To’yingan bir atomli spirtlar - Kimyo - Referatlar

To’yingan bir atomli spirtlar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

343.5 KB

Ko'chirib olish

To’yingan bir atomli spirtlar Reja: 1. Bir atomli to’yingan spirtlar 2. Ayrim vakillari va ahamiyati 3. To’yinmagan spirtlar 4. Ikki atomli spirtlar (glikollar) 5. Uch atomli spirtlar

To’yingan bir atomli spirtlarning umumiy formulasini C n H 2n+1 OH yoki R– OH bilan ifodalash mumkin. Gidroksil guruhining qanday uglevodorod atomi bilan bog’langanligiga qarab ular birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarga bo’linadilar. Spirtlarning izomeriyasi va nomlanishi. Spirtlarning izomeriyasi uglevodorod zanjirining tuzilishiga va gidroksil guruhinig zanjirdagi joylashuv holatiga bog’liq bo’ladi. Emperik nomenklaturaga asosan, spirtlarning nomi gidroksil guruh bilan bog’langan uglevodorod radikalining oxiriga spirt so’zi qo’shib hosil qilinadi. Ratsional nomenklatura bo’yicha esa metil spirti karbinol deb ataladi, qolgan radikallar uning hosilasi deb qaraladi. Sistematik nomenklatura bo’yicha spirtlarni nomlashda ularning nomi tegishli to’yingan uglevodorod nomi oxiriga –ol qo’shimchasi qo’shib hosil qilinadi. Gidroksil guruhi va radikallarning holati raqamlar bilan ko’rsatiladi. Spirtlarning nomlanishi Olinish usullari. Spirtlar olishning bir necha usullari ma’lum. Quyida shulardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. Spirtlarni galoid alkillarni suv yoki ishqorning suvli eritmasi bilan qo’shib qizdirish orqali olish mumkin: Etilen uglevodorodlariga katalizatorlar ishtirokida suv biriktirilganda bir atomli spirtlar hosil bo’ladi. Katalizator sifatida asosan konsentrlangan sulfat kislotadan foydalaniladi. Etilen uglevodorodlariga suvning birikish quyidagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi: 2Спиртларнинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 3 OH Метил спирти Метанол СН 3 СН 2 OH CH 3 CH 2 CH 2 OH CH 3 – CH – CH 3 OH CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 OH CH 3 CH 2 CHCH 3 OH CH 3 – C – CH 3 OHCH 3 CH 3 – CH – CH 2 OH CH 3 Этил спирти Бирламчи пропил спирти Иккиламчи пропил спирти Бирламчи бутил спирти Иккиламчи бутил спирти Учламчи бутил спирти Изобутил спирти Этаннол 1 - пропанол 2 - пропанол 1 - бутанол 2 - бутанол 2 - метил - пропанол - 2 2 - метил - пропанол - 1Рационал номенклатура буйича номи Карбинол Метил карбинол Этил карбинол Диметил карбинол Пропил карбинол Метилэтил карбинол Три метил карбинол Изопропил карбинол Спиртларнинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 3 OH Метил спирти Метанол СН 3 СН 2 OH CH 3 CH 2 CH 2 OH CH 3 – CH – CH 3 OH CH 3 CH 2 CH 2 CH 2 OH CH 3 CH 2 CHCH 3 OH CH 3 – C – CH 3 OHCH 3 CH 3 – CH – CH 2 OH CH 3CH 3 – CH – CH 2 OH CH 3 Этил спирти Бирламчи пропил спирти Иккиламчи пропил спирти Бирламчи бутил спирти Иккиламчи бутил спирти Учламчи бутил спирти Изобутил спирти Этаннол 1 - пропанол 2 - пропанол 1 - бутанол 2 - бутанол 2 - метил - пропанол - 2 2 - метил - пропанол - 1Рационал номенклатура буйича номи Карбинол Метил карбинол Этил карбинол Диметил карбинол Пропил карбинол Метилэтил карбинол Три метил карбинол Изопропил карбинол R –Br HOH NaOH R –OH + HBr R –OH + NaBr R –Br HOH NaOH R –OH + HBr R –OH + NaBr R –CH = CH 2 + HOH R –CH –CH 3 H2SO 4 OH R –CH = CH 2+ HOSO 3H R –CH –CH 3 OSO 3H R –CH –CH 3 OH OSO 3H HOH R –CH –CH 3+ H 2SO 4 R –CH = CH 2 + HOH R –CH –CH 3 H2SO 4 OH R –CH = CH 2 + HOH R –CH –CH 3 H2SO 4 OH R –CH = CH 2+ HOSO 3H R –CH –CH 3 OSO 3H R –CH = CH 2+ HOSO 3H R –CH –CH 3 OSO 3H R –CH –CH 3 OH OSO 3H HOH R –CH –CH 3+ H 2SO 4 R –CH –CH 3 OH OSO 3H HOH R –CH –CH 3+ H 2SO 4

Spirtlarni aldegid va ketonlarni katalizator ishtirokida qaytarish orqali yoki ularga magniy organik birikmalar biriktirish orqali olish mumkin: Bu jarayon mis, kobalt, nikel, platina. Palladiy katalizatorligida 300-500 0 C haroratda olib boriladi. Aldegid va ketonlarga magniy organik birikmalarni biriktirish orqali birlamchi, ikkilamchi yoki uchlamchi spirtlar olinadi. Karbonil guruhi kuchli qutblangan bo’lganligi uchun ularga nukleofil agentlar oson birika oladi: Hosil bo’lgan oraliq modda suv ishtirokida juda oson parchalanadi: Bu usul bilan spirtlarni tuzilishini oldindan belgilangan holda sintez qilish mumkin. Sanoatda etil spirtini pentazan saqlovchi tabiiy birikmalar – uglevodlarni fermentlar ishtirokida bijg’itish orqali olinadi. Masalan: Bijg’itishni 4 % li sulfat kislota ishtirokida ham olib borish mumkin. Shu usul bilan g’o’zapoya, yog’och chiqindilari, oziq-ovqat chiqindilari va boshqalardan ko’p miqdorda etil spirti ishlab chiqariladi. Metil spirti sanoatda C O va H 2 dan sintez qilinadi: Bu jarayon 200-300 atm bosim, 400 0 C harorat va rux-xrom-mis katalizatori ishtirokida olib boriladi. Spirtlarni yuqorida ko’rsatilgan usullarda tashqari, yana murakkab efirlardan atsetallardan va boshqa birikmalardan olish mumkin. 3R –C + [H] R –CH 2OH O H R –C –R’ + [H] R –CH –R’ O OH R –C + [H] R –CH 2OH O H R –C + [H] R –CH 2OH O H O H R –C –R’ + [H] R –CH –R’ O OH R –C –R’ + [H] R –CH –R’ O OH R –C O H + CH 3MgJ R –C –H O –MgJ CH 3 + - + - R –C O H + CH 3MgJ R –C –H O –MgJ CH 3 + - + - R –C –H O –MgJ CH 3 HOH R –CH –CH 3+ Mg(OH)J OH R –C –H O –MgJ CH 3 HOH R –CH –CH 3+ Mg(OH)J OH C6H 12O 6 2C 2H 5OH + 2CO 2 фермент C6H 12O 6 2C 2H 5OH + 2CO 2 фермент СО + 2 H 2 CH 3OH СО + 2 H 2 CH 3OH

Spirtlarning fizik xossalari. Spirtlarning C 10 gacha bo’lganlari suyuqlik va undan yuqorilari qattiq moddalardir. Dastlabki vakillari suv bilan istalgan nisbatta aralashadi. O’ziga xos xidga ega. Ularning molekulyar massalari ortib borishi bilan suvda eruvchanligi kamayib hidi yoqimsiz bo’lib boradi, qaynash harorati ham ortib boradi. Normal tuzilishga ega bo’lgan spirtlar izomerlariga qaraganda yuqori haroratda qaynaydilar. Spirtlar vodorod bog’lanishi hosil qilagnligi sababli yuqori haroratda qaynaydilar: Spirtlar orasida metil spirti o’ta zaharli hisoblanadi, uning 10 ml inson ko’rish qobilyatini yo’qotishiga, 30 ml esa o’limiga sabab bo’ladi. To’yingan bir atomli spirtlarning fizik xossalari 4: CH 3 O –H .. . . . CH 3 O –H :.. . . . O –H :.. CH 3 : CH 3 O –H .. . . . CH 3 O –H :.. . . . O –H :.. CH 3 CH 3 O –H .. . . . CH 3 O –H :.. . . . O –H :..O –H :.. CH 3

