va monoklinik yoki prizmatik oltingugurt (β-oltingugurt). Tabiatda uchraydigan rombik oltingugurtning solishtirma og&#39;irligi 2.07, suyuqlanish xaroratsi 112,8oS. Rombik oltingugurt 95,5oS dan past xaroratlardagina barkaror bo&#39;ladi, 95.5°S dan yuqorida monoklinik oltingugurt barkarordir. Monoklinik oltingugurt prizma shaklidagi tinik kristallardan iborat bo&#39;lib, uning solishtirma og&#39;irligi 1.96g/sm3, suyuqlanish xaroratsi 119.3°S. Rombik oltingugurtni, masalan, 100°S da uzoq vaqt tutib turilsa, u monoklinik oltingugurtga aylanadi. 95.5°S da monoklinik oltingugurt bilan rombik oltingugurt muvozanat xolatida bo&#39;ladi: S rombik « S monoklinik Bu xarorat rombik va monoklinik oltingugurtlarning bir-biriga aylanish xaroratsidir. Odatdagi sharoitda, qattiq oltingugurt molekulasi xalka tarzida bir-biri bilan tutashadigan 8 atomdan tarkib topadi; S8 kizdirilganda S8 xalkasi uziladi. Yukori xaroratda zanjir bulaklari mavjud bo&#39;ladi. 448oS da oltingugurt qaynaydi. Bug xolatda oltingugurt molekulalari S8, S6, S4 va S2 orasida muvozanat karor topadi / xarorat kanday bo&#39;lishiga qarab/. Oltingugurtning reaksion qobilyati odatdagi xaroratda u kadar yuqori emas; uning xavoda alangalanish xaroratsi 120°S ga yaqin. Uy xaroratsida u ishqoriy metallar bilan, mis, kumush va simob bilan reaksiyaga kirishishi uchun uni suyuqlanish xaroratsiga kadar kizdirish kerak. Vodorod bilan oltingugurt birikishi uchun ancha yuqori xarorat talab qilinadi. 2Na + S = Na2S 2K + S = K2S Cu + S = CuS 2Ag + S = Ag2S Hg + S = HgS 2S + CL2 = S2CL2 H2 + S = H2S Oltingugurt ishqorlar bilan kizdirilganda kuyidagi reaksiya boradi. 3S + 6NaOH ---> 2Na2S + Na2SO3 + 3H2O Vodorod sufid, tabiatda ba&#39;zi shifobaxsh mineral suv manbalarida va oz miqdorda vulkon gazlar tarkibida uchraydi. Yukori xaroratda H2 bilan S ni biriktirib xam H2S ni sintez qilinadi. H2 + S = H2S Laboratoriyada H2S olish uchun metallarning sulfidlariga xlorid kislota yoki sulfat kislotaning suyultirilgan eritmalari ta&#39;sir ettiriladi. FeS + 2HCL = FeCL2 + H2S Vodorod sulfid-rangsiz juda zaxarli gaz. Uning muzlash xaroratsi -83.6°S. H2S gazi -60.75°S da suyuqlikka o&#39;tadi. Suyuq xolatdagi H2S amalda elektr tokini utkazmaydi. Qattiq kizdirilganda H2S vodorod va oltingugurtga ajraladi. H2S=H2+S. H2S xavoda yonadi: 2H2S+3O2=2SO2+2H2O Agar xavoda yonib turgan H2S alangasi sovuk sirtga tutilsa yonish natijasida xosil bulayotgan oltingugurt idish devoriga utiradi. 2H2S + O2 = 2S + 2H2O H2S suvda eritilganda kuchsiz sulfid kislota xosil bo&#39;ladi. (1l suvda 0°S da 4.6 l H2S, 20°S da esa 2.6 l H2S eriydi). Sulfid kislota ikki negizli kislotadir. Vodorod sulfid asos va tuzlarning eritmalariga yuborilganida metall sulfidlari xosil bo&#39;ladi. Suvda erimaydigan sulfidlar tegishli tuzlarning eritmalaridan H2S utkazish yuli bilan chukma xolida xosil qilinadi. Kaliy gidroksid eritmasi H2S bilan tuyintirilganda avval