To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari - Kimyo - Referatlar

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

368 KB

Ko'chirib olish

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari Reja : 1. To’yingan uglevodorodlarning galogenli hosilalari (galogenalkanlar) 2. Fizik va kimyoviy xossalari 3. Ayrim vakillari 4. Digalogenli hosilalar 5. Poligalogenli hosilalar 6. To’yinmagan uglevodorodlarning galogenli hosilalari 7. Aromatik uglevodorodlarning galogenli hosilalari

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalarini galogen alkillar deb ataladi va quyidagi umumiy formula bilan ifodalanadi C n H 2n+1 X. Bu yerda X = -F; -Cl; -J; -Br bo’lishi mumkin. Galogen atomining qanday uglerod atomi bilan bog’langanligiga qarab ular birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi galoid alkillarga bo’linadilar: - birlamchi; -ikkilamchi; -uchlamchi. Izomeriyasi va nomlanishi. Emperik nomenklatura bo’yicha galogen alkillarning nomini molekuladagi uglerod radikali nomiga galogen nomini qo’shib hosil qilinadi. Sistematik nomenklatura bo’yicha esa galogenning uglerod uzun zanjiridagi joyini raqamlar bilan ko’rsatilib, to’yingan uglevodorodning nomi o’qiladi. Galogen alkillarning izomeriyasi ularning uchinchi vakilidan boshlanadi. Ular izomerlarining soni tegishli to’yingan uglevodorodlarnikiga nisbatan ko’p.R –CH 2–Cl R –CH –R’ R –C –R’ R’’ J Br R –CH 2–Cl R –CH –R’ R –C –R’ R’’ J Br

Galogen alkillarning nomlanishi Olinish usullari. Galogen alkillarni to’yingan va to’yinmagan uglevodorodlardan, to’yingan bir atomli spirtlardan olish mumkin. To’yingan uglevodorodlarni yorug’lik ta’sirida galogenlab galogen alkillarni olish sanoatda katta ahamiyatga ega. Bu usulni biz oldingi bobda ko’rib chiqqan edik.Галоген алкиллар - нинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 3Сl Метил хлорид Хлор метан СН 3СН 2Br CH 3CH 2CH 2J CH 3–CH –CH 3 J CH 3CH 2CH 2CH 2F CH 3CH 2CHCH 3 Cl CH 3–C –CH 3 Br CH 3 CH 3–CH –CH 2J CH 3 Этил бромид Пропил йодид Изопропил йодид Бутил фторид Иккиламчи бутил хлорид Учламчи бутил бромид Бирламчи изобутил йодид Бром этан 1-йод пропан 2-йод пропан 1-фтор бутан 2-хлор бутан 2-метил -2-бром пропан 2-метил -1-йод пропан Галоген алкиллар - нинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 3Сl Метил хлорид Хлор метан СН 3СН 2Br CH 3CH 2CH 2J CH 3–CH –CH 3 J CH 3CH 2CH 2CH 2F CH 3CH 2CHCH 3 Cl CH 3–C –CH 3 Br CH 3 CH 3–CH –CH 2J CH 3 CH 3–CH –CH 2J CH 3 Этил бромид Пропил йодид Изопропил йодид Бутил фторид Иккиламчи бутил хлорид Учламчи бутил бромид Бирламчи изобутил йодид Бром этан 1-йод пропан 2-йод пропан 1-фтор бутан 2-хлор бутан 2-метил -2-бром пропан 2-метил -1-йод пропан СH4 + Cl 2 CH 3Cl + HCl СH4 + Cl 2 CH 3Cl + HCl

Bu usulning afzalligi shundan iboratki, bunda dastlabki moddalar sifatida arzon sanoat ashyolari ishlatiladi va jarayonning natijasida qimmatli mahsulot olinadi. Usulning kamchiligi sifatida jarayon natijasida bir galogenli hosilalar bilan birga ko’p galogenli birikmalarning hosil bo’lishini, buning natijasida kerakli mahsulotni ajratib olishning murakkablashuvini ko’rsatish mumkin. 1. Etilen uglevodorodlariga galoid vodorodlarni biriktirib, galogen alkillar olish eng qulay usul hisoblanadi. Bunda kerakli mahsulot yuqori unum bilan hosil bo’ladi: 2.Galogen alkillarni to’yingan bir atomli spirtlardagi gidroksil guruhini galogenga almashtirib olish mumkin. Bunda spirtlarga galoid vodorodlar, fosforning galogenli birikmalari yoki tionil xlorid bilan ta’sir ettiriladi: a) galoid vodorodlar ta’siri: yoki b) fosforni galogenli hosilalarning ta’siri: v) spirtlardan galogen alkillar olishda eng qulay usul ularga tionil xlorid bilan ta’sir etish hisoblanadi:CH 3 –CH = CH 2 + HBr CH 3–CH –CH 3 Br CH 3–CH 2–CH 2Br 90 % 10 % CH 3 –CH = CH 2 + HBr CH 3–CH –CH 3 Br CH 3–CH 2–CH 2Br 90 % 10 % R –OH + HBr R –Cl + H 2O R –OH + HBr R –Cl + H 2O R –OH + KBr + H 2SO 4 R –Br + KHSO 4 + H 2O R –OH + KBr + H 2SO 4 R –Br + KHSO 4 + H 2O R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3 + H 2O 3 R –OH + PCl 3 3 R –Cl + P(OH) 3 R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3 + H 2O R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3 + H 2O 3 R –OH + PCl 3 3 R –Cl + P(OH) 3 3 R –OH + PCl 3 3 R –Cl + P(OH) 3 R – OH + SOCl 2 ROSO – Cl + HCl ROSO –Cl R – Cl + SO 2 R – OH + SOCl 2 ROSO – Cl + HCl R – OH + SOCl 2 ROSO – Cl + HCl ROSO –Cl R – Cl + SO 2 ROSO –Cl R – Cl + SO 2