Spirtlarning kimyoviy xossalari. Bir atomli spirtlar kimyoviy jihatdan nisbatan faol birikmalar bo’lib, ular OH – guruhdagi vodorod atomi, hamda OH - guruh bog’langan uglevodoroddagi vodorodlar hisobidan kimyoviy jarayonlarga kirisha oladilar. Bir atomli spirtlar neytral xarakterga egadirlar. Ammo ular juda kam darajada amfoterlik hususiyatini namoyon qiladilar. Ularga ishqoriy metallar bilan ta’sir etilganda gidroksil guruhining vodorodi metall bilan almashadi va alkogolyatlarni hosil qiladi: suv bilan ta’sir etilganda ular oson parchalanadilar:CH 3CH 2ONa + H 2O C 2H5OH + NaOH CH 3CH 2ONa + H 2O C 2H5OH + NaOH Spirtlar menarel kislotalar bilan o’zaro ta’sir eta oladilar. Bunda oraliq modda sifatida oksoniy birikmalari hosil bo’ladi: Bu birikmalar qizdirilganda galoid alkil va suvga parchalanadilar: Spirtalar kislorodli meneral kislotalar shuningdek organik kislotalar bilan efir hosil qilish (eterefikatsiya) jarayonlariga kirisha oladilar: Dimetilsulfat ( CH 3 ) 2 S O 4 kuchli metillovchi agent, ammo u o’ta zaharli bo’lganligi uchun kam ishlatiladi. Spirtalar bilan organik karbon kislotalar orasida boruvchi jarayonning ahamiyati g’oyat kattadir. C h unki bu jarayon natijasida hosil bo’ladigan birikmalar oziq-ovqat sanoatida. Plastmasslalar olishda, erituvchi sifatida va boshqa sohalarda keng ko’lamda ishlatiladi. Bu jarayon qayta xarakterga ega bo’lib, muvozanat kislota katalizatorligida o’ngga, ishqor (asos) katalizatorligida esa chapga siljiydi. Chapga boruvchi jarayonni sovunlanish deyiladi, chunki bu jarayon natijasida sovun (va unga o’xshash moddalar) hosil bo’ladi. Spirtlardan suvning ajralish jarayoni (degidrotatsiya) ikki xil yo’nalishda sodir bo’lishi mumkin: jarayon suvni tortib oluvchi vositalar sulfat, ortafosfat kislotalar, alyuminiy oksidli va boshqalar ishtirokida boradi. Suv bir molekula spirtdan (ichki molekulyar degidratlanish) yoki har xil molekula spirtdan ajralib chiqishi mumkin. 5 2CH 3CH 2OH + 2Na 2CH 3CH 2ONa + H 2 2CH 3CH 2OH + 2Na 2CH 3CH 2ONa + H 2 CH 3–O –H + HCl CH 3–O –H + Cl – H + .. .. CH 3–O –H + HCl CH 3–O –H + Cl – H + CH 3–O –H + HCl CH 3–O –H + Cl – H CH 3–O –H + HCl CH 3–O –H + Cl – H + .. .. CH 3–O –H + Cl – H + CH 3Cl + H 2O CH 3–O –H + Cl – H + CH 3Cl + H 2O CH3 OH + HOSO 3 H CH 3 OSO 3 H + H 2 O CH 3 OSO 3 H + CH 3 OH CH 3 OSO 2 OCH 3 + H 2 O CH3 OH + HOSO 3 H CH 3 OSO 3 H + H 2 O CH 3 OSO 3 H + CH 3 OH CH 3 OSO 2 OCH 3 + H 2 O CH 3–C O OH + HOC 2H5 CH 3–C O OC 2H5 H+ OH – + H 2O CH 3–C O OH + HOC 2H5 CH 3–C O OC 2H5 H+ OH – + H 2O

Suv har xil spirtdan ajralib chiqqanda oxirgi mahsulot sifatida oddiy efir hosil bo’ladi: Suv bir molekula spirtdan ajralib chiqqanda oxirgi mahsulot sifatida to’yinmagan uglevodorod hosil bo’ladi. Spirtlardan suvning ajralib chiqishi Zaysev qoidasiga muvofiq borib, bunda vodorod eng kam vodorod tutgan uglerod atomidan ajralib chiqadi. Shunga muvofiq spirtlardan suvning ajralib chiqish tezligi quyidagi tartib o’zgaradi: Birlamchi spirt < Ikkilamchi spirt < Uchlamchi spirt Spirtlarga galoid vodorod kislotalar, fosforning, oltingugurtlarning galogenli hosilalari bilan ta’sir etilganda ulardagi gidroksil guruhi galogenga almashinadi: Bu jarayon uchlamchi spirtlarda juda osonlik bilan boradi, jarayon ye 1 - mexanizmiga mos keladi: Spirtlardagi gidroksil guruhni RCl 5 yoki RCl 3 ta’sirida xlorga almashtirish jarayoni quyidagi sxema bo’yicha boradi: Spirtlardagi gidroksil guruhni xlorga almashtirishda eng qulay ta’sir etuvchi vosita tionilxlorid hisoblanadi: Bunda hosil bo’ladigan SO 2 va HCl gaz holida ajralib chiqadi, kerakli mahsulot R – Cl juda osonlik bilan tozalanadi. Spirtlarning oksidlanishi. Birlamchi spirtlarningkatalizatorlar (mis birikmalari) ishtirokida 300-500 0 C da oksidlanishi yoki ulardan 100-180 0 S da mis, kumush, nikel, platina kabi katalizatorlar ishtirokida vodorodning tortib olish natijasida aldegid, ikkilamchi spirtlardan esa ketonlar hosil bo’ladi: 6R – OH + HO – R’ R – O – R’ + H2 OR – OH + HO – R’ R – O – R’ + H2 O CH 3 – CH – CH – CH 2 – CH 3 CH 3 – C = CH – CH 2 – CH 3 CH 3 OH CH 3- H 2 OCH 3 – CH – CH – CH 2 – CH 3 CH 3 – C = CH – CH 2 – CH 3 CH 3 OH CH 3- H 2 O R – OH + HCl R – Cl + H 2O R – OH + HCl R – Cl + H 2O CH 3 C OH CH 3 C O –H CH 3–C+ CH 3–C –Br H –Br .. .. + CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 + – CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 -H2O +Br – CH 3 C OH CH 3 C O –H CH 3–C+ CH 3–C –Br H –Br .. .. + CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 + – CH 3 CH 3 CH 3 CH 3 -H2O +Br – R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3+ HCl 3R –OH + PCl 3 3R –Cl + P(OH) 3 R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3+ HCl R –OH + PCl 5 R –Cl + POCl 3+ HCl 3R –OH + PCl 3 3R –Cl + P(OH) 3 3R –OH + PCl 3 3R –Cl + P(OH) 3 R –OH + SOCl 2 R –Cl + SO 2 + HCl R –OH + SOCl 2 R –Cl + SO 2 + HCl R –CH 2OH R –C + H 2O [O] -H2 O H R –CH –R’ R –C –R’ + H 2O [O] -H2 OH O R –CH 2OH R –C + H 2O [O] -H2 O H R –CH 2OH R –C + H 2O [O] -H2 O H O H R –CH –R’ R –C –R’ + H 2O [O] -H2 OH O R –CH –R’ R –C –R’ + H 2O [O] -H2 OH O