kaliy gidrosulfid xosil bo&#39;ladi: KOH + H2S = KHS + H2O Eritmaga yana ishqor qushilganda (ya&#39;ni mo&#39;l ishqor bo&#39;lganda) kaliy sulfid xosil bo&#39;ladi. KHS + KOH = K2S + H2O Natriy sulfid natriy sulfatni kumir yordamida kaytarish yuli bilan olinadi. Na2SO4 + 4S = Na2S + 4CO Ammoniy gidroksid eritmasiga H2S yuborish orqali ammoniy gidrosulfid NH4HS xosil qilinadi. Bu modda xatto 0°S da va 350 mm sim.ust. bosimidayok kuyidagicha parchalanadi. NH4HS <==> NH3 + H2S Kristallik ammoniy sulfid (NH3)2S faqat past xaroratlardagina xosil qilina oladi. Laboratoriyalarda qullaniladigan ammoniy sulfid eritmasi NH4HS va NH3 ning ekvimolekulyar aralashmalaridan iborat. Ishqoriy va ishqoriy yer metallar sulfidlarining suvdagi aralashmalari bekaror bo&#39;ladi. Chunki bu sulfidlar xavoda osonlik bilan oltingugurtga kadar oksidlanadi. Xosil bo&#39;lgan oltingugurt osongina metall sulfid eritmasida erib polisulfidlarni beradi. Masalan, Na2S eritmasidan Na2S3.8H2O tarkibli natriy polisulfid xosil bo&#39;ladi: Na2S + 2S = Na2S3 Ogir metallarning sulfidlari, masalan; HgS, PbS, Sb2S3, CuS, CdS, ZnS, MnS, NiS uzlariga xos rangga ega bo&#39;lib, suvda yomon eriydi. Ana shu sababli kationlarni bir-biridan ajratishda bunday sulfidlar xosil bo&#39;lishidan foydalaniladi, chunki ularning ba&#39;zilari suyultirilgan HCL eritmasida eriydi, ba&#39;zilari suvda xam, HCL ning suyultirilgan eritmasida xam erimaydi. Oltingugurtning uchta kislorodli birikmasi olingan. Bular SO, SO2 va SO3. Sulfid angidrid SO2 xavoda oltingugurt yondirilganda xosil bo&#39;ladi. S + O2 = SO2 Sulfit angidrid SO2 rangsiz, utkir xidli zaxarli gaz. Uning kritik xaroratsi juda yuqori (+157°S) bo&#39;lgani uchun uni bosim ostida suyuqlikka aylantirish mumkin. Suyuq SO2 bir atmosfera bosimida - 10°S da qaynaydi va -72.5°S da kotadi. SO2 kuchli kaytaruvchidir. U xatto nitrat kislotani xam kaytaradi: 2HNO3 + SO2 = H2SO4 + 2NO2 Suyuq SO2 buglanganda issiqlik yutiladi (atrof-50°S gacha soviydi). Shuning uchun suyuq SO2 sovutuvchi ustanovkalarda qullaniladi. Suyuq SO2 ning dielektrik konstantasi Ye=20 ga teng. U ba&#39;zi moddalar uchun erituvchi sifatida ishlatiladi. SO2 da S atomi sp2 gibridlanadi. Oltingugurt yondirilganda asosan sulfit angidrid xosil bo&#39;ladi, shu bilan bir qatorda SO2 ning juda oz qismi oksidlanish natijasida 4% chamasi SO3 xam xosil bo&#39;ladi. 2SO2 + O2 <==> 2SO3 Sulfit angidridning kislorod bilan birikish reaksiyasi tezligi 400°da xam juda kichik, kiymatga ega. Bu reaksiyani tezlashtirish uchun katalizator (platinalangan asbest, vanadiy (V)-oksid V2O5) qullaniladi. Bu reaksiyaning muvozanat konstantasi: [SO3]2 K = ------------- ; [SO2]2[O2] xarorat ortishi bilan kamayadi. 450°S da K=3.51 . 104: 600°S da K=2,22 . 