Bunda hosil bo’lgan galogen alkil juda osonlik bilan ajratib olinadi. Uchlamchi spirtlardagi gidroksil guruhi galogenga juda osonlik bilan almashinadi. Birlamchi spirtlardan galogen alkillar olishda katalizatorlar ishlatiladi.(ZnCl 2 , H 2 SO 4 , …). 4. Ftorli galogen alkillarni yuqoridagi usullar yordamida olib bo’lmaydi. Ularni asosan uglevodorodlarni xlorli, bromli yoki yodli hosilalariga simob, kumush, kobalt, surma kabi metallarning ftoridlari bilan ta’sir etib olinadi: Fizik va kimyoviy xossalari. Galogenalkillarning fizik xossalari gelogen atomining tabiatiga va uglevodorod radikalining tuzilishiga bog’liq bo’ladi. Oddiy sharoitda metil-, etil-, propil- va butilftoridlar, metil-, etilxlorid, metil bromidlar gaz, qolganlari suyuqlik, yuqori alkillari qattiq moddalardir. Ularning qaynash haroratlari ftorli galogen alkillardan yodli galogen alkillarga qarab ortib boradi. Galogen alkillar qutbli kovalent bog’ hosil qilib tuzilgan. Infraqizil spektrlarda C–F bog’lanishi 1000-1350sm -1 , C–C bog’lanishi esa 600-800 sm -1 to’lqin uzunligiga mos xarakterli chiziq hosil qiladilar. Galogen alkillar kimyoviy jihatdan juda aktiv birikmalardir. Ular uchun asosan nukleofil almashinish jarayonlari xosdir. Bundan tashqari, ular turli organik molekulalar tarkibiga alkil radikallarini kirituvchi muhim vosita hisoblanadilar. Quyida biz shu jarayonlarga misollar keltiramiz. 1. Galogen alkillarning gidrolizi. Bu jarayon natijasida bir atomli spirtlar hosil bo’ladi:2 C 2H5Br + HgF 2 2 C 2H5F + HgBr 2 2 C 2H5Br + HgF 2 2 C 2H5F + HgBr 2 R –Х + H 2O R –OH + HX R –Х + H 2O R –OH + HX

Galogen alkillarning gidrolizlanish jarayonining tezligi galogen alkilning tuzilishiga, galogen atomining tabiatiga, erituvchining tabiatiga va qator omillarga bog’liq bo’lib, turli yo’nalishda sodir bo’lishi mumkin. Birlamchi galogen alkillarning gidrolizlanishi ikkinchi tartibli nukleofil almashinish mexanizmi bo’yicha sodir bo’ladi. Buni metil bromid misolida ko’rib chiqadigan bo’lsak: Bunda reaksiyaning tezligi gidroskil ionlari, galogen ionlar va galogen alkilning konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi, ya’ni Uchlamchi galogen alkillarning gidrolizlanish jarayoni birlamchi tartibli nukleofil almashinish (S N1 ) mexanizmi bo’yicha ikki bosqichda sodir bo’ladi. Jarayonning birinchi bosqichi galogen alkilning qaytar dissotsialanishi hisoblanadi. Dissotsialanish monomolekulyar jarayon bo’lib, juda sekin boradi. Buning natijasida karboniy ioni (CH 3 ) 3 C + hosil bo’ladi. Hosil bo’lgan karboniy ioni erituvchi molekulasi bilan juda tez ta’sirlashadi: Bunda jarayonning tezligi eng sekin boradigan bosqichning tezligi bilan o’lchanadi va faqat galogenli alkilning konsentratsiyasiga bog’liq bo’ladi; ya’niHO – + C –Br HO C Br HO –C –H + Br – H H H H H H H H + + - - HO – + C –Br HO C Br HO –C –H + Br – H H H H H H H H + + - - = K[OH –] [CH 3Br] (CH 3)3C –Br (CH 3)C ++ Br – (CH 3)3C –Br (CH 3)C ++ Br –  = K [(CH 3)3CBr] .. : O : H.. .. H (CH 3 )C + + OH – (CH 3 ) 3 C - OH (CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + H + + Br – HBr.. : O : H.. .. H (CH 3 )C + + OH – (CH 3 ) 3 C - OH (CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + H + + Br – HBr: O : H.. .. H: O : H.. .. H (CH 3 )C + + OH – (CH 3 ) 3 C - OH (CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + H + + Br – HBr(CH 3 )C + + OH – (CH 3 ) 3 C - OH(CH 3 )C + + OH – (CH 3 ) 3 C - OH (CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + H + + Br – HBr(CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + (CH 3 )C + + (CH 3 )C + + (CH 3 ) 3 C : O : H .. + (CH 3 ) 3 C : OH + H + H + + Br – HBrH + + Br – HBr

