Uglevodorodlarni galoidli birikmalari

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

112.7177734375 KB

Ko'chirib olish

Uglevodorodlarni galoidli birikmalari Reja: 1. Galoidli birikmalarni nomlanishi 2. Olinish usullari 3. Fizik va kimyoviy xossalari. 4. Aril galoidlarni fizikaviy va kimyoviy xossalari

1. Galoidli birikmalarni nomlanishi Uglevodorodlarning galoidli birikmalari. Uglevodorod molekulasidagi bir yoki bir necha vodorod atomlarinig galoid atomlari bilan o’rin almashinish natijasida hosil bo’lgan birikmalarga galoidli birikmalar deyiladi. Galoidga almashgan vodorod atomining soniga qarab galoidli birikmalar mono-, di- va poligaloidli birikmalarga bo’linadi. CH3Cl CH2Cl2 CHCl3 CCl4 metil xlorid metilen xlorid xloroform tetraxlormetan Galoidli birikmalar molekulasining uglevodorod qismiga qarab, to’yingan, to’yinmagan va aromatik galoidli birikmalarga bo’linadi: CH 3 −CH 2 −Cl CH 2 =CHCl C 6 H 5 – Cl To’yingan uglevodorodlarning monogaloidli birikmalari . To’yingan uglevodorodlardagi bitta vodorodning o’rnini galogenlarga almashinishidan hosil bo’lgan birikmalarga uglevodorodlarning monogaloidli hosilalari yoki alkil galogenidlar deyiladi. Ularning umumiy formulasi C n H 2n+1 X, bunda X- F, Cl, Br. Nomenklaturasi va izomeriyasi. Ratsional nomenklaturaga muvofiq, ularning nomi radikallar nomiga galogenlarning nomini qo’shib o’qishdan kelib chiqadi: CH 3 Cl C 2 H 5 −Cl CH 2 =CHCl metil xlorid etil xlorid vinil xlorid Tizimtli nomenklatura bo’yicha tegishli uglevodorod oldiga galogenning o’rni va nomi ko’rsatiladi: CH 3 −CHCl−CH 2 −CH 3 2-xlor butan Metan va etan molekulasidagi barcha vodorod atomlari bir hil qiymatga ega, shuning uchun ulardan istalgan vodorodni bitta galogenga almashtirsak faqat bitta alkil galogenid hosil bo’ladi. Propan molekulasidagi birorta vodorodni galoidga almashtirib, ikki hil galoid alkil olish mumkin: CH 3 −CH 2 −CH 2 −Br CH 3 −CHBr – CH 3 birlamchi propil bromid ikkilamchi propil bromid Butanning monogaloidli birikmasidan 4ta izomer hosil qilish mumkin.

2 . Olinish usullari To’yingan uglevodorodlarga xlor ta'sir ettirish usuli. Bu reaksiya yoruglikda boradi (metalepsiya reaksiyasi). CH 3 −CH 2 −CH 3 + Cl 2 →CH 3 −CH 2 −CH 2 Cl + HCl 2. Spirtlarga vodorod galogenid va fosfor galogenidlar ta'sir ettirib olish: R−OH + HCl → R – Cl + H 2 O 3R−OH + PBr 3 →3R−Br +P(OH) 3 R−OH + PCl 5 → R−Cl + POCl 3 + HCl 3.To’yinmagan uglevodorodlarga galogen vodorodlarni ta'sir ettirib olinadi: CH 2 = CH−CH 3 + HCl →CH 3 – CHCl−CH 3 Turli hil organik funksional guruhlarni olinishida boshlang’ich material sifatida galoid alkillarni ahamiyati ko’p marotaba ta'kidlangan. В izning ilgargi muhokamalarimizda aril galoidlar alkil galoidlarga nisbatan uglerod-galogen bog’i uzilishi bilan boradigan reaksiyalar ancha reaksion qobiliyati kamligini ta'kidlagan edik. Bu bobda, biz arilgaliodlarni o’ziga xos kimyoviy reaksiyalarni va yangi foydali hamda qiziqarli mexanik xossalarini ko’rishimiz mumkin. 3.Fizik va kimyoviy xossalari . Alkanlarnining monogaloidli birikmalarining fizik xossalari to’yingan uglevodorodga birikkan galogenlarning tabiatiga, uglevodorodlarning tarkibiga, tuzilishiga bog’liq. Galogenning atom og’irligi ortishi bilan alkil galogenidlarning qaynash harorati va solishtirma og’irligi ortib boradi. Ya'ni ftoridlarning qaynash harorati va solishtirma massasi eng past, yodidlarniki esa eng yuqori. Oddiy sharoitda metil-, etil-, propil-, izopropil ftoridlar gaz bo’lib, qolganlari suyuqlikdir. Yuqori molekulyar vakillari qattiq moddalardir. Galogenidlarning o’ziga xos xidi bor. Ularning ko’pchiligi anestezik ta'sirga ega. Ftoridlar va xloridlar suvdan yengil, bromidlar va yodidlar esa suvdan og’ir. Ular suvda erimaydi. Organik erituvchilar (spirt, efir, benzol va xokazolar)da oson eriydi. Galogenidlarning o’zi yaxshi erituvchi hisoblanadi.

