Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari - Kimyo - Referatlar

Fosfor va uning birikmalari. Mishyak, surma, vismut birikmalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

94.5 KB

Ko'chirib olish

Katta valent imkoniyatlariga ega b о ‘lgan fosfor yangi gibridlanish tiplarini, masalan, sp3d (k.c.5) va sp3d2 (k.s.6) namoyon qilishi mumkin, azot atomida bunday hollarni amalga oshishi mumkin emas. Ammo, fosfor kimyosida sp3– gibridlanishdagi hosilalari k о ‘proq uchraydi. Uchinchidan fosfor kimyosida polimer strukturalar hosil qilishga moyilligi yorqin ifodalangan. Fosfor kimyosida gomo bilan birga getero zanjirli qattiq polimerlari yaxshi ma’lum. Bu munosabatda Si–P–S qatorida gorizontal о ‘xshashlikni qayd qilish zarurki fosforda xuddi kremniy va oltingugurtga о ‘xshab kislorodga va ftorga moyilligi juda katta. Tabiatda tarqalishi va tabiiy minerallari. Fosfor faqat bog‘langan holda organizmlarda va minerallarda uchraydi. Tirik organizmlarda fosfor fosfolipidlar shaklida (masalan, lesitin nerv va miya moddalarida) fosfoproteidlar (fermentlar) ortofosfat kislotaning har xil efirlari va kalsiy fosfatlar (suyak va tishda) holida uchraydi. Qushlarning tezaklari tabiiy fosfor tutgan modda guanoni hosil qiladi. Minerallari: 3Ca3(PO4)2 ∙ Ca(OH)2 – fosforit; Ca3(PO4)2 ∙ Ca(Cl,OH,F)2- apatit yoki Ca5X(PO4)3 – X- =F-,Cl- OH-; CepO4 – monasit. Fosfatlar ayrim temir ma’danlari tarkibiga ham kiradi. Fosfatlar tabiatda tarqalishi b о ‘yicha (8∙10-2 massa %), azot, oltingugurt va xromdan oldinda turadi. Fosfor – hamma tirik organizmlar uchun hayotiy zarur element. U oqsil moddalar tarkibiga kiradi, о ‘simliklarda, hayvonlar va insonlar organizmida uchraydi. Fosforning olinishi Fosfor–tabiiy fosforli birikmalarni yuqori temperaturada (15000S) qum (SiO2) ishtirokida koks bilan qaytarib olinadi. Qum kalsiy oksidni shlak–kalsiy silikatga bog‘laydi. Qaytarish uchun fosforit olinganda summar reaksiya tenglamasi quyidagicha ifodalanadi: Ca3(PO4)2 + 5C + 3SiO2 = 3CaSiO3 + P2 + 2CO

Gazsimon aralashmani (fosfor bug‘lari va is gazi) sovuq suvdan о ‘tkaziladi, bunda oq fosfor kondensasiyalanadi. Aslida bu jarayon borishini quyidagicha tassavvur qilish mumkin: A) dastlab koks fosforitni kalsiy fosforidgacha qaytaradi. Sa3(RO4)2 + 8S = Sa3R2 + 8SO B) hosil b о ‘lgan Sa3R2 fosforit bilan oksidlanish – qaytarilish reaksiyasiga kirishadi. 5Sa3R2 + 3Sa3(RO4)2 = 24SaO + 4R4 V) hosil b о ‘lgan SaO qum bilan bog‘lanib shlak hosil qiladi: Bu jarayonlarni soddalashtirilgan yig‘ma reaksiyasi yuqorida keltirilgan Fosforning allotropik shakllari . Fosforning allotropik shakllari xossalari quyidagi jadvalda keltirilgan. Xossalari Oq fosfor Qizil fosfor Qora fosfor 1 2 3 4 Ranggi Oq Qizildan to binafshagacha Kulrang – qora Hidi Chisnok Hidsiz Hidsiz 1 2 3 4 Qattiqligi b о ‘yicha Mumsimon Qattiq Nisbatan yumshoq Xarakterli shakli Metalmas Metalmas Metallik Suyuqlanish temperaturasi 0S 440S Faqat yuqori bosim ostida suyuqlanadi. 2800C dan yuqorida oq fosfor parlariga о ‘tadi. Sublimasiyalanish t0C ~ 60 400 dan yuqorida 200S da zichligi r =g/sm3 1,82 2,36 2,70 Eruvchanligi Suvda juda kam, CS2 da yaxshi Erimaydi Erimaydi Reaksion qobiliyati Yuqori Past О ‘rtacha Lyuminessensiyalanishi Bor Y о ‘q Y о ‘q Kristall panjara turi Molekulyar Atom Atom