Galogenalkillarning gidrolizi yuqorida ko’rib chiqilganidan boshqacha yo’nalishda ham borishi mumkin. Bunda jarayon galogen alkillardan galogen vodorodlar ajralib chiqishi orqali sodir bo’ladi. Bu jarayonlar ye1 (monomolekulyar elimirlash, ya’ni ajralib chiqish) yoki ye2 (biomolekulyar) mexanizm orqali sodir bo’ladi. Jarayon ye 1 mexanizm bo’yicha sodir bo’lganda qandaydir reagent (ta’sir etuvchi) bo’lishi talab etilmaydi, ammo unda ion hosil qiluvchi erituvchi bo’lishi shart. Jarayonni quyidagi tenglamalar ko’rinishida ifodalash mumkin:(CH 3)3C –Cl CH 3– C+ + Cl – CH 3 CH 3 + H 2O CH 3– C+ + H 2O CH 3 CH 2– H CH 3– C + H 3O+ CH 3 CH 2 (CH 3)3C –Cl CH 3– C+ + Cl – CH 3 CH 3 + H 2O (CH 3)3C –Cl CH 3– C+ + Cl – (CH 3)3C –Cl CH 3– C+ + Cl – CH 3 CH 3 + H 2O CH 3– C+ + H 2O CH 3 CH 2– H CH 3– C + H 3O+ CH 3 CH 2 CH 3– C+ + H 2O CH 3 CH 2– H CH 3– C + H 3O+ CH 3 CH 2 CH 3– C+ + H 2O CH 3 CH 2– H CH 3– C + H 3O+ CH 3 CH 2 E 1 mexanizm bo’yicha galoidvodorod ajraladigan jarayonlar ko’pincha S N1 mexanizm bilan boruvchi nukleofil almashinish jarayonlar bilan bir vaqtda sodir bo’ladi. Alkil guruhining tarmoqlangan tuzilishiga ega bo’lishi, olefin hosil bo’lish unumining ortishiga sabab bo’ladi. Nukleofil almashinish jarayonida galoidlarning almashinish faolligi quyidagi tartibda o’zgaradi: J > Br > Cl > F

2. Galogenalkillarning qaytarilishi. Galogenalkillarning katalitik gidrogenlaganda yoki ularga vodorod yodid bilan ta’sir etilganda to’yingan uglevodorodlargacha qaytariladilar: 3. Tegishli sharoit yaratilgan taqdirda (erituvchi, harorat va boshqalar) galogen alkillardagi bir galogen atomini boshqa galogen atomi bilan almashtirish mumkin: B unda dastlabki galogen alkil hamda ularga ta’sir etayotgan tuzlar va jarayon natijasida hosil bo’layotgan moddalarning eruvchanligi hisobga olinadi. 4. Galogen alkillarga alkogolyatlar bilan t’sir etilganda oddiy efirlar hosil bo’ladi: Bunda qo’shimcha mahsulot sifatida to’yinmagan uglevodorodlar hosil bo’ladi. 5. Galogenalkillarning organik kislotalar tuzlari bilan qo’shib qizdirilganda murakkab efirlar hosil bo’ladi: 6. Galogen alkillar ammiak va uning hosilalari bilan o’zaro ta’sir etib, aminobirikmalarni hosil qiladilar: R –J R –H + HJ R –J + HJ R –H + J 2 [H] R –J R –H + HJ R –J + HJ R –H + J 2 R –J R –H + HJ R –J R –H + HJ R –J + HJ R –H + J 2 [H] R –Cl + NaJ R –J + NaCl R –J + AgCl R –Cl + AgJ R –Cl + NaJ R –J + NaCl R –J + AgCl R –Cl + AgJ C2H5J + NaOC 2H5 C2H5OC 2H5 + NaJ C2H5J + NaOC 2H5 C2H5OC 2H5 + NaJ C2H5J + Ag –O –C –CH 3 C2H5 –O –C + AgJ O О СН 3 C2H5J + Ag –O –C –CH 3 C2H5 –O –C + AgJ C2H5J + Ag –O –C –CH 3 C2H5 –O –C + AgJ O О СН 3 CH 3J + NH 3 (CH 3NH 3)+J CH 3NH 2 + NH 4J NH 3 CH 3J + NH 3 (CH 3NH 3)+J CH 3NH 2 + NH 4J NH 3