101 teng. SO3 ning xosil bo&#39;lish reaksiyasi tenglamasini SO2 + 0.5O2 <==> SO3 shaklida yozib muvozanat konstantasini parsial bosimlar bilan ifodalasak: ni olamiz. Bu yerda Pso3-SO3 ning parsial bosimi; Pso2-esa SO2 ning parsial bosimi; Ro2- kislorodning parsial bosimi. Yukoridagi ifodadan, SO3 parsial bosimining SO2 ning parsial bosimiga nisbati, ya&#39;ni reaksiyaning unumini ifodalovchi kiymat kislorodning parsial bosimi kvadrat ildiziga proporsional ekanligini kuramiz. Demak, reaksiyada SO3 unumini oshirish uchun O2 dan mo&#39;l olish kerak. Gazlar katalizatorga yetmasdan avval to&#39;rt xissa xavo bilan aralashtirilsa, reaksiyaning unumi 450°Sda 80.5% ga (400°S da esa 99.5% ga yetadi). Sulfat angidrid bug xolatdagina SO3 tarkibiga ega. Suyuq va qattiq xolatda esa polimerlangan xolatga ega bo&#39;ladi. SO3 buglari kondensatlanganida 44,8 s da qaynaydigan suyuqlik xosil bo&#39;ladi. Uni 16,8oS ga kadar sovitilganda kotib muz kabi tinik jismga aylanadi. Bu – muzsimon sulfat angidrid (yoki g-SO3) bo&#39;lib, uning solishtirma og&#39;irligi 1,995 g/sm3. U siklik tuzilishga ega bo&#39;lgan trimerlardan iborat: Qattiq xolatdagi sulfat angidridning umumiy formo&#39;lasi (SO3)n. Muzsimon sulfat angidrid uzoq vaqt turganda asta-sekin asbestsimon shaklga o&#39;tadi. Asbestsimon sulfat angidrid ipak kabi yaltirok tolalardan iborat β-SO3 dir. Uning formo&#39;lasini shaklida yezish mumkin. Asbestsimon sulfat angidrid tolalari turli uzunlikda bo&#39;ladi. U amorf modda bo&#39;lgani uchun aniq suyuqlanish xaroratsiga ega emas. Asbestsimon sulfat angidridning muzsimon SO3 ga nisbatan ximiyaviy aktivligi kamrok bo&#39;ladi. Bug xolatdagi SO3 molekulasining tuzilishini kuyidagicha izoxlash mumkin: SO3 molekulasi xosil bo&#39;lishida S atomi o&#39;zining gibridlangan 3S va 3P - pogonachalaridan ikki elektonni ikkita kislorod atomiga berib S2+ ioniga aylanadi; ikkala kislorod xar biri bittadan tok elektronga ega. Bu ionlar oltingugurtning ikkita tok elektroni bilan juftlashadi. S2+ ning kolgan ikkita tok elektroni bilan uchinchi kislorod atomining ikkita tok elektroni juftlashadi: Demak, SO3 molekulasida S atomi uchta kislorod atomlari bilan to&#39;rtta kovalent va 2 ta ion bog&#39;lar orqali birikkan bo&#39;ladi. Sulfat angidrid suv bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi: SO3 + H2O = H2SO4 Sulfat angidrid bulagi ustiga bir tomchi suv tushsa,portlash reaksiyasi sodir bo&#39;ladi. Lekin, sulfat kislota olish uchun SO3 ni suvda bevosita eritib bo&#39;lmaydi, chunki ozgina SO3 suvda eriganida tuman xosil bo&#39;lib, uning bundan keyingi erishiga yul kuymaydi. Shuning uchun SO3 ni 98% li H2SO4 da eritiladi. Natijada uz tarkibida SO3 ni eritgan tutovchi H2SO4-oleum xosil bo&#39;ladi. Oleumning asosiy qismini pirosulfat kislota H2S2O7 tashqil qiladi. Suv ta&#39;sir ettirilganda pirosulfat kislota kaytadan sulfat kislotaga aylanadi: H2S2O7 + H2O = 2H2SO4 Xavoda H2S2O7 ning tutashiga sabab shuki, u uzidan sulfat angidridni chikarib turadi, toza H2S2O7 +35°S da kotadi. Kimyoviy toza sulfat kislota H2SO4 (boshqacha aytganda monogidrat) moysimon