Fosforning bir qancha allotropik shakllaridan eng muhimlari oq, qizil va qora osforlardir. Fosforning allotropik shakllari orasida quyidagi о ‘tishlar mavjud: A) oq fosfor qizil fosfor; jarayon uy temperaturasida sekin, yopiq idishda 3300 S da tezlashadi; B) qizil fosfor oq fosfor, 2800 S dan yuqori temperaturada, oddiy atmosfera bosimida haydaladi va oq fosfor holida kondensasiyalanadi. V) oq fosfor qora fosfor; jarayon 10000 MPa (100000 atm) yoki oddiy atmosfera bosimida 3800S da katalizator (mayda disperslangan, simob) ishtirokida olib boriladi. Oq fosfor 4 atomli molekula R4 holida b о ‘ladi. Oq fosfor qorong‘ida havoda yashil shulalanadi (lyuminessensiya) issiqlik chiqishi bilan kuzatiladi, bu hodisa fosforning sekin oksidlanishi (R4O6) bilan bog‘liq b о ‘lib, ajralib chiqadigan issiqlikda oq fosfor erib ke- tishi va uni alanganlanishi sodir b о ‘lishi mumkin (shu sababli oq fosfor suv ostida saqlanadi). R4 – molekulasi tetraedr shaklga ega: 10000S dan yuqori temperaturada R4 molekulasi termik dissosiyalanadi. R4 ↔ 2R2 P P P P 0,22nM Oq fosforni reaksion qobiliyati kuchli, u kislorod, galogenlar, oltingugurt va metallar bilan kuchli ta’sirlashadi. Oq fosfor juda zaharli, inson uchun о ‘ldiradigan miqdori 0,15 g. Oq fosfor ishqorlar eritmasida disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi: 2 1

2 2 2 2 4 4 3 4 2 2 2 2 2 3 3 3 2 1 2 2 0 4 ( ) 2 2 3 ( ) 6 3 ( ) 2 3 3 3 Ba H PO H SO BaSO H PO P Ba OH H O Ba H PO PH P KOH H O KH PO P H                             N3RO2 – gipofosfit kislotasi erkin holda mavjud emas, faqat eritmadagina mavjud b о ‘la oladi. Qizil fosfor Qizil fosfor –oq fosforga nisbatan barqaror, reaksiyaga kirishish qobiliyati past. Qizil fosfor zaharsiz, biroq sotiladigan qizil fosfor namunasida sezilarli darajada oq fosfor b о ‘ladi, shu sababli qizil fosfor bilan ishlaganda ehtiyot choralariga qattiq rioya qilish lozim. Qizil fosfor–polimer modda, hech bir erituvchida erimaydi. Polimer qizil fosforning tuzilishi:

P P P P P P P P P P P P P P P P Qizil fosfor oq fosforga nisbatan qiyinroq oksidlanadi, qorong‘ulikda shula sochmaydi va 2500 S dan yuqori temperaturada alangalanadi. Qora fosfor Fosforning eng beqaror modifikasiyasi qora fosfordir. Qora fosfor oq fosfordan olinadi. Qora fosfor о ‘zining tashqi k о ‘rinishi jihatdan metalni eslatadi ham deyiladi, chunki temir kabi rangli, metallik yaltiroqlikka ega, u metallar kabi qattiq, elektr toki va issiqlikni yaxshi о ‘tkazadi. Faqat 25000 dan yuqori temperaturada fosfor molekulasi atomlarga dissosiyalanadi: R2  t  0  2  500  2R Oq fosfor molekulyar kristallik panjarada b о ‘ladi va tugunlarda R4 hamda molekulalararo kuch kuchsiz b о ‘lgani uchun oq fosfor uchuvchan oson suyuqlanuvchan, pichoq bilan kesiladi, CS2 da eriydi. Qora fosfor tashqi k о ‘rinishi bilan grafitni eslatadi. Qora fosforning kristallik strukturasi gofrirlangan qatlamlardan iborat. Huddi qizil fosfordagidek bu yerda fosfor atomlari uchta q о ‘shni atomlararo bog‘ kovalent bog‘langan. Ei ea o i no i ei ei a noeoeooeane (eaaaeeao oeeeeaai ) Ikkita bog‘ qatlam ichiga sarflanadi, bittasi q о ‘shni qatlamdagi fosfor atomiga. Oq va qizil fosforlar dielektrik, qora fosfor yarim о ‘tkazgich (  YE= 0,33 ev). Qora fosfor kimyoviy jihatdan eng kam aktiv (passiv) 4000Sdan yuqori temperaturada alanganadi. Qora fosfor zaharsiz. Qora fosfor q о ‘lda ishqalanganda grafitdek moysimon silliqlik beradi (grafitga о ‘xshashligi). Kimyoviy xossalari . Fosforning kimyoviy xossasi qizil fosforga nisbatan о ‘rganiladi.