Qo’shimcha mahsulot sifatida bu holda ikkilamchi, uchlamchi aminlar, to’rtlamchi ammoniy asoslari hosil bo’ladi. 7. Galogen alkillarning sianid kislota tuzlari bilan o’zaro ta’siri natijasida nitril va izonitrillar hosil bo’ladi. Nitril va izonitrillar aminobirikmalar, kislota amidlari va kislotalar olishda xom ashyo bo’lganligi sababli jarayon katta ahamiyat kasb etadi: 8. Galogen alkillarni kumush nitriti bilan qo’shib qizdirilganda nitrobirikmalar va nitrit kislota efirlari hosil bo’ladi. 9. Galogen alkillarga metallar bilan quruq efir ishtirokida ta’sir etilganda metallorganik birikmalar hosil bo’ladi. Agar metall sifatida litiy ishlatilsa, sof metallorganik birikma, magniy ishlatilsa, aralash metallorganik birikma hosil bo’ladi. Keyingi jarayoni Grinyar kashf etgan bo’lib, u shu jarayonni kashf etib o’rgangani uchun halqaro Nobel mukofotiga sazovor bo’lgan. SN 3 MgJ – Grinyar reaktivi deb yuritiladi. 10. Galogen alkillar ishqorning spirtdagi eritmasi bilan qo’shib qizdirilganda olefinlar hosil qiladilar: CH 3Cl + KCN CH 3CN + KCl CH 3C N + 2 H 2 CH 3CH 2NH 2 О CH 3C N + H 2O CH 3C NН2 CH 3Cl + KCN CH 3CN + KCl CH 3Cl + KCN CH 3CN + KCl CH 3C N + 2 H 2 CH 3CH 2NH 2 О CH 3C N + H 2O CH 3C NН2 CH 3C N + H 2O CH 3C NН2 CH 3CH 2J + AgNO 2 C2H5NO 2 + AgJ C2H5ONO + AgJ CH 3CH 2J + AgNO 2 C2H5NO 2 + AgJ C2H5ONO + AgJ CH 3–Br + 2 Li CH 3Li + LiBr CH 3–J + Mg CH 3MgJ эфир эфир CH 3–Br + 2 Li CH 3Li + LiBr CH 3–J + Mg CH 3MgJ эфир эфир С H 3 – CH – CH 2 – CH 3 KOH спиртли эритма С H 3 – CH = CH – CH 3 + KOH + H 2 О BrС H 3 – CH – CH 2 – CH 3 KOH спиртли эритма С H 3 – CH = CH – CH 3 + KOH + H 2 ОС H 3 – CH – CH 2 – CH 3 KOH спиртли эритма С H 3 – CH = CH – CH 3 + KOH + H 2 О Br

Alohida vakillari va ularning ishlatilishi. Metil va etil xloridlar sanoatda metanga xlor ta’sir ettirib yoki etilenga temir xlorid ta’sirida vodorod xlorid biriktirib olinadi. Ular asosan tetraetilqo’rg’oshin olishga sarf bo’ladi: Tetraetilqo’rg’oshin benzinning oktan sonini oshirish uchun ishlatiladi. Etil xloriddan tabobatda og’riqni qoldiruvchi vosita sifatida ham foydalaniladi. 3.2. To’yingan uglevodorodlarning ikki va ko’p galogenli hosilalari Nomlanishi va izomeriyasi. Agar ikki yoki undan ortiq galogen bitta uglerod atomida joylashgan bo’lsa ularni geminal ko’p galogenli birikma, yonma- yon uglerod atomlarida joylashgan bo’lsa, vitsinal ko’p galogenli birikma deyiladi. Ko’p galogenli hosilalar quyidagicha nomlanadi: Olinish usullari. To’yingan uglevodorodlarning ikki va ko’p galogenli hosilalari parafinlarni galogenlash mahsulotlari orasidan ajratib olinishi mumkin.Na 4Pb + 4C 2H5Cl Pb(C 2H5)4+ 4NaCl Na 4Pb + 4C 2H5Cl Pb(C 2H5)4+ 4NaCl Формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2 С l 2 Метилен хлорид Дихлор метан СН Cl 3 CCl 4 CH 3 – CHBr 2 CH 2 Cl – CH 2 Cl Хлороформ Туртхлор углерод Этилиден бромид Этилен хлорид Трихлор метан Тетрахлор метан 1,1 - дибром этан 1,2 - трихлор этанФормуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2 С l 2 Метилен хлорид Дихлор метан СН Cl 3 CCl 4 CH 3 – CHBr 2 CH 2 Cl – CH 2 Cl Хлороформ Туртхлор углерод Этилиден бромид Этилен хлорид Трихлор метан Тетрахлор метан 1,1 - дибром этан 1,2 - трихлор этан

Geminal ikki galogenli hosilalar aldegid va ketonlarga PC l 5 ta’sir ettirib olinadi: Vitsinal ikki galogenli hosilalar etilen uglevodorodlariga galogenlar ta’sir ettirib olinadi: Ikki va ko’p galogenli hosilalarni ko’p atomli spirtlardan olish mumkin: Sanoatda xloroform etil spirtiga yuqori haroratda xlor ta’sir ettirib olinadi. Bunda dastlab xloral hosil bo’ladi:CH 3CH 2OH + 4Cl 2 CCl 3–C + 4HCl О Н CH 3CH 2OH + 4Cl 2 CCl 3–C + 4HCl О Н О Н Hosil bo’lgan xloralni ishqor bilan qizdirilganda xloroform va chumoli kislotani tuziga parchalanadi: To’yingan uglevodorodlarning ko’p galogenli hosilalari orasida bir vaqtning o’zida xlor hamda ftor saqlovchi birikmalarning ahamiyati kattadir. Ularni freonlar deb ataladi. CF 2 Cl 2 – freon-12, F-12 СH3–C + PCl 5 CH 3–C –Cl + POCl 3 + HCl О H Cl H CH 3–CO –CH 3 + PCl 5 CH 3–C –CH 3 + POCl 3 Cl Cl СH3–C + PCl 5 CH 3–C –Cl + POCl 3 + HCl О H Cl H СH3–C + PCl 5 CH 3–C –Cl + POCl 3 + HCl О H О H Cl H Cl H CH 3–CO –CH 3 + PCl 5 CH 3–C –CH 3 + POCl 3 Cl Cl CH 3–CO –CH 3 + PCl 5 CH 3–C –CH 3 + POCl 3 Cl Cl CH 3–CH = CH 2+ Br 2 CH 3–CH –CH 2 Br Br CH 3–CH = CH 2+ Br 2 CH 3–CH –CH 2 Br Br CH 2–CH 2–CH 2–CH 2+ 2SOCl 2 CH 2–CH 2–CH 2–CH 2+ 2HCl + 2SO 2 OH Cl OH Cl CH 2–CH 2–CH 2–CH 2+ 2SOCl 2 CH 2–CH 2–CH 2–CH 2+ 2HCl + 2SO 2 OH Cl OH Cl CCl 3–C + NaOH О Н CHCl 3 + H –C О ONa CCl 3–C + NaOH О Н О Н CHCl 3 + H –C О ONa О ONa