Spirtlarning oksidlanish jarayoni murakkab bo’lib, buning natijasida oksidlanish olib borilayotgan sharoitga qarab oxirgi mahsulot sifatida turli mahsulotlar hosil bo’lishi mumkin. Spirtlardagi gidroksil guruhining vodorodini aniqlashda C h uguye- Serevitsina-Terentev usulida foydalaniladi. Bunda spirtlarga magniy organik birikmalar ta’sir ettilganda –OH-guruh vodorodi magniy galogenga almashinadi va uglevodorod ajralib chiqadi: Ajralib chiqayotgan uglevodorod miqdoriga qarab spirtni aralashmadagi miqdori aniqlanadi. Ayrim vakillari va ularni ishlatilishi . Spirtlar orasida metil va etil spirtlarning ahamiyati kattadir. Metil spirti 54 0 C da qaynaydigan suyuqlik, o’ta zaharli. San o atda C O va H 2 dan sintez qilinadi. Metil spirti asosan chumoli aldegidi ishlab chiqarishda, erituvchi sifatida, turli molekulalar tarkibiga metil guruhini kiritishda, metil-, dimetil- va trimetilamin olishda ishlatiladi. Etil spirti 78,4 0 C qaynaydi. Sanoatda asosan etilendan va pentozan saqlovchi birikmalardan olinadi. U erituvchi sifatida butadiyen-1,3 olishda va oziq-ovqat sanoatida ishlatiladi. Propil-, izopropil-, butil spirtlar sirt aktiv birikmalar olishda, aldegid va ketonlar, murakkab efirlar olishda ishlatiladi. 4.2. Ikki atomli spirtlar (glikollar) Tuzilishida ikkita gidroksil guruhi bo’lgan birikmalar ikki atomli spirtlar yoki glikollar deb ataladi. Glikollarning umumiy formulasi C n H 2n (OH) 2 bilan ifodalanadi. Bu yerda n  2 bo’lishi kerak. Chunki CH 2 (OH) 2 tarkibli spirt mavjud emas. Bitta uglerod atomi ikkita gidroksil guruhini ushlab turolmaydi, natijada undan suv molekulasi ajratib chiqib, chumoli aldegidini hosil qiladi. S h uning uchun glikollarning gomologik qatori CH 2 ( O H) 2 – etilen glikoldan boshlanadi. Izomeriyasi va nomlanishi . Glokollarning emperik va sistematik nomenklatura bo’yicha nomlash qabul qilingan. Quyida biz glikollarni nomlashga misollar keltiramiz. Glikollarni sistematik nomenklatura bo’yicha nomlashda tegishli to’yingan uglevodorod nomi oxiriga diol qo’shimchasi qo’shiladi va gidroksil guruhlari hamda radikallarning holatlari raqamlar bilan ko’rsatiladi. 7R –OH + CH 3MgJ R –O –MgJ + CH 4 R –OH + CH 3MgJ R –O –MgJ + CH 4 Формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2OH –CH 2OH CH 3–CH –CH 2 OH CH 2 -CH 2 -CH 2 CH 2CH 2CH 2CH 2 CH 2–C –CH 3 OH CH 3 CH 3–C –C –CH 2 H3C OH OH OH OH OH CH 3 OH HO Этиленгликоль Пропиленгликоль OH Триметиленгликоль Тетраметиленгликоль 1,2 -этандиол 1,2 -пропандиол 1,3 -пропандиол 1,4 -бутандиол 2-метил -1,2 -пропандиол 2,3 -диметил - 2,3 -бутандиол Формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2OH –CH 2OH CH 3–CH –CH 2 OH CH 2 -CH 2 -CH 2 CH 2CH 2CH 2CH 2 CH 2–C –CH 3 OH CH 3 CH 3–C –C –CH 2 H3C OH OH OH OH OH CH 3 OH HO Этиленгликоль Пропиленгликоль OH Триметиленгликоль Тетраметиленгликоль 1,2 -этандиол 1,2 -пропандиол 1,3 -пропандиол 1,4 -бутандиол 2-метил -1,2 -пропандиол 2,3 -диметил - 2,3 -бутандиол

Olinish usullari. Gilkollar olishning bir necha usullari ma’lum. SHulardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz. 1. Glikollarni uglevodordlarining vitsinal tuzilishga ega bo’lgan ikki galogenli hosilalarini yoki galoid gidrogenlarni gidrolizlab olish mumkin: 2. Etilen uglevodorodlarini vodorod peroiksidi yoki kaliy permanganat ishtirokida oksidlab glikollarni olish mumkin: 3. Sanoatda gilkollar  -oksidlar (epoksid birkmalarga) suv biriktirib olinadi: Fizik va kimyoviy xossalari . Glikollarning dastlabki vakillari yog’simon suyuqliklar, yuqori vakillari esa qattiq moddalardir. Ularning qaynash haroratlari tegishli bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. Buning sababi ikkala gidroksil guruhi hisobiga vodorod bog’lanish hosil bo’lishining kuchayishi hisoblanadi. Suvda yaxshi eriydilar, shirin ta’mga ega. 1. Ular bir atomli spirtlarning barcha kimyoviy xossalarini takrorlaydilar. Ular orasida boruvchi jarayonlar bosqichli boradi. Glikollarning kislotali xossalari bir atomli spirtlarnikiga qaraganda yuqori. S h uning uchun ular faqat ishqoriy metallar bilangina emas, balki ishqoriy yer metallarining gidroksid va oksidlari bilan ham glikolyatlarini hosil qiladilar: 2. Mineral va organik kislotalar bilan ular to’liq va to’liqmas efirlarni hosil qiladilar: S h uningdek spirtlar bilan ham to’liq va to’liqmas oddiy efirlarni hosil qilishlari mumkin: 8СH2Br –СH2–СH2Br + 2NaOH CH 2OH –CH 2–CH 2OH + 2NaBr CH 3–CH –CH 2Cl + H 2O CH 3–CH –CH 2OH + HCl OH OH СH2Br –СH2–СH2Br + 2NaOH CH 2OH –CH 2–CH 2OH + 2NaBr CH 3–CH –CH 2Cl + H 2O CH 3–CH –CH 2OH + HCl OH OH CH 3–CH = CH 2 + HOOH CH 3–CH –CH 2 OH OH CH 3–CH = CH 2 + HOOH CH 3–CH –CH 2 OH OH R –CH –CH 2 + HOH R –CH –CH 2 OH OH O R –CH –CH 2 + HOH R –CH –CH 2 OH OH O CH 2–OH CH 2–OH + Cu(OH) 2+ HO –CH 2 HO –CH 2 CH 2–O CH 2–O Cu O –CH 2 O –CH 2 + 2H 2O H H CH 2–OH CH 2–OH + Cu(OH) 2+ HO –CH 2 HO –CH 2 CH 2–O CH 2–O Cu O –CH 2 O –CH 2 + 2H 2O H H CH 2–O CH 2–O Cu O –CH 2 O –CH 2 + 2H 2O H H CH 2–OH CH 2–OH CH 3COOH 2CH 3COOH CH 2OH –CH 2OCOCH 3+ H 2O CH 2COOCH 2–CH 2OCOCH 3+ 2H 2O CH 2–OH CH 2–OH CH 3COOH 2CH 3COOH CH 2OH –CH 2OCOCH 3+ H 2O CH 2COOCH 2–CH 2OCOCH 3+ 2H 2O CH 2–OH CH 2–OH C2H5OH 2C 2H5OH CH 2OH –CH 2OC 2H5+ H 2O C2H5OCH 2–CH 2OC 2H5 + 2H 2O CH 2–OH CH 2–OH C2H5OH 2C 2H5OH CH 2OH –CH 2OC 2H5+ H 2O C2H5OCH 2–CH 2OC 2H5 + 2H 2O

Etilsellyulozalar bo’yoqlar, tutamaydigan porox, atsetat ipagi va boshqalarni olishda erituvchi sifatida ishlatiladi. 3. Glikollarning oksidlanishi natijasida oksialdegid, oksikislota, dialdegid, aldegidokislota, ikki asosli kislota va boshqalar hosil bo’ladi. Masalan, etilengilkol oksidlanishi natijasida quyidagi birikmalar hosil bo’lishi mumkin: 4. Glikollardan suvni tortib olish ichki molekulali yoki molekulalar-aro borishi mumkin. Bunda oxirgi mahsulot sifatida jarayon olib borilayotlan sharoitga qarab turli birikmalar hosil bo’ladi: Etilenglikolni konsentrlangan sulfat kislota ishtirokida qizdirilganda yopiq zanjirli oddiy efir – dioksan hosil bo’ladi. Bu jarayonni 1906 yilda rus olimi A.V. Favorskiy o’rgangan: 1,4-dioksan muhim erituvchi bo’lib, kimyo sanoatida ko’plab ishlatiladi. Ayrim vakillari . Etilenglikol 198 0 C qaynaydigan yog’simon suyuqlik, suvda yaxshi eriydi. U suvning muzlash haroratini keskin pasaytiradi. Uning suvdagi 60%-li eritmasining muzlash nuqtasi –49 0 C ga teng. SHuning uchun u antifrizlar tayyorlashda ishlatiladi. Etilenglikol portlovchi moddalar, erituvchilar, polimerlar olishda muxim xom ashyo bo’lib xizmat qiladi. Uning ftal kislotasi bilan hosil qilgan polimeri – lavsan deb ataladi. Lavsandan juda qimmatli hususiyatlarga ega bo’lgan tolalar olinadi. 9CH 2–OH CH 2–OH CH 2OH –COOH OHC –CHO CHO CH 2OH HOOC –COOH HOOC –CHO CH 2–OH CH 2–OH CH 2OH –COOH OHC –CHO CHO CH 2OH HOOC –COOH HOOC –CHO CH 2OH –CH 2OH [CH 2= CHOH] CH 3CHO H2O CH 2–CH 2 O CH 2OH –CH 2OH [CH 2= CHOH] CH 3CHO H2O CH 2–CH 2 O CH 2–CH 2 O CH 2OH –CH 2–CH 2OH CH 2= CH –CHOH + H 2O CH 2OH –CH 2–CH 2OH CH 2= CH –CHOH + H 2O CH 2–CH 2 CH 2 CH 2 OH OH -H2O CH 2–CH 2 CH 2 CH 2 O CH 2–CH 2 CH 2 CH 2 OH OH -H2O CH 2–CH 2 CH 2 CH 2 O OH HO OH HO H2C CH 2 H2C CH 2 O O H2C CH 2 H2C CH 2 H2SO 4 -2H 2O OH HO OH HO H2C CH 2 H2C CH 2 O O H2C CH 2 H2C CH 2 H2SO 4 -2H 2O