Fosfor oksidlovchi xossasini metallar bilan reaksiyaga kirishganda namoyon qiladi. 3Li + P = Li3P 3Ca + 2P = Ca3P2 Al + P = AlP Fosforning metallar bilan hosil qilgan birikmalariga fosforidlar yoki fosfidlar deyiladi. K о ‘pchilik fosforidlar suv va kislotalar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi va fosfin hosil b о ‘ladi: Ca3P2 + 6H2O = 3Ca(OH)2 + 2PH3↑ AlP + 3HCl = AlCl3 + PH3↑ Fosfor qaytaruvchi sifatida aktiv metallmaslar kislorod, galogenlar, oltingugurt hamda kuchli oksidlovchi kislotalar bilan reaksiyaga kirishadi: 4P + 3O2 = 2P2O3 4P + 5O2 = 2P2O5 2P + 5F2 = 2PF5 (PF3) 2P + 3Cl2 = 2PCl3 2P + 5Cl2 = 2PCl5 2P + 3S = P2S3 2P + 5S = P2S5 P + 5HNO3 = H3PO4 + 5NO2 + H2O Qora fosforning kristallik strukturasi Fosforni galogenlar bilan hosil qilgan birikmalari (RG3 va RG5) hamma galogenlar uchun ma’lum. Ularning hammasi t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri sintez usulida olinadi. RG3 –lari RG5 – larga nisbatan barqaror, shu bilan birga galogenni atom massasi ortishi bilan birikmaning barqarorligi kamayadi. RG3–molekulalari tetraedr, markazida fosfor atomi b о ‘lib, sp3–gibridlanish holatida b о ‘ladi. RG‘3 – rangsiz gaz. PCl3 va PBr3 – rangsiz suyuqliklar b о ‘lsa, PJ3 – qizil kristallar. Qattiq holatda RG3 lar molekulyar kristallik panjara hosil qiladilar. RG5 – trigonal bipiramida strukturasiga ega, markazida fosfor atomi b о ‘lib, sp3d – gibridlanish holatida.

Ular о ‘zaro ionlashadilar: 2RG5↔ RG  4 +RG  6 Fosfor pentaxloridi (PCl5) kristallarida tetraedrik konfigurasiyadagi [PCl4]+ kationlari va oktaedrik [PCl6]+ anionlari hajmiy markazlashgan kub strukturasida k.s- 8 teng holda joylashadilar POCl3 molekulasi buzilgan tetraedr, unda dPO=0,45 n m , dPCl = 0,199 n m . Fosforni galloidli birikmalaridan eng ahamiyatlisi PCl3 va PCl5 dir. Ularning hammasi kislota hosil qiluvchi birikmalardir. Masalan: PJ3 + 3H2O = 3HJ + H3PO3 RG3 – da elektron juftlari mavjud b о ‘lgani uchun donor xossasiga ega va neytral komplekslarda ligandlar rolini о ‘ynaydi. Fosfin. Oddiy modda holida fosfor va vodorod bir–birlari bilan amalda birikmaydi. Fosforning vodorodli hosilalari bilvosita usulda olinadi. Masalan Ca3P2 + 6H2O = 3CaCl2 + 2PH3↑ RN3 – fosfin, rangsiz kuchli zaharli, sasigan baliq hidli gaz. U suvda о ‘rtacha eriydi, shu bilan birga suvdagi eritmada muvozanat qaror topadi: N3O+ + RN  2 ↔ RN3 + N2O↔ RN  4 + ON- rKkisl= 28,7 va rKasos= 28,4 amalda teng, shu sababli RN3 suvdagi eritmada ideal amfolit deyish mumkin. Suyuq RN3 da о ‘z – о ‘zidan ionlanishi juda kichik: 2RN3↔ RN  4 +RN  2 Fosfin molekulasi ammiak (NH3) molekulasiga о ‘xshaydi, biroq N–R–N orasidagi burchak (93,70) ammiakdagiga nisbatan (1070) ancha kichik. Bu hol s- bulutlarni fosfinda gibrid bog‘lar hosil b о ‘lishida hissasi juda kichikligidan dalolat beradi. Bundan tashqari R–N bog‘i