CHFCl – freon-22, F-22 CClF 2 – CF 2 Cl – freon-114, F-114 Freon-12 ni CC l 4 ga H F ta’sir ettirib olinadi: Freonlar sovutuvchi vosita sifatida, ayrimlari narkoz sifatida zaharli ximikatlar olishda ishlatiladi. Fizik va kimyoviy xossalari. Ikki va ko’p galogenli hosilalar zichligi katta bo’lgan suyuqlik yoki qattiq moddalar bo’lib, suvda erimaydilar. Ular kimyoviy hususiyatlari bo’yicha bir galogenli alkillarning xossalarini takrorlaydilar. Ular orasida boruvchi jarayonlar bosqichli boradi. Ikki va ko’p galogenli hosilalarning kimyoviy hususiyatlariga misollar keltiramiz. 1. Gidrolizlanishi. Vitsinal ikki galogenli hosilalarning gidrolizlanishidan ikki atomli spirtlar hosil bo’ladi: Geminal ikki yoki uch galogenli hosilalarning gidrolizlanishi natijasida aldegid, keton va kislotalar hosil bo’ladi. Jarayonlar bosqichli boradi:CCl 4+ 2HF 2HCl + CF 2Cl 2 SbF 5 CCl 4+ 2HF 2HCl + CF 2Cl 2 SbF 5 CH 2Br –CH 2Br + 2H 2O CH 2OH –CH 2OH + 2HBr CH 2Br –CH 2Br + 2H 2O CH 2OH –CH 2OH + 2HBr CH 3–CHCl + 2H 2O CH 3–C –Cl CH 3–C -HCl -HCl OH H O H CH 3–C –CH 3 + H 2O CH 3–C –CH 3 CH 3–C –CH 3 -HBr -HBr Br Br Br OH O CH 3–C –Br + H 2O CH 3–C –OH CH 3–C CH 3–C -HBr -HBr Br Br Br Br O Br -HBr H2O O OH CH 3–CHCl + 2H 2O CH 3–C –Cl CH 3–C -HCl -HCl OH H O H CH 3–CHCl + 2H 2O CH 3–C –Cl CH 3–C -HCl -HCl OH H O H CH 3–C –CH 3 + H 2O CH 3–C –CH 3 CH 3–C –CH 3 -HBr -HBr Br Br Br OH O CH 3–C –CH 3 + H 2O CH 3–C –CH 3 CH 3–C –CH 3 -HBr -HBr Br Br Br OH O CH 3–C –Br + H 2O CH 3–C –OH CH 3–C CH 3–C -HBr -HBr Br Br Br Br O Br -HBr H2O O OH CH 3–C –Br + H 2O CH 3–C –OH CH 3–C CH 3–C -HBr -HBr Br Br Br Br O Br -HBr H2O O OH O OH

Ishlatilishi. To’yingan uglevodorodlarning ikki va ko’p galogenli hosilalari asosan erituvchi sifatida tabobatda, zaharli ximikatlar olishda ishlatiladi. 3.3. To’yinmagan uglevodorodlarning galogenli hosilalari Tuzilishida galogen atomlari bilan birga qo’shbog’ yoki uchbog’lar bo’lgan birikmalarga to’yinmagan uglevodorodlarning gelogenli hosilalari deyiladi. Nomlanishi va izomeriyasi. Bularning nomlanishi to’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalarini nomlashga o’xshash. Olinish usullari. Bularni etilen, atsetilen uglevodorodlariga galogen yoki vodorodlar ta’sir ettirib olish mumkin, ya’ni Формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2 = CH С l 2 Винилхлорид Хлор этен СН 2 = CCl 2 CHCl = CHCl CH 3 – CH = CHCl CH 2 Cl – CH = CH 2 Винилиден хлорид Аллил хлорид 1,1 - дихлор этен 1,2 - дихлор этен 1 - хлор - 1 - пропен 3 - хлор - 1 - пропенФормуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2 = CH С l 2 Винилхлорид Хлор этен СН 2 = CCl 2 CHCl = CHCl CH 3 – CH = CHCl CH 2 Cl – CH = CH 2 Винилиден хлорид Аллил хлорид 1,1 - дихлор этен 1,2 - дихлор этен 1 - хлор - 1 - пропен 3 - хлор - 1 - пропенHС CH + HCl CH 2= CH –Cl HgCl 2 190 0C CH 2= CH –C  CH + HCl CH 2= CH –C = CH 2 HС CH + Br 2 CHBr = CHBr CH 2= CH –CH3 + Cl 2 CH 2= CH –CH 2Cl + HCl Cl HС CH + HCl CH 2= CH –Cl HgCl 2 190 0C HС CH + HCl CH 2= CH –Cl HgCl 2 190 0C CH 2= CH –C  CH + HCl CH 2= CH –C = CH 2 CH 2= CH –C  CH + HCl CH 2= CH –C = CH 2 HС CH + Br 2 CHBr = CHBr HС CH + Br 2 CHBr = CHBr CH 2= CH –CH3 + Cl 2 CH 2= CH –CH 2Cl + HCl CH 2= CH –CH3 + Cl 2 CH 2= CH –CH 2Cl + HCl Cl