Monogalogenidlar organik birikmalar orasida kimyoviy jixatdan faol birikmalar bo’lib, ular yordamida laboratoriyada, texnikada bir qator sintezlar o’tkazish mumkin. Galogenidlarda kimyoviy reaksiyalar asosan galogen atomining almashinishi hisobiga boradi. Galogenlarning vodorodga almashinishi. CH 3 J + NaH → CH 4 + NaJ Alkil galogenidlarning gidrolizi. C 2 H 5 J + AgOH → C 2 H 5 OH + AgJ C 2 H 5 Br + HOH → C 2 H 5 OH + HBr Ikkinchi reaksiya qaytar bo’lib, reaksiya o’ng tomonga borishi uchun ozgina ishqor qo’shish lozim. Birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi galoidli birikmalar har hil tezlikda va turlicha mexanizmda gidrolizlanadi. Birlamchi, ikkilamchi galoid alkillar gidrolizi SN 2 –bimolekulyar nukleofil almashinish, uchlamchi galoid alkillarning gidrolizi esa SN 1 – monomolekulyar nukleofil almashinish mexanizmi bo’yicha ketadi. 3. Nukleofil almashinish reaksiyalari. Gidroliz reaksiyasi kabi galoid alkillar bir qator nukleofil reagentlar bilan reaksiyaga kirishadi: R− J + NaSH → R – SH + NaJ merkaptan R – Br + AgOCOCH 3 → R −COOCH 3 + AgBr murakkab efir R – J + NaCN→ R −CN + NaJ nitril R – J + NH 3 → R−NH 2 ∙ HJ tuz Alkenlarning olish. Alkil galoidlarni ishqorlar (KOH) ning spirtdagi eritmasiga qo’shib qizdirilsa alkenlar hosil bo’ladi. Vyurs reaksiyasi. Galoidli alkillarning metallar bilan o’zaro reaksiyasi natijasida alkanlar olinadi. 2CH 3 – Cl + 2Na → 3CH – CH 3 + 2NaCl

6. Mg organik birikmalarni olish. Galoidli birikmalarning absolyut efirdagi eritmasiga Mg metalli ta'sir ettirib Grinyar reaktivi deb atalgan magniy organik birikmalar olinadi: R−Br + Mg → R− MgBr Di-, tri- va poligaloidli birikmalar . To’yingan uglevodorodlarning molekulasidagi ikki atom vodorod galogenlarga almashinishidan digaloidli hosilalar hosil bo’ladi. Digaloidli birikmalarning eng birinchi vakili metandan olingan bo’lib, quyidagilardan iborat: CH 2 Cl 2 CH 2 Br 2 CH 2 J 2 To’yingan uglevodorodlarning digaloidli hosilalari quyidagi usullar bilan olinadi CH 4 + 2Cl 2 → CH 2 Cl 2 + 2HCl CH 3 Cl + Cl 2 →CH 2 Cl 2 + HCl Bu reaksiya yorug’lik ta'sirida tez boradi. Metanning uch galogenli hosilalari: xloroform CHCl 3 , bromoform CHBr 3 , yodoformlar CHJ 3 bo’lib, ulardan xloroform va yodoform ko’p ishlatilinadi. Toza xloroform xloralgidratdan olinadi: CCl 3 – CHO + H 2 O + KOH → CHCl 3 + HCOOK + H 2 O Xloroform ozroq xidlanganda xushsizlantiradi, shu sababli u narkoz sifatida ko’p ishlatilib kelingan, ammo ko’proq dozada xidlansa o’limga olib keladi. Shu sababli, hozirgi vaqtda tabobatda ko’proq boshqa preparatlardan foydalaniladi. Tetraxlor metan CCl 4 metanning to’rt galogenli hosilasi bo’lib, to’yingan uglevodorodlar orasida uglerod atomiga birdaniga to’rtta galogen atomi birikkan yagona birikmadir. Sanoatda uglerod (IV)-xlorid uglerodning oltingugurtli birikmasiga xlor ta'sir ettirib olinadi. Reaksiya 500-700ºC haroratda katalizator ishtirokida olib boriladi. Katalizator sifatida surma metali ishlatilinadi: CS 2 + 3Cl 2 → CCl 4 + S 2 Cl 2