rangsiz suyuqlikdir. Kadim zamonlarda temir sulfatni kizdirib H2SO4 olinganligi uchun &#34;kuporos moyi&#34; deb xam yuritiladi. Konsentrlangan sulfat kislotaning solishtirma og&#39;irligi d=1.84g/sm3. U suv bilan xar kanday nisbatda aralashadi. Sulfat kislotaning elektr utkazuvchanligi uning tarkibidagi H2O va SO3 miqdorlariga bog&#39;liq. Tarkibida 20-30% H2SO4 bo&#39;lgan eritma eng yuqori elektr utkazuvchanlikka ega, shu sababli akkumo&#39;lyatorlarda 20-30% li sulfat kislota eritmasidan foydalanilganda akkumo&#39;lyator eng kichik ichki karshilikka ega bo&#39;ladi. Sulfat kislota kuchli kislotalardan xisoblanadi. U ikki negizli. Lekin uning birinchi boskich dissosiasiyasi kariyb 100% ga yaqin; ikkinchi boskich dissosiasiya konstantasi esa [H+][SO42-] K2 = ------------= 1,29 . 10-2 ga teng; [HSO4-] binobarin, sulfat kislota o&#39;zining ikkinchi boskich dissosiasiya konstantasiga kura o&#39;rtacha kuchdagi elektrolitdir. U normal sulfatlar va gidrosulfatlar xosil qiladi. Tarkibida 93% dan ortiq H2SO4 bo&#39;lgan sulfat kislota eritmasini chuyan idishda saklash va tashish mumkin. Sulfat kislotaning suyuqrok eritmalari kurgoshin idishlarda saklanadi. Suyultirilgan sulfat kislota eritmasida zarracha rolini H+ ionlari bajaradi. Zn + H2SO4 = ZnSO4 + H2 AL + 3H2SO4 = Al2(SO4)3 + 3H2 Fe + H2SO4 = FeSO4 + H2 Mg + H2SO4 = MgSO4 + H2 Konsentrlangan sulfat kislota kizdirilganda metallarga ta&#39;sir qiladi. Bu xolda oksidlovchi rolini S6+ atomi bajaradi. Kupincha sulfat kislota SO2 ga kadar kaytariladi. Cu + 2H2SO4 = CuSO4 + SO2 + 2H2O 2Ag + 2H2SO4 = Ag2SO4 + SO2 + 2H2O Sulfat kislota sanoatda nitroza va kontakt usullari bilan olinadi. Ikkala usulda xam dastlab pirit yoki oltingugurt yondirilib, SO2 xosil qilinadi. 4 FeS2 + 11O2 = 2Fe2O3 + 8SO2 S + O2 = SO2 Keyingi vaqtlarda nitroza usuli bilan sulfat kislota olish maxsus minoralarda olib borilganligi sababli, bu usul minora usuli nomi bilan yuritiladi. Bu usulda kameralar va barcha minoralarda gaz fazada 2NO+O2=2NO2 reaksiya boradi. Kameralarda, Glover minorasida suyuq faza bilan gaz faza chegarasida: SO2 + H2O ---> H2SO3 NO + NO2 + H2O = 2HNO2 reaksiyalar boradi. Gey Lyussak minorasida va kameralarda suyuq faza bilan gaz faza chegarasida NO + NO2 + 2H2SO4 = 2H2O + 2NOHSO4 reaksiyasi sodir bo&#39;lib, oraik maxsulot nitrozil sulfat kislota NOHSO2 xosil bo&#39;ladi. Glover minorasida va kameralarda suyuq fazada: 2NOHSO4 + H2O = 2H2SO4 + NO + NO2 H2SO3 + 2HNO2 = H2SO4 + 2NO + H2O reaksiyalar sodir bo&#39;lib, buning natijasida kariyb 80% li H2SO4 xosil bo&#39;ladi. Kontakt usulida esa SO2 450°S da katalizator (V2O5) ishtirokida oksidlanib SO3 xosil bo&#39;ladi, so&#39;ngra SO3 98% li H2SO4 ga yuttiriladi. Natijada &#34;oleum&#34; olinadi. Vodorod sulfid bilan sulfat angidrid -78°S da reaksiyaga kiritilsa, suvsiz tiosulfat kislota xosil bo&#39;ladi: H2S + SO3 = H2S2O3 Odatdagi xaroratda H2S2O3 bekaror modda, u