Bu jarayonlarning borish sharoitlari yuqorida to’liq keltirilganligi uchun bu haqda to’xtab o’tirmaymiz. Fizik va kimyoviy xossalari. Bularning fizik xossalarida umumiy qonuniyatlar kuzatiladi. Kimyoviy xossalari bo’yicha ularni quyidagi guruhlarga bo’lish mumkin: a) galogen qo’shbog’ni yonidagi uglerod atomi bilan bog’langan (I); b) galogen qo’shbog’ga nisbatan  -holatdagi uglerod atomi bilan bog’langan (II) va v) galogen qo’shbog’dan uzoqdagi uglerod atomi bilan bog’langan (III). Galogen qo’shbog’ning yonidagi uglerod atomi bilan bog’langan birikmalarda galogen kam qo’zg’aluvchan bo’lib, bu birikmalar asosan biriktirib olish jarayonlarigagina kirisha oladilar. Ularda elektron bulutlar quyidagicha yo’nalgan: Shuning uchun ularga turli molekulalarning birikishi Markovnikov qoidasiga binoan boradi: Ayrim vakillari. Bularning orasida vinil xlorid, 2-xlorbutadiyen-1,3 va tetraftoretilen katta ahamiyatga ega. Vinilxlorid 13,8 0 C da suyuqlanadigan gaz bo’lib, sanoatda asosan atsetilenga vodorod xlorid biriktirib olinadi. Vinilxloridning polimerlari sun’iy charm, linoneum va boshqalar tayyorlashda ishlatiladi. 2-xlorbutandiyen-1,3 (xlorpropen), vinilatsetilenga vodorod xlorid ta’sir ettirib olinadi. U 359 0 C da qaynaydi. Asosan yonmaydigan kauchuk va rezinalar tayyorlashda ishlatiladi.CH 2= CH –Cl CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –CH 2–CH 2Cl CH 2= CCl –CH 3 I II III CH 2= CH –Cl CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –CH 2–CH 2Cl CH 2= CCl –CH 3 I II III CH 2 = CH – Cl-  -  CH 2 = CH – Cl-  -  CH 2= CH –Cl + HCl CH 3–CHCl 2 CH 2= CH –Cl + HCl CH 3–CHCl 2

Tetraftoretilen. 76,3 0 C da qaynaydigan gaz. Sanoatda freon-22 ni piroliz qilib olinadi. Tetraftoretilenning polimerlari teflon deb ataladi. Ular -70 dan 250 0 C gacha bo’lgan oraliqda organik erituvchilar, mineral kislotalar va ishqorlar ta’siriga chidamli bo’lganligi uchun metallarni agressiv vositalar ta’siridan himoya qilishda ishlatiladi. 3.4. Aromatik galogenli hosilalar Aromatik galogenli hosilalar tuzilishiga ko’ra, 2 guruhga bo’linadilar: a) galogen halqada va b) galogen yon zanjirda joylashgan birikmalarga bo’linadilar. Benzoldagi bitta vodorodni galogenga almashinishidan bitta, ikkita vodorodni galogenga almashinishidan esa 3 ta galogenli birikma hosil bo’ladi. Aromatik galogenli birikmalarni nomlashda aromatik uglevodorod asos qilib olinadi. xlorbenzol 1-metil-2-xlor- 1-metil-4-etil- benzilxlorid benzol, o-xlortoluol 2-xlorbezol Olinish usullari. Aromatik uglevodorodlarga galogenlar bevosita ta’sir ettirilganda reaksiya sharoitiga qarab galogen turlicha ta’sir etishi mumkin. a) Galogen harorat va ultrabinafsha nur ta’sirida benzol halqasiga birikishi mumkin (aromatik uglevodorodlar bobiga karang)e b) Katalizatorlar ishtirokida galogen benzol halqasidagi vodorodlar bilan almashinishi mumkin:Сl Сl CH 3 Сl CH 3 C2H5 CH 2Сl Сl Сl CH 3 Сl CH 3 C2H5 CH 2Сl Br + Br 2 FeBr 3 + HBr Br + Br 2 FeBr 3 + HBr