4 Aril galoidlarni fizikaviy va kimyoviy xossalari Aril galiodlar shunday birikmalarki ularda almashingan galoid bevosita aromatik xalqaga birikkan bo’ladi. Aril galoidlarni vakillari quyidagilar: Ftorbenzol 1-xlor2-nitrobenzol 1-bromnaftalin р -yod benzyl spirt Galoid –saqlovchi organik birikmalarda almashingan galoid bevosita aromatik o’rinbosar xalqaga bog’langan bo’lmasa, ammo aromatik xalqa mavjud bo’lsa ham bu birikma galoid deb nomlanmaydi. Masalan, benzil xlorid (C 6 H 5 CH 2 Cl)aril galoid emas. Aril galoidlarni uglerod-galoid bog’larini ikkalasi alkil galoidlarni uglerod bog’lariga nisbatan qisqaroq va mustahkamroq va bu shunday qilib ularni kimyoviy xossasida aks etadi, ular alkil galoidga ko’ra ko’proq vinil galoidlarga o’xshaydi. Aril galoidlarni ko’pchilik fizikaviy xossalari alkil galoidlarga o’xshaydi. Hammasi amalda suvda erimaydi va suvga nisbatan zichligi katta. Aril galoidlar qutbli molekulalar ammo qutbliliyligi alkil galoidlardan kamroq. Xlorsiklogeksan xlorbenzol sp 2 gibridlangan xlorbenzol uglerodi, sp 3 gibridlangan xlorsiklogeksanni uglerodiga nisbatan ko’proq elektromanfiy. Elektron zichligini xlor tutuvchi ugleroddan uzoqlashishi arilgaloidlarda alkil galoidlarga nisbatan aniq kamroq va oqibatda molekulyar dipol momenti kichikroq.

Arenlarni galogenlash Aril xloridlar va bromidlarni elektrofil aromatik almashinishi bilan oson olinadi. Reaksiya xlorlanish va bromlanish bilan cheklanmaydi. Ftorlanishni nazorat qilish qiyin; yodlanishning ham foydali tomoni kam. Aren galogen arilxlorid vodorodxlorid Nitrobenzol brom m-bromnitrobenzol (85%) Birlamchi amin aril xlorid Zandmeyer reaksiyasi. Birlamchi aminlarni diazotirlab, keyinchalik diazoniy tuzlarini mis (1) bromid yoki mis (1) xlorid bilan ishlov berilganda muvofiq ravishda aril bromid yoki aril xlorid hosil bo’ladi. 1-amin-8 xlornaftalin 1-brom-8 xlornaftalin (62%) Sheyman reaksiyasi. Diazotirlangan arilaminga keyinchalik ftor borat kislota bilan ishlov berilsa aril diazoniyni ftorborat tuzi hosil bo’ladi. Bu tuzlarni qizdirilganda aril ftorid o’zgaradi. Birlamchi aril diazoniyaril aril aminftorborat ftorid

$Aril diazoniy tuzlarini yodid ion bilan reaksiyasi . Arildiazoniy ioni eritmasiga kaliy yodid qo’shilganda aril yodid hosil bo’lishiga olib keladi. Anilin ftorbenzol (51-57%) Birlamchi amin aril yodid Anilin yodbenzol(74-76 %) Aril Grinyar reagentlarini hosil bo’lishi. Aril galoidlar magniy bilan reaksiyaga kirishib, tegishli arilmagniy galogenni hosil qiladi. Aril yodidlar ko’proq reaksion, aril ftoridlar esa juda kam. Shunga o’xshash reaksiyalar litiy bilan ham sodir bo’lib litiyaril reagentlarini hosil qiladi. Arilxlorid magniy aril magniy xlorid \Brombenzol magniy fenilmagniy bromid(95%) Gidroksid ioni + metil xlorid Gidroksid ioni + benzil xlorid$ FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent - 2013. (darslik)

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent - 2013. (darslik)

O'xshashlar

Nеftning gеtеroatomli birikmalari

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari

Oltingugurt va uning birikmalari. Azot va uning birikmalari

Kremniy va uning birikmalari

Neftning azot saqlovchi birikmalari