4.3. Uch atomli spirtlar Uch atomli spirtlarning birichi vakili glitserin hisoblanadi. Glitserin sanoatda yog’ va moylardan, propilen yoki atsetilendan foydalanib olinadi. 1. Y o g’ va moylardan glitserin quyidagicha olinadi: Bu yerda R ’ , R ’’ , R ’’’ = -C 15 H 31 ; -C 16 H 33 ; -C 17 H 35 . Yog’lar gidrolizi ishqor ishtirokida olib borilganda yuqori, yog’ kisotalarining natriyli tuzi – sovun hosil bo’lganligi uchun bu jarayonni sovunlanish deb qabul qilingan. 2. Propilendan glitserin olish quyidagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi: a) Propilenni yuqori haroratda xlorlash. Bu jarayon radikal almashinish mexanizmi bo’yicha borib, xlor qo’shbog’ning uzulishi hisobiga birikmay, balki propilendagi metil guruhi vodorodi xlor bilan almashinadi: b) Allilxlorid gidrolizi: v) Allil spirtiga gidroxlorid kislotaning birikishi va hosil bo’lgan moddaning gidrolizi: Glitserinni allil spirtiga vodorodperoksid biriktirib ham olish mumkin: Fizik va kimyoviy xossalari. Glitserin rangsiz, moysimon suyuqlik, shirin ta’mga ega. 17 0 S da suyuqlanadi. Zichligi 1,26 ga teng, suvda yaxshi eriydi. 290 0 S qisman parchalanish bilan qaynaydi. Uning tuzilishida uchta gidroksil guruhi bo’lganligi tufayli u spirtlarning barcha xossalarini takrorlaydi. 10CH 2–O –C CH –O –C CH 2–O –C O O O R’’ R’’’ R’ 3HOH H2SO 4 3NaOH CH 2OH –CHOH –CH 2OH + + R ’COOH + R ’’COOH + R ’’’COOH CH 2OH –CHOH –CH 2OH + + R’COONa + R’’COONa + R’’’COONa CH 2–O –C CH –O –C CH 2–O –C O O O R’’ R’’’ R’ 3HOH H2SO 4 3NaOH CH 2OH –CHOH –CH 2OH + + R ’COOH + R ’’COOH + R ’’’COOH CH 2OH –CHOH –CH 2OH + + R’COONa + R’’COONa + R’’’COONa CH 2= CH –CH 3 CH 2= CH –CH 2Cl + HCl Cl 2 450 -500 0C CH 2= CH –CH 3 CH 2= CH –CH 2Cl + HCl Cl 2 450 -500 0C CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –CH 2OH + NaCl H2O NaOH CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –CH 2OH + NaCl H2O NaOHCH 2 = CH – CH 2 OH CH 2 OH – CH – CH 2 OH CH 2 Cl – CH – CH 2 OH+ HOCl + HOCl гидролиз С l OH CH 2 – CH – CH 2 OH OH OHCH 2 = CH – CH 2 OH CH 2 OH – CH – CH 2 OH CH 2 Cl – CH – CH 2 OH+ HOCl + HOCl гидролиз С l OH CH 2 – CH – CH 2 OHOH OHOH OHOH CH 2= CH –CH 2OH CH 2–CH –CH 2 OH OH OH H2O2 CH 2= CH –CH 2OH CH 2–CH –CH 2 OH OH OH H2O2 CH 2= CH –CH 2OH CH 2–CH –CH 2 OH OH OH CH 2–CH –CH 2 OHOH OHOH OHOH H2O2

1. Uning kislotalik xossasi glikollarnikiga nisbatan yuqori, shuning uchun u temir, mis, kalsiy kabi metallarning gidroksidlari bilan ham glitseratlarni hosil qiladi. 2. Glitserin galoidvodorodlar bilan ta’sir etib mono-, digalogengidrinlarni hosil qiladi: Galoid vodorod sifatida vodorod yodid ishlatilganda, jarayon boshqacha yo’nalishda boradi. Bunda oxirigi mahsulot sifatida 2-yodpropan hosil bo’ladi: Jarayonda ishtirok etayotgan vodorod yodid oraliq modda bo’lgan 1,2,3- triyod propanni qaytarib yuboradi: Glitserin menaral va organik kislotalar bilan murakkab efirlarni hosil qiladi. Nitroglitserin (glitserinni nitrat kislota bilan hosil qilgan murakkab efiri) kuchli portlovchi modda bo’lib, dinamitning tarkibiy qismini tashkil etadi. Glitserin sirka kislota bilan glitserin triatsetatni hosil qiladi: 4. Glitserin suvni tortib oluvchi vositalar (kaliy bisulfat, alyuminiy oksid iva boshqalar) ishtirokida qizdirilganda o’zidan ikki molekula suvni yo’qotib, to’yinmagan aldegid – akroleinni hosil qiladi: Glitserin texnikada bo’yoqlar tayyorlashda, oziq-ovqat sanoatida likerlar, konfetlar, ichimliklar tayyorlashda, portlovchi moddalar olishda, tabobatda ko’plab ishlatiladi. 4.4. To’yinmagan bir va ko’p atomli spirtlar To’yinmagan bir va ko’p atomli spirtlarning tuzilishida gidroksil guruhi bilan birga qo’shbog’ va uchbog’lar ishtirok etadi. 11CH 2–CH –CH 2 OH OH OH + HBr -H2O CH 2–CH –CH 2 Br OH OH + HBr -H2O CH 2–CH –CH 2 Br OH Br CH 2–CH –CH 2 OH OH OH CH 2–CH –CH 2 OHOH OHOH OHOH + HBr -H2O CH 2–CH –CH 2 Br OH OH CH 2–CH –CH 2 BrBr OHOH OHOH + HBr -H2O CH 2–CH –CH 2 Br OH Br CH 2–CH –CH 2 BrBr OHOH BrBr CH 2–CH –CH 2 OH OH OH + 3HJ -3H 2O CH 2–CH –CH 2 J J J CH 2–CH –CH 2 OH OH OH CH 2–CH –CH 2 OHOH OHOH OHOH + 3HJ -3H 2O CH 2–CH –CH 2 J J J CH 2–CH –CH 2 JJ JJ JJ CH 2–CH –CH 2 J J J +2HJ CH 3–CH –CH 3 + 2 J 2 J CH 2–CH –CH 2 J J J CH 2–CH –CH 2 JJ JJ JJ +2HJ CH 3–CH –CH 3 + 2 J 2 J CH 2 –OH CH –OH CH 2–OH +3HONO 2 CH 2 –O –NO 2 CH –O –NO 2 CH 2–O –NO 2 H2SO 4 + 3H 2O CH 2 –OH CH –OH CH 2–OH CH 2 –OH CH –OH CH 2–OH +3HONO 2 CH 2 –O –NO 2 CH –O –NO 2 CH 2–O –NO 2 CH 2 –O –NO 2 CH –O –NO 2 CH 2–O –NO 2 H2SO 4 + 3H 2O CH 2OH –CHOH –CH 2OH + 3CH 3COOH CH 3COOCH 2–CH(OCOCH 3) –CH 2OCOCH 3 + 3H 2O CH 2OH –CHOH –CH 2OH + 3CH 3COOH CH 3COOCH 2–CH(OCOCH 3) –CH 2OCOCH 3 + 3H 2OCH 2 – OH C – H CH – OH CH 2 C CH – OH- 2H 2 OHO – H – CH 2 C C O HCH 2 – OH C – H CH – OHCH 2 – OH C – H CH – OH CH 2 C CH – OH- 2H 2 OHO – H – CH 2 C C O H