v) Y o n zanjiradagi vodorodlar bilan almashinishi mumkin: Galogenlar birinchi tur o’rinbosarlari bo’lganligi tufayli benzolni galogenlash reaksiyasida ikkinchi galogen atomi asosan para-holatdagi vodorod bilan almashinadi. Lekin galogenlar boshqa birinchi tur o’rinbosarlaridan farqli almashinish reaksiyalarini qiyinlashtiradilar. p- f torbenzol xlorlanganda uchinchi galogen atomi xlorga nisbatan orto- holatga yo’naladi. Buning sababi ftorning manfiy induktiv effekti xlornikidan kattaligidir: -J F > -J Cl S h uning uchun ftorga nisbatan o-holatda uglerod atomida elektron bulutning zichligi kichik bo’ladi. 1. Galoid arillarni aromatik aminobirikmalardan diazobirikmalar orqali hosil qilish mumkin. Bu usul bilan boshqa usullar yordamida olib bo’lmaydigan yodli va ftorli birikmalarni olish mumkin:CH 2Cl CH 3 Cl 2 CH 3 Cl CH 3 + Cl + HCl CHCl 2 CCl 3 h t FeCl 3 +Cl 2 -HCl +Cl 2 -HCl CH 2Cl CH 3 Cl 2 CH 3 Cl CH 3 + Cl + HCl CHCl 2 CCl 3 h t FeCl 3 +Cl 2 -HCl +Cl 2 -HCl Cl 2 F -HCl F Cl Cl 2 -HCl F Cl Cl Cl 2 F -HCl F Cl Cl 2 -HCl F Cl Cl C6H5NH 2 NaNO 2+ 2HCl C6H5N2Cl C6H5Cl + N 2 C6H5J + KCl + N 2 C6H5Br + N 2 Cu 2Cl 2 KJ Cu 2Br 2 C6H5NH 2 NaNO 2+ 2HCl C6H5N2Cl C6H5Cl + N 2 C6H5J + KCl + N 2 C6H5Br + N 2 Cu 2Cl 2 KJ Cu 2Br 2

2.Galogeni yon zanjirada joylashgan aromatik galogenli hosilalarni olish uchun galogenalkanlarni olishdagi barcha usullardan foydalanish mumkin, masalan: Bulardan tashqari aromatik galogenli birikmalarni olishda xlormetillash reaksiyasidan keng foydalaniladi: Bu reaksiyaning mexanizmini quyidagicha tasavvur etish mumkin: Fizik xossalari. Benzol va uning gomologlarining galogenli hosilalari suyuq yoki qattiq moddalar bo’lib, ftorli hosilalar past, yodli hosilalar esa yuqori haroratda qaynaydilar. Masalan: C 6 H 5 F – 85 0 C; C 6 H 5 Cl – 132 0 C C 6 H 5 Br – 156 0 C; C 6 H 5 J – 188 0 C Ularning zichliklari 1 dan yuqori. Suvda erimaydilar. Ko’p organik erituvchilarda yaxshi eriydilar.[C 6H5N2]BF 4 C6H5F + N 2+ BF 3 [C 6H5N2]BF 4 C6H5F + N 2+ BF 3 C6H5CH 2OH + PCl 5 C6H5CH 2Cl + POCl 3 + HCl C6H5CH=CH 2 + HBr C6H5CH –CH 3 Br C6H5CH 2OH + PCl 5 C6H5CH 2Cl + POCl 3 + HCl C6H5CH=CH 2 + HBr C6H5CH –CH 3 Br C6H6+ CH 2O + HCl C6H5CH 2Cl + H 2O ZnCl 2 C6H6+ CH 2O + HCl C6H5CH 2Cl + H 2O C6H6+ CH 2O + HCl C6H5CH 2Cl + H 2O ZnCl 2 CH 2O + ZnCl 2 CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl H HCl -ZnCl 2 -H2O CH 2Cl CH 2O + ZnCl 2 CH 2+–OZn Cl– CH 2O + ZnCl 2 CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl H HCl -ZnCl 2 -H2O CH 2Cl + CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl H + CH 2+–OZn Cl– + CH 2+–OZn Cl H HCl -ZnCl 2 -H2O CH 2Cl

Kimyoviy hususiyatlari. Galogenarillar galogenalkanlardan farqli ularoq, nukleofil reagentlar bilan deyarli reaksiyalarga kirishmaydilar. Ular ishqor, kumush tuzlari, sianidlar, ammiak va boshqalar bilan oddiy sharoitda reaksiyaga kirishmaydilar. Xlor va brombenzol o’yuvchi ishqorlar bilan 300 0 C da, ammiak bilan mis yoki ularning tuzlari ishtirokida 180-200 0 C dagina reaksiyaga kirisha oladilar. Ular bu hususiyatlari bilan galogeni qo’shbog’ning yonida joylashgan yog’ qator galogenli hosilalarni eslatadilar. Bu galogen arillarni oraliq karbanoli hosil bo’lishligining qiyinchiligi tufaylidir. Halqada joylashgan galogen atomi halqa bilan o’ta mustaxkam bog’ hosil qiladi. Aromatik halqadagi galogenni nukleofil almashinish reaksiyalariga kirishishi yog’ qator galogenli birikmalarnikidan farq qiladi va bosqichli boradi. Bu juda ko’p tajribalar yordamida isbotlangan. Kuchli nukleofil reagentlar yordamida galogenarillardan galogenvodorodlar ajralib chiqib, reaksiyaga kirishuvchanlik qobiliyati juda yuqori bo’lgan degidrobenzol hosil bo’ladi. Degidrobenzol so’ng reaksiya zonasidagi nukleofil agent, masalan, suv yoki ammiak bilan juda tez reaksiyaga kirishadi va oxirgi mahsulotni hosil qiladi, masalan: Yuqoridagi reaksiyaning mexanizmi shu bilan isbotlanadiki, almashinayotgan guruh hamma vaqt ham galogen o’rniga birikmaydi. Masalan, p- xlortoluol gidrolizlanganda p- va m-krezollarning teng miqdordagi aralashmasi hosil bo’ladi:Br -HBr HOH NH 3 O+H N+H3 – – OH NH 2 Br -HBr HOH NH 3 O+H N+H3 – – OH NH 2 CH 3 Cl NaOH [H 2O] 340 0C CH 3 H2O CH 3 OH + CH 3 HO + NaCl 50 % 50 % CH 3 Cl NaOH [H 2O] 340 0C CH 3 H2O CH 3 OH + CH 3 HO + NaCl 50 % 50 %

o- x loramizolga ammiak bilan ta’sir etilganda faqat m-aminianizol hosil bo’ladi. C 14 nishonlangan atomi xlor benzolga ammiak bilan ta’sir etilganda teng miqdorda C 14 1- va 2-holatda bo’lgan anilinlar aralashmasi hosil bo’ladi: Bunday «qayta guruhlanish»ning sababi nukleofil agentlarni degidrobenzoldagi uchbog’ga ikki yo’nalish bo’yicha birika olishlarida deb tushuntiriladi. Benzol halqasida galogenga nisbatan orto- yoki para-holatlarda elektroakseptor guruhlar –NO 2 ; -SO 3 H; -COOH va boshqalarning bo’lishi galogen atomlarning qo’zg’aluvchanligini keskin oshirib yuboradi. Buning sababi o- yoki para-holatdagi, ikkinchi tur o’rinbosarlari manfiy zaryadni qisman qayta guruhlanishi hisobiga oraliq  -kompleksni barqarorlashtiradi. Galogeni yon zanjirda joylashgan aromatik galogenli birikmalar galogenalkanlarni barcha xossalarini takrorlaydilar. Ayrim hollarda ular galogenalkanlarga qaraganda yuqori reaksiyaga kirishuvchanlik qobiliyatini namoyon qiladilar. Masalan, benzil xlorid n-propil bromidga qaraganda oson gidrolizlanishi, 3-lamchi aminobirikmalar bilan to’rtlamchi ammoniy asoslari hosil qilishi kabi reaksiyalarga 300 marta oson kirisha oladi. Buning sababi, benzilOCH 3 Cl NaNH 2(NH 3) -33 0C OCH 3 NH 3 OCH 3 H3N OCH 3 Cl NaNH 2(NH 3) -33 0C OCH 3 NH 3 OCH 3 H3N Cl NaNH 2(NH 3) -33 0C NH 3 * + * * * NH 3 NH 3 Cl NaNH 2(NH 3) -33 0C NH 3 * + * * * NH 3 NH 3 Cl NaNH 2(NH 3) -33 0C NH 3 * + * * * NH 3 NH 3 CH 2Cl CH 2+ + Cl – CH 2Cl CH 2Cl CH 2+ CH 2+ + Cl –

xloriddan xlor atomining ajralishi natijisida hosil bo’ladigan kationning o’ziga xos barqarorligi tufayli deb tushuntiriladi: Shu sababli benzol halqasidagi elektrodonor o’rinbosarlar bu kationni barkarorligini oshiradilar; elektroakseptor o’rinbosarlar esa uning barkarorligini kamaytiradilar. Aromatik galogenli birikmalar magniy bilan galogenalkanlarga uxshash osonlik bilan reaksiyaga kirisha oladilar: Ularning bu hususiyatidan foydalanib, halqadagi galogen osonlik bilan karboksil guruhi bilan almashinishi mumkin: Aromatik galogenli birikmalarda halqadagi uglevodorodlar galogenlar, nitrat, sulfo- va boshqa guruhlar bilan oson almashina oladi. Bu jarayonlar benzoldagiga nisbatan qiyinroq kechadi. Xlorbenzol xlorlanganda asosan, p- dixlorbenzol, oz miqdorda o-dixlorbenzol hosil bo’ladi. m-Dixlorbenzol esa juda ham oz miqdroda hosil bo’ladi Buning sababini quyidagicha tushuntirish mumkin. Xlorbenzolga galogen (X) ta’sir etganda quyidagi  -komplekslar hosil bo’lishi mumkin: Bulardan I va III-komplekslarning turg’unligi II-nikiga qaraganda yuqoridir.C6H5Br + Mg C 6H5MgBr C6H5Br + Mg C 6H5MgBr C6H5MgBr + CO 2 C6H5COOMgBr C 6H5COOH + MgBrCl HCl C6H5MgBr + CO 2 C6H5COOMgBr C 6H5COOH + MgBrCl HCl X H X H X H Cl + X H Cl I X H Cl + Cl + Cl + + II III X H X H X H Cl + X H Cl I X H Cl + Cl + Cl + + X H X H X H Cl + X H Cl I X H Cl + Cl + Cl + + X H Cl + X H Cl I X H Cl + Cl + Cl + + II III

Alohida vakillari va ularning qo’llanishi. Xlorbenzol sanoat miqyosida juda katta miqdorda ishlab chiqariladi. U anilin, fenol olishda xom ashyo hisoblanadi. Undan erituvchi sifatida ham foydalaniladi. 2-dixlorbenzol asosan kuya, qishloq xo’jalik zararkunandalariga qarshi kurash vositalari sifatida ishlatiladi. Benzil xlorid benzil spirtni olish uchun asosan xom ashyo hisoblanadi. Benzil spirti esa parfyumeriya sanoatining eng muhim xom ashyosi bo’lib xizmat qiladi.

O'xshashlar

Uglevodorodlarning bir va ko’p galogenli hosilalari

To’yingan bir atomli spirtlar

Uglevodorodlarni galoidli birikmalari

To`yingan uglevodorodlar. Alkanlar. Gomologik qatori. Nomlanishi

Organik kimyoning asosiy tushunchalari