parchalanib ketadi: H2S2O3 = H2O + S + SO2 Lekin uning tuzlari - tiosulfatlar barkaror moddalardir. Tiosulfatlarni xosil qilish uchun natriy sulfit eritmasini oltingugurt kukunlari bilan qushib qaynatiladi: Na2SO3 + S = Na2S2O3 Tiosulfat ion S2O32- tarkibidagi ikkita S atomlaridan birining oksidlanish darajasi +6 bo&#39;lib, ikkinchisiniki -2 dir. Na2S2O3 suvdagi eritmadan Na2S2O3.5H2O shaklida kristallanadi. Texnikada xlorli moddalar ta&#39;sirida okartirilgan matolarni xlordan tozalash uchun Na2S2O3 qullaniladi. Na2S2O3 + 4CL2 + 5H2O ---> 2NaHS2O4 + 8 HCL Shuning uchun Na2S2O3 &#34;antixlor&#34; nomi bilan xam yuritiladi. Fotografiyada Na2S2O3 ning kulanilishi kuyidagi reaksiyaga asoslangan: AgBr + Na2S2O3 = Na[Ag(S2O3)] + NaBr Natijada fotoplastinkadan ortib kolgan kumush bromid yuvilib ketadi. Oltingugurtning eng kup tarkalgan galogenli birikmalari uning xlorli birikmalari S2CL2, SCL2, SCL4 xisoblanadi. Oltingugurt monoxlorid S2CL2 suyuqlantirilgan S ustidan kuruk xlor utkazish yuli bilan xosil qilinadi. 2S + CL2 = S2CL2 S2CL2 kovok rangli va yokimsiz xidli suyuqlik, uning (0°S dagi) solishtirma og&#39;irligi 1.709 g/sm3; u suv ta&#39;sirida parchalanadi; bu vaqtda kuyidagi reaksiya sodir bo&#39;ladi: S2CL2 + 2H2O = H2S2O2 + 2HCL H2S2O2 « H2S + SO2 H2S + SO2 = 3S + 2H2O Oltingugurtning ftor bilan 5 ta birikmasi olingan. S2F2, SF2, SF4, SF6, S2F10. Oltingugurtning ftorli birikmalari ichida oltingugurt geksaftorid SF6 yuqori kuchlanish bilan ishlaydigan elektr kurilmalarda gazsimon izolyator sifatida ishlatiladi. U kislorodda xam, H2 da xam yonmaydi; u xidsiz modda bo&#39;lib zaxarli xam emas. SF6 oltingugurtning F2 bilan bevosita birikishidan olinadi. S + 3F2 =SF6 Oltingugurt brom bilan faqat birgina birikma oltingugurt monobromid - S2Br2 ni xosil qiladi. S2Br2 kungir rangli suyuqlik, uning 20° dagi solishtirma og&#39;irligi 2.635g/sm3, muzlash xaroratsi -46°S. Oltingugurtning yettita oksogalogenidlari ma&#39;lum. Bulardan oksixloridlari kuyidagilar: tionilxlorid SOCL2, sulfuril xlorid-SO2CL2, xlorsulfon kislota HSO3CL. Oltingugurt azot bilan bir necha birikma xosil qiladi. Ularning tarkibi (SN)n; S4N4; S16N2 formo&#39;lalar bilan ifodalanadi. S4N4 suyuq xolatdagi oltingugrtning ammiak bilan o&#39;zaro ta&#39;siridan xosil bo&#39;ladi: 10S + 16NH3 = S4N4 + 6(NH4)2S Oltingugurt tetranitrid sarik kristall modda; u +178°S da suyuqlanadi, uglerod sulfidda eriydi. Texnikada yuqori xarorat xosil qilishda kislorod keng qullaniladi, ozon esa kuchli oksidlovchi bo&#39;lganligi uchun ichimlik suvlarini tozalashda va dizenfeksiya maqsadlari uchun ishlatiladi. Oltingugrt va uning birikmalari medisinada, kimyo sanoatida, kishlok xujaligida va boshqa soxalarda ishlatiladi.

O'xshashlar

IV guruxning P-elementlari
VII guruxning P-elementlari
V guruxning P – elementlari
Даврий системанинг кушимша гурух элементлари vi guruxning d-elementlari
VIII guruxning D-elementlari