To’yinmagan spirtlarning gomologik qatori allil spirtidan boshlanadi. CHunki vinil spirti beqaror bo’lganligi sababli mavjud bo’lmaydi, u tezda sirka aldegidiga aylanib ketadi: To’yinmagan spirtlarni empirik, ratsional va sistematik nomenklaturalar bo’yicha nomlash mumkin. To’yinmagan spirtlarni empirik, ratsional va sistematik nomenklaturalar bo’yicha nomlash 12С H 2 = C O – H H-  С H 2 = C O HС H 2 = C O – H H-  С H 2 = C O HСпиртларнинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2=CH – CH 2OH Пропен -2-ол -1 CH 3–CH –CH=CH 2 OH CH C – CH 2OH CH 2–CH=CH –CH 2 OH Рационал номенклатура буйича номи OH CH 2 –C  C – CH 2 OH OH Аллил спирти Винилкарбинол Метил винил карбинол Этинил карбинол Пропаргил спирти 3-бутен -2-ол 2-пропин -1-ол 2-бутен -1,4 -диол 2-бутин -1,4 -диол Спиртларнинг формуласи Эмпирик номенклатура буйича номи Систематик номенклатура буйича номи СН 2=CH – CH 2OH Пропен -2-ол -1 CH 3–CH –CH=CH 2 OH CH C – CH 2OH CH 2–CH=CH –CH 2 OH Рационал номенклатура буйича номи OH CH 2 –C  C – CH 2 OH OH Аллил спирти Винилкарбинол Метил винил карбинол Этинил карбинол Пропаргил спирти 3-бутен -2-ол 2-пропин -1-ол 2-бутен -1,4 -диол 2-бутин -1,4 -диол

To’yinmagan spirtlarni to’yingan spirtlarni olish usullaridan foydalanib olinadi. Masalan. allil spirtini sanoatda allilxloridni gidrolizlash orqali olinadi: Propargil spirti esa atsetilenga katalizator ishtirokida chumoli aldegidi biriktirib olinadi: Bu jarayonni shu bosqichda to’xtatib qolish qiyin. Bu jarayonda asosiy mahsulot sifatida butindiol hosil bo’ladi. To’yinmagan spirtlar kimyoviy xossalari jihatdan etilen yoki atsetilen birikmalarni hamda spirtlarning xossalarini namoyon qiladilar. Masalan, allil spirti gidroksil guruhi hisobiga oddiy va murakkab efir hosil qilishi, gidroksil guruhi galogenga almashinishi mumkin. Qo’shbog’ning hisobiga esa birikish jarayonlariga kirishishi mumkin: To’yinmagan spirtlar orasida allil va propargil spirtining ahamiyati katta. Ular sanoatda turli qimmatli birikmalarni olishda xom ashyo sifatida ishlatiladi.CH 2 = CH –CH 2 OH CH 2 Br –CH 2 –CH 2 OH CH 3 –CH 2 OH –CH 2 OH CH 2 Cl –CH 2 Cl –CH 2 OH CH2 = CH –CH 2 OH CH 2 Br –CH 2 –CH 2 OH CH 3 –CH 2 OH –CH 2 OH CH 2 Cl –CH 2 Cl –CH 2 OH СH2= CH –CH 2Cl + NaOH CH 2= CH –CH 2OH + NaCl СH2= CH –CH 2Cl + NaOH CH 2= CH –CH 2OH + NaCl HC  CH + CH 2O CH  C –CH 2OH Ag + HC  CH + CH 2O CH  C –CH 2OH Ag + CH 2= CH –CH 2OH CH 2= CH –CH 2OR CH 2= CH –CH 2OCOR CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –C O H ROH RCOOH PCl 5 [O] CH 2= CH –CH 2OH CH 2= CH –CH 2OR CH 2= CH –CH 2OCOR CH 2= CH –CH 2Cl CH 2= CH –C O H ROH RCOOH PCl 5 [O] 13

Aromatik oksibirikmalar Aromatik oksibirikmalar ikkiga – fenollar va aromatik spirtlarga bo’linadilar. Fenollarda gidroksil guruhi aromatik halqa bilan bevosita bog’langan bo’ladi. Aromatik spirtlarda gidroksil guruhi yon zanjirda joylashgan bo’ladi. Ma’lumki, aldegid va ketonlar «enol» shaklda beqaror bo’lib, juda tez karboksil shaklga o’tib ketadilar. Fenollar esa asosan yenol shaklda mavjud bo’ladilar: Fenollarni yenol shaklda mavjud bo’lishligiga sabab, ularda tutashishni keton shakldagiga qaraganda yenol shaklda yuqori darajada bo’lishligi hisoblanadi. 4.5. Fenollar Gidroksil guruhining soniga qarab, fenollar bir va ko’p atomli fenollarga bo’linadilar. Fenollarni nomlashda emperik nomenklaturadan foydalaniladi yoki ularni tegishli aromatik uglevodorodlarning hosilalari deb qaraladi. Eslatma: agar radikal benzol halqasining o’rtasiga qo’yilsa, bu unnig o-, m- va n-holatlarda bo’lishi mumkinligini ko’rsatadi. Bir atomli fenollar Olinish usullari. Fenol va uning gomologlari toshko’mir smolasining 180- 230 0 C qaynaydigan bo’lagidan ajratib orlinadi. Fenollarni sintez yordamida olishning bir necha usullari ishlab chiqilgan. 1. Aromatik sulfokislota tuzlarini o’yuvchi ishqorlar bilan qo’shib qizdirilganda fenollar hosil bo’ladi: Bu usul yaqin yillargacha sanoatda keng qo’llanilgan. Ishqor sifatida o’yuvchi kaliydan foydalanilganda yaxshi natijalar olinadi. Fenolning hosil bo’lish unumi sulfolash uchun olingan benzolga nisbatan 60-70% ni tashkil etadi. Jarayonni avtoklavda yoki oddiy reaktorlarda olib borish mumkin. Bunda qo’shimcha mahsulot sifatida rezotsin (I), florogyulsin (II) va n,n- dioksidifenil (III) hosil bo’ladi: I II III Natriy fenolyatdan fenol unga suv va C O 2 ta’sir ettirib olinadi.O CH 2 OH O CH 2O CH 2 OHOH С6H5SO 3Na + 2NaOH C 6H5ONa + Na 2SO 4 320 -350 0C С6H5SO 3Na + 2NaOH C 6H5ONa + Na 2SO 4 320 -350 0C OH OH OH OH HO HO OH OH OH OH OH HO HO OH HO OH OH фенол крезоллар OH СH3 OH фенол крезоллар OH OHOH фенол крезоллар OHOH СH3 14

2. Sanoatda fenol xlorbenzolni o’yuvchi ishqorlar ishtirokida gidrolizlab olinadi: Benzol halqasi bilan bevosita bog’langan xlor qo’zg’aluvchan bo’lganligi sababli, bu jarayonni o’yuvchi natriyning 8%-li eritmasi yordamida 250-300 0 C va 200 atm (2 . 10Pa) bosim ostida olib boriladi. Katalizator sifatida mis metalidan foydalaniladi. 3. Izopropilbenzol (kumol) oksidlanib, so’ngra konsentralgan sulfat kislota ta’sirida parchalanganda fenol va atseton hosil bo’ladi: Bu jarayonning mexanizmini quyidagicha tasavvur qilish mumkin: 4. Fenol va uning gomologlarini birlamchi aromatik aminlardan diazobirikmalar orqali hosil qilish mumkin: 5. Fenollarni aromatik karbon kislotalarni oksidlovchilar ishtirokida dekarboksillab hosil qilish mumkin: Bu jarayonda oraliq modda sifatida salitsil kislota hosil bo’lishligi aniqlangan. С6H5 Cl C6H5OH + NaCl NaOH Cu, 250 0C С6H5 Cl C6H5OH + NaCl NaOH Cu, 250 0C CH 3–CH –CH 3 CH 3–C –CH 3 O –OH O2 H2SO 4 OH + CH 3–CO –CH 3 CH 3–CH –CH 3 CH 3–C –CH 3 O –OH O2 H2SO 4 OH + CH 3–CO –CH 3 CH – CH 3CH 3 CH – CH 3CH 3 O 2 кат. O – OH +H + CH – CH 3CH 3 O O – H H - H 2 OCH – CH 3CH 3 CH – CH 3CH 3 CH – CH 3CH 3 O 2 кат. O – OH +H + CH – CH 3CH 3 O O – H H - H 2 O C –CH 3 CH 3 O –C+–CH 3 CH 3 O2 кат. +H 2O O –CH 3 CH 3 O+ O+H2 C –CH 3 CH 3 O –C+–CH 3 CH 3 O2 кат. +H 2O O –CH 3 CH 3 O+ O+H2 C –CH 3 CH 3 O –C+–CH 3 CH 3 O2 кат. +H 2O O –CH 3 CH 3 O+ O+H2 OH + CH 3– CO – CH 3 OH + CH 3– CO – CH 3 NH 2 HNO 3 HCl N2Cl H2O OH + N 2 + HCl NH 2 HNO 3 HCl N2Cl H2O OH + N 2 + HCl СО OH +О 2, H 2O Cu 2+ OH + CO 2 СО OH СО OH +О 2, H 2O Cu 2+ OHOH + CO 2 15

6. Fenolning gomologlari fenolni bir atomli spirtlar bilan katalizatorlar ishtirokida alkillab olinadi. Bunda alkil fenollar bilan ( C -alkillash mahsuloti) birga fenolning oddiy efirlari (o-alkillash mahsuloti) ham hosil bo’ladi: Fizikaviy xossalari . Fenol – 43 0 S suyuqlanadigan kristall modda, suvda qiyin eriydi. Suv bug’i bilan uchuvchi aralashma hosil qiladi. O’tkir xidga ega. Suv bilan 16 0 S suyuqlanadigan kristall gidrat hosil qiladi, zaharli. Teriga tegsa kuydiradi. Kimyoviy xossalari. Fenollar turli kimyoviy jarayonlarga gidroksil guruhi yoki aromatik halqa vodorodlari hisobidan juda oson kirisha oladilar. 1. Fenollarni spirtlar yoki suvga qaraganda kislotalik xossasi katta. Ularning kislotalik xossasi karbonat yoki karbon kislotalarga nisbatan kuchsiz. Agar sirka kislotaning dissotsalashish konstantasi 1,8 . 10 –6 , karbonat kislotaniki 4,9 . 10 –16 bo’lsa, fenolniki 1,3 . 10 –10 ga teng. Fenollar o’yuvchi ishqorlar bilan fenolyatlarni hosil qiladilar, ammo ular natriy karbonatdan C O 2 ni siqib chiqara olmaydilar. Aksincha, fenollar fenolyatlardan karbonat kislota yordamida ajratib olinadi: Bu reaksiyadan fenollarni aromatik spirtlardan farqlashda foydalaniladi. Agar fenollarda elektroakseptor guruhlar (masalan, -NO 2 , -COOH va boshqalar) bo’lsa, ular ta’sirda fenollarning kislotalik hususiyat keskin ortib ketadi. Masalan, o-nitrofenolning dissotsiyalanish konstantasi 5,8 . 10 –8 ; m-nitrofenolniki 5,3 . 10 –3 ; n- nitrofenolniki 1,5 . 10 –8 ; 2,4-dinitrofenolniki 8,3 . 10 –5 ; 2,4,5-trinitrofenolniki esa 4,2 . 10 –1 ga teng. Yuqoridagilardan ko’rinib turibdiki, 2,4,5-trinitrofenolni kislotalik xossasi sirka kislotanikiga nisbatan 1000 marta katta bo’lib, mineral kislotalarnikiga tenglashadi. Fenollarning kislotalik xossasini spirtlarnikiga qaraganda katta bo’lishiga sabab, fenolyat anionini hosil bulishi alkogolyat anioniga qaraganda energetika jihatidan oson bo’lishligi hisoblanadi. Fenolyat anionida zaryadning delokallanishi mumkin. Fenolyat anioni quyidagi rezonans holatlarda bo’lishi mumkin:OH +R –OH ZnCl 2 OH + H 2O R OHOH +R –OH ZnCl 2 OH + H 2O R С6H 5OH + NaOH [C 6H 5O] –Na + + H 2O С6H 5OH + NaOH [C 6H 5O] –Na + + H 2O .. O – O: : O – : : : : O – : : .. O – O: : O – : : : : O – : : 16

Temir fenolyati kompleks xarakterga ega bo’lib, siyoh rangga ega. 2. Fenolyatlarga galogen alkanlar bilan mis kukuni ishtirokida ta’sir etilganda fenolning oddiy efirlari hosil bo’ladi. Fenolning oddiy efirlari fenolga diazometan bilan ta’sir ettirilganda ham hosil bo’ladi. Fenollnning efirlari barqaror birikmalar bo’lib, dezinfeksiyalovchi modda sifatida ishlatiladi. Inert erituvchilarda natriy metalli yoki natriy amidi bilan qo’shib qizdirilganda xuddi oddiy efirlar kabi parchalanadi. 3. Fenol etilen oksidi bilan polietilenglikolning fenil efirini hosil qilib birikadi: Alkil fenollarning etilen oksidi bilan hosil qilgan poliefirlari sirt aktiv birikmalar sifatida ishlatiladi. 4. Fenollar karbon kislotalar bilan bevosita reaksiyaga kirishmaydi. Fenolning murakkab efirlarini olish uchun fenolyatlarga kislota galoid angidiridlari bilan ta’sir ettiriladi: 5. Fenoldagi gidroksil guruhi galogenga almashmaydi. Agar fenolga fosfor- (III)-xlorid bilan ta’sir etilsa, fosfat kislotaning fenil efiri hosil bo’ladi. Agar fenoldagi o- yoki n-holatlardagi vodorodlar elektoakseptor guruhlar bilan almashgan bo’lsa gidroksil guruh galogen bilan oson almashinadi: 6. Fenol rux kukuni bilan qo’shib xaydalganda benzol hosil bo’ladi:C6H5ONa + C 2H5Br C 6H5OC 2H5+ NaBr C6H5ONa + C 2H5Br C 6H5OC 2H5+ NaBr C6H5OH + CH 2N2 C6H5OCH 3 + N 2 C6H5OH + CH 2N2 C6H5OCH 3 + N 2 OH + n CH 2–CH 2 O H+ O – –CH 2–CH 2–O – –H n OH + n CH 2–CH 2 O CH 2–CH 2 O H+ O – –CH 2–CH 2–O – –H n C6H5ONa + CH 3–C C 6H5OCOCH 3 + NaCl O Cl C6H5ONa + CH 3–C C 6H5OCOCH 3 + NaCl O Cl 3C 6H5OH + PCl 3 (C 6H5O) 3P + 3HCl 3C 6H5OH + PCl 3 (C 6H5O) 3P + 3HCl OH NO 2 O2N O N = O NO 2 O2N O N = O HO Cl NO 2 O2N O N = O – HO Cl Cl NO 2 O2N O N = O + OH – Cl –[ PCl 4]+ – OHOH NO 2 O2N O N = OO N = O NO 2 O2N O N = OO N = O HO Cl NO 2 O2N O N = O – O N = O – HO Cl ClCl NO 2 O2N O N = OO N = O + OH – Cl –[ PCl 4]+ – C6H5OH + Zn C 6H6+ ZnO C6H5OH + Zn C 6H6+ ZnO 17

7. Fenolni galogenlanganda n-xlor fenol hosil bo’ladi. Xlorlash davom ettirilganda trixlorfenol hosil bo’ladi. Galogenlash davom etirilganda 2,4,4,6-tetragalogen benzoxinon hosil bo’lishi mumkin: 8. Fenolni nitrolash suyultirilgan azot kislotasi ishtirokida oson boradi. Bunda, asosan n-nitrofenol, qisman o-nitrofenol hosil bo’ladi. o-nitrofenol ichki molekulyar vodorod bog’lanish hosil qilaganligi sababli suv bug’i bilan uchuvchan aralashma hosil qiladi. n-nitrofenol molekulalari vodorod bog’lanish hosil qilganligi sababli suv bug’i bilan uchuvchan aralashma hosil qilmaydi. Shuning uchun o–nitrofenol n-nitrofenoldan suv bug’i yordamida h aydab ajratib olinadi: Agar fenolga konsentrlangan nitrat kislota bilan ta’sir etilsa, u holda oxirgi mahsulot sifatida 2,4,5-trinitrofenol – pikrin kislota hosil bo’ladi: 2,4,5-trinitrofenol 122 0 C da suyuqlanadigan sariq rangli kristall modda. Kuchli portlovchi, aminobirikmalarni tuzilishini aniqlashda foydalaniladi. 9. Sulfolash reaksiyasi. Fenolga sulfat kislota bilan ta’sir etish natijasida reaksiya sharoitiga qarab o- yoki n-fenolsulfokislota hosil bo’ladi:OH Cl Cl Cl Cl 3Cl 2 -3HCl Cl OH 3Cl 2 -3HCl + OH Cl Cl -H+ Cl Cl OH Cl Cl OHOH Cl Cl Cl Cl 3Cl 2 -3HCl Cl OH 3Cl 2 -3HCl + OH Cl Cl -H+ Cl Cl OH Cl Cl O –H N O O N OH O . . . N OH O . . . O –H N O O N OH O . . . N OH O . . . N OH O . . . N OH O N OH O . . . OH OH HONO 2 -H2O NO 2 OH NO 2 HONO 2 -H2O HONO 2 -H2O OH NO 2 O2N OH NO 2 O2N HONO 2 -H2O OH NO 2 O2N NO 2 OHOH OHOH HONO 2 -H2O NO 2 OHOH NO 2 HONO 2 -H2O HONO 2 -H2O OHOH NO 2 O2N OHOH NO 2 O2N HONO 2 -H2O OHOH NO 2 O2N NO 2 OH OH H2SO 4 -H2O SO 3H OH SO 3H 25 0C 100 0C 100 0C OHOH OHOH H2SO 4 -H2O SO 3H OHOH SO 3H 25 0C 100 0C 100 0C 18

10. Kislota yoki asos katalizatorligida fenol aldegidlar bilan birikish reaksiyasiga kirishadi. Agar fenolga chumoli aldegidi bilan ta’sir etilsa dastlab o- va n-fenolspirtlar aralashmasi hosil bo’ladi. Bu fenol spirtlar past haroratda suvda eriydigan, chiziqli tuzilishga ega polimer hosil qiladilar. Bu polimerlarni novolaklar deb ataladi. novolak Rezolni o- va n-fenolspirtlardan hosil bo’lishi. rezol Rezolni qizdirilganda to’rsimon organik va anorganik erituvchilarda erimaydigan polimer hosil bo’ladi. Ularni rezit, baklet C deb ataladi. Bu to’rsimon polimerning oddiy zvenosini quyidagicha tasavvur qilish mumkin. OH nCH 2 O + (n+1) H + -n H 2 O CH 2 – – OH CH 2 – – OH n - 1 OH OHOH nCH2 O + (n+1) H + -n H 2 O CH 2 – – OHOH CH 2 – – OHOH n - 1 OHOH OH CH 2O + OH – CH 2OH OH OH ва CH 2OH OHOH CH 2O + OH – CH 2OH OHOH OHOH ва CH 2OH OH CH 2OH OH + CH 2OH -H2O OH CH 2OH CH 2 OH + CH 2OH -H2O OH OHOH CH 2OH OHOH + CH 2OH -H2O OHOH CH 2OH CH 2 OHOH + CH 2OH -H2O OH OH CH 2 CH 2 OH OH CH 2OH +X OH CH 2 CH 2 OH OH CH 2 OH CH 2 OH OH OH CH 2 OH CH 2 CH 2 OH OH CH 2OH +X OH CH 2 CH 2 OH OH CH 2 OH CH 2 OH OH OH CH 2 OHOH CH 2 CH 2 OH OH CH 2OH OHOH CH 2OH +X OHOH CH 2 CH 2 OH OH CH 2 OHOH CH 2 OHOH CH 2 OH OH OH CH 2 OH CH 2 CH 2 OH OH CH 2 OH CH 2 OH CH 2 CH 2– CH 2 OH CH 2– OHOH CH 2 CH 2 OH OH CH 2 OHOH CH 2 OH CH 2 CH 2– CH 2 OH CH 2– 19

Olingan rezit, bikelit C lar elektr o’lchov asboblari tayyorlashda, mashinasozlikda keng qo’llaniladi. Novolak smolalardan esa yelim sifatida foydalaniladi. Fenollar aromatik aldegidlar bilan trifenilmetan hosilalarni hosil qiladilar. Bu guruh birikmalaridan asosida muhim bo’yoqlar olinadi: n,n’- dioksitrifenilmetan 11. Fenolning allil efirlari qizdirilganda guruhlanish sodir bo’ladi (Klyayzen reaksiyasi). Fenolning murakkab efirlari AlCl 3 ishtirokida aromatik oksiketonlarga qayta guruhlanadilar. Harorat oshirilishi o-oksiketonni hosil bo’lishini ortiradi (Friz reaksiyasi). 12. Fenol oksidlovchilar ta’sirida oson oksidlanib turli birikmalarni hosil qilishi mumkin. Fenolni vodorod peroksid bilan oksidlanganda oz miqdorda ikki atomli fenol – perekatexin hosil bo’ladi: Fenolni xrom aralashmasi bilan oksidlanganda esa parabenzoxinon hosil bo’ladi. 13. Fenolga katalizatorlar ishtirokida vodorod ta’siridan siklo-geksanol hosil bo’ladi: Siklogeksanol kapron, neylon kabi su’niy tollalar ishlab chiqarishda asosiy xom ashyolardan biri bo’lib xizmat qiladi. C O H OH OH + C –H OH OH + H 2O C O H OH OH + C –H OH OH + H 2O O –CH 2–CH = CH 2 t OH CH 2–CH = CH 2 O –CH 2–CH = CH 2 O –CH 2–CH = CH 2 t OHOH CH 2–CH = CH 2 O –CO –R AlCl 3 OH CO –R ; OH H2O2 OH OH O –CO –R O –CO –R AlCl 3 OHOH CO –R ; OHOH H2O2 OHOH OH OH [O] O O OHOH [O] O O OH 3H 2 OH Ni OHOH 3H 2 OH Ni 20

Alohida vakillari . Fenol – 181 0 C qaynaydigan, 43 0 C suyuqlanadigan kristall modda. Suvda 15 0 C da 8% eriydi. Suv bilan 15 0 C suyuqlanadigan gidrat hosil qiladi. Texnikada fenol toshko’mir qatronidan hamda izopropil benzoldan olinadi. Fenol – fenol-formaldegid smolalar olishda, tabobatda dori-darmonlar ishlab chiqarishda, bo’yoqlar, portlovchi moddalar olishda ishlatiladi. Fenolning oddiy efirlari dezinfeksiyalovchi moddalar olishda qo’laniladi. Ikki atomli fenollar . Ikki atomli fenollar uchta izomer ko’rinishda mavjud bo’ladilar: pirokotexin rezorsin gidroxinon 1,2-benzendiol 1,3-benzendiol 1,4-benzendiol Olinish usullari . Ikki atomli fenollarni bir atomli fenollarni olish usularidan foydalanib hosil qilish mumkin. Ularni benzoldisulfokislotalarni ishqorlar bilan qo’shib suyultirib, benzoxinonlarni qaytarib, aminofenollardan foydalanib olish mumkin: Fizika-kimyoviy xususiyatlari . Ikki atomli fenollar kristall moddalar bo’lib suvda yaxshi eriydilar. Kimyoviy jihatdan ular bir atomli spirtlarning xossalarini takrorlaydilar. 1. Ikki atomli spirtlarning kislotali hususiyati bir atomli spirtlarnikiga qaraganda kuchli ifodalangan. S h uning uchun ular faqat ishqorlar bilangina reaksiyaga kirishmay, balki tuzlar bilan ham reaksiyaga kirisha oladilar: 2. Ikki atomli fenollar elektrofil almashinish reaksiyalariga bir atomli fenollarga nisbatan oson kirishadilar. OH OH OH OH OH OH OHOH OH OHOH OH OHOH OH OH NH 2 HNO 2 HCl OH N2Cl H2O OH OH + N 2 + HCl OHOH NH 2 HNO 2 HCl OHOH N2Cl H2O OHOH OH + N 2 + HCl SO 3Na SO 3Na 4NaOH ONa ONa + 2NaSO 3 + 2H 2O SO 3Na SO 3Na SO 3Na 4NaOH ONaONa ONa + 2NaSO 3 + 2H 2O 2[H] O O OH OH 2[H] O O OHOH OH OH OH + Pb (CH 3COO) 2 O O Pb + 2CH 3COOH OH OH + Pb (CH 3COO) 2 O O Pb + 2CH 3COOH OH + 2HOSO 3H HO OH HO SO 3H SO 3H + 2H 2O OH + 2HOSO 3H HO OH HO SO 3H SO 3H + 2H 2O 21

3. Pirokatexin va rezotsin oson oksidlanib 1,2- va 1,4-benzoxinonni hosil qiladilar: 4. Ikki atomli fenollarda aromatik hususiyat kam namoyon bo’ladi, shuning uchun ular tautomeriyaga oson uchraydilar. Masalan, rezotsin qaytarilganda degidrorezotsinni hosil qiladi: Alohida vakillari . Pirokatexin 104 0 C da suyuqlanadigan, 245 0 C da qaynaydigan kristall modda. FeCl 3 bilan ko’k rang hosil qiladi. Ko’p o’simliklar, shuningdek otning peshobida uchraydi. Fotografiyada ishlatiladi. Rezotsin 118 0 C da suyuqlanadigan, 276 0 C da qaynaydigan kristall modda. FeCl 3 bilan siyox rang hosil qiladi. Muhim bo’yoqlar olishda, shuningdek tabobatda dezinfeksiyalovchi vosita sifatida ishlatiladi. Gidroxinon 170 0 C da suyuqlanadi. O’simliklar tarkibida arbutin glukozidi ko’rinishida uchraydi: Sanoatda gidroxinon n-diazopropilbenzolni oksidlab yoki qaytarib hosil qilinadi. Gidroxinon xinonni hosil qiladi. Gidroxinon fotografiyada hamda monomerlarni polimerlanishidan saqlashda ingibitor sifatida ishlatiladi. Uning hosilalari yuqori haroratga chidamli polimerlar olishda ishlatiladi. Uch atomli fenollar. Uch atomli fenollar ham uchta izomer ko’rinishida mavjud bo’ladilar: piragallol oksigidroxinon florglitsinOH + 3HONO 2 OH OH OH NO 2 NO 2 O2N + 3H 2O OH + 3HONO 2 OH OH OH NO 2 NO 2 O2N + 3H 2O OH OH [O] O O OH [O] O OH O OH OH [O] O O OH [O] O OH O OH OH O O +2[H] O O OH OH OH OH O O +2[H] O O O –C6H11O5 HO O –C6H11O5 HO OH OH OH OH OH OH OH OH HO OH OH OH OH OH OH OH OH HO 22

1,2,3-benzentriol 1,2,4-benzentriol 1,3,5-benzentriol Uch atomli fenollarni ham bir va ikki atomli fenollarni olinish usullaridan foydalanib olish mukmin. Masalan: oksigidroxinon n-xinondan quyidagicha olinadi: Floroglyutsin triaminobenzol kislotadan quyidagicha olinadi: Uch atomli fenollar suvda yaxshi eriydigan kristall moddalardir. Ular tabiatda keng tarqalgan, tabobatda, bo’yoqlar tayyorlashda keng qo’llaniladilar. 4.6. Aromatik spirtlar Aromatik spirtlarda gidroksil guruhi yon zanjirda joylashgan bo’ladi. Aromatik spirtlar olinish usullari va kimyoviy hususiyatlari bo’yicha yog’ qator spirtlarga o’xshaydilar. Ular murakkab efir ko’rinishida o’simlik dunyosida keng tarqalgan. Aromatik spirtlar yoqimli xidga ega bo’lganliklari tufayli parfyumeriyada qo’llaniladilar. Olinish usullari . 1. Aromatik spirtlarni yon zanjirida galogen atomi turgan aromatik uglevodorodlarning galogenli hosilalarini gidroliz qilib olish mumkin: 2. Aromatik va yog’ qator aldegidlari aralashmsasiga konsentrlangan ishqor eritmasi bilan ta’sir etilganda aromatik spirt va yog’ qator kislotasining tuzi hosil bo’ladi (Kanitssaro reaksiyasi): 3. Aromatik spirtlarni tegishli ketonlar, aldegidlar yoki murakkab efirlarni qaytarib olish mumkin: 4. Aromatik spirtlarni magniy oragink birkmalarga yoki aromatik uglevodorodlarga organik oksidlar ta’sir ettirib ham olish mumkin:O O (CH 3CO) 2O H+ OCOCH 3 OH H OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 OH OH OH H2O H+ O O (CH 3CO) 2O H+ OCOCH 3 OH H OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 O O (CH 3CO) 2O H+ OCOCH 3 OH H OCOCH 3 OCOCH 3 OH OCOCH 3 OH OH OH H2O H+ OH OH OH H2O H+ Sn + HClCOOH NO 2 NO 2O 2 N COOH NH 2 NH 2H 2 N H 2 O CO 2 OH OH OHHO Sn + HClCOOH NO 2 NO 2O 2 N COOH NH 2 NH 2H 2 N H 2 O CO 2 OH OH OHHO CH 2Cl HOH -HCl CH 2OH CH 2Cl HOH -HCl CH 2OH C6H5–C + H –C C 6H5CH 2OH + HCOOK O H O H KOH C6H5–C + H –C C 6H5CH 2OH + HCOOK O H O H O H KOH C6H5–CO –CH 3 C6H5 –CH –CH 3 OH [H] C6H5–CHO C6H5 –CH 2OH +H 2 C6H5–CO –CH 3 C6H5 –CH –CH 3 OH [H] C6H5–CO –CH 3 C6H5 –CH –CH 3 OH [H] C6H5–CHO C6H5 –CH 2OH +H 2 C6H5–CHO C6H5 –CH 2OH +H 2 C6H5MgBr + CH 2–CH 2 C6H5CH 2CH 2OMgBr C6H5CH 2CH 2OH HOH -MgBrOH O C6H5MgBr + CH 2–CH 2 C6H5CH 2CH 2OMgBr C6H5CH 2CH 2OH HOH -MgBrOH C6H5MgBr + CH 2–CH 2 C6H5CH 2CH 2OMgBr C6H5CH 2CH 2OH HOH -MgBrOH O 23

5. Aromatik yadroga nisbatan  -holatda gidroksil guruhini tutgan spirtlarni aromatik to’yinmagan kislotlar yoki spirtlarni qaytarib olish mumkin: Kimyoviy xususiyatlari . Aromatik spirtlar, yuqorida eslatib o’tganimizdek yog’ qator spirtlarini xossalarini takrorlaydilar. Ular fenollarga qaraganda neytral birikmalar bo’lib, ishqorlar bilan reaksiyaga kirishmaydilar. Ishqoriy metallar bilan alkogolyatlarni hosil qiladilar. 1. Aromatik halqaga nisbatan  -holatda gidroksil guruhi tutgan spirtlar galoid vodorodlar bilan oson reaksiyaga kirishadi va gidroksil guruhi galogenga almashinadi: 2. Aromatik halqaga nisbatan  -holatda gidroksil guruhi tutgan spirtlar oson suvni yo’qotib, yon zanjirida uglevodorod qoldig’ini tutgan birikmalarga aylanadilar: Aromatik spirtlarning kimyoviy hususiyatlarini quyidagi reaksiyalar yordamida ifodalash mumkin. Aromatik spirtlardan benzil spirti va  -feniletilspirtining ahamiyati katta bo’lib, ular parfyumeriyada keng qo’llaniladilar. CH 2–CH 2 O + CH 2–CH 2OH AlCl 3 CH 2–CH 2 O CH 2–CH 2 O + CH 2–CH 2OH AlCl 3 C6H5CH = CH – COOH C6H5CH 2CH 2CH 2OH [H] C6H5CH = CH – COOH C6H5CH 2CH 2CH 2OH [H] C6H5–CH –CH 3 + HCl C6H5–CH –CH 3 + H 2O OH OH C6H5–CH –CH 3 + HCl C6H5–CH –CH 3 + H 2O OH OH C6H5–CH 2–CH 2OH C6H5–CH = CH 2 + H 2O t C6H5–CH 2–CH 2OH C6H5–CH = CH 2 + H 2O t C6H5CH 2OH C6H5CH 2Cl + POCl 3 + HCl [O] PCl 5 RCOOH C6H5CHO C 6H5COOH [O] C6H5CH 2OCOR + H 2O C6H5CH 2OH C6H5CH 2Cl + POCl 3 + HCl [O] PCl 5 RCOOH C6H5CHO C 6H5COOH [O] C6H5CH 2OCOR + H 2O 24

O'xshashlar

Bir va ko’p atomli spirtlar

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari

Spirtlar

Spirtlar

To‘yinmagan spirtlar