N–H bog‘iga nisbatan ancha kuchsiz, ammiakning dipol momenti, fosfinning dipol momentiga nisbatan deyarli 3 marta katta. RN3 – da donor xossasi, ammiakka nisbatan kuchsiz ifodalangan. RN3–molekulasining kichik qutbliligi, protonga akseptorlik hossasini passivligi nafaqat suyuq holatda mavjud emasligi, uni suv bilan birikmasligiga RN  4 fosfoniy ioni juda kichik barqarorlikka ega. RN 4 ioni ammoniy ioniga о ‘xshash, bog‘larning tetraedrik joylanishi bilan xarakterlanadi. Fosfin suvda bir muncha yaxshi erishiga qaramasdan suv bilan birikmaydi va RN4ON hosil b о ‘lmaydi (ammiakdan farqi). Fosfin kislotalar bilan ta’sirlashganda RN  4 -kationi va fosfoniy tuzlari hosil b о ‘ladi (ammiakka о ‘xshashligi): RN3 + HCl = PH4Cl PH3 + HJ = PH4J Qattiq holatda eng barqaror tuzi fosfoniy yodiddir (PH4J). Suv ayniqsa ishqorlar ta’siridan fosfoniy tuzlari kuchli parchalanadi: RN4J + KOH = KJ + PH3↑ + H2O Ushbu reaksiyada eng toza fosfin olinadi. Fosfin va fosfoniy tuzlari kuchli qaytaruvchilardir. Havoda fosfin fosfat kislota hosil qilib yonadi. RN3 + 2O2 = N3RO4 Ishqor eritmalarida fosfinning standart potensiali manfiy qiymatga ega (YE0=- 1,12 V) shu sababli fosfin k о ‘pgina metallarning ionlarini: oltin, kumush, mis, q о ‘rg‘oshin va boshqalar qaytariladi. AuCl3 + PH3 = Au↓ + 3HCl + P Fosfidlarni suv bilan parchalanishida, RN3–bilan bir qatorda oz miqdorda gidrazin tarkibiga о ‘xshash suyuq difosfin R2N4 hosil b о ‘ladi. R2N4 – rangsiz suyuqlik, tq= 51,70S havoda о ‘z– о ‘zidan alangalanadi va fosfinni ham alangalantiradi. Kuchli qaytaruvchi. Biroq u asoslik xossasini namoyon qilmaydi, kislotalar bilan reaksiyaga kirishmaydi.

Demak: NH3 – PH3- AsH3 – SbH3 qatori b о ‘yicha barqarorliklari kamayadi, qaytaruvchi xossalari ortadi, bog‘ning zaifligi ortadi, asoslik xossasi ortib boradi. Fosfor (V) oksid, fizikaviy va kimyoviy xossalari, fosfat kislota va uning tuzlari. Fosforli о ‘g‘itlar. Fosforni kam kislorod bilan ta’sirlashishidan R2O3 va kislorod m о ‘l b о ‘lganda R2O5 hosil b о ‘ladi. Oksidlanish jarayoni mexanizmi zanjirli, oksidlanish mahsulotlari dimer yoki yanada murakkabroq polimerlar b о ‘ladi. Fosfor +3 oksidi bir qancha allotropik shaklda uchraydi. Ulardan biri molekulyar panjaraga ega b о ‘lib, tugunlarida dimer molekulalar R4O6 holida turadi. Dimerlangan hamda R2O3 ni polimerlangan molekulalarining strukturalari quyidagicha: R4O6 – molekulasi kislorod atomlari bilan bog‘langan t о ‘rtta piramida (tugallanmagan tetraedr) tuzilgan. R4O6 – allotropik shakli, uchuvchan, CS2 da juda kam eriydi, oson suyuqlanuvchan. Polimer strukturasi uchlamchi t о ‘r hosil qiladi, piramidal RO3 guruppalanishi takrorlanadi, ya’ni tugallanmagan tetraedrlar, tetraedrning bitta uchi juftlangan elektronlar bilian band, pi- ramidalar kislorod atomlari orqali bog‘langan. Ikkala holda ham fosfor atomlari sp3 – gibridlangan holatda b о ‘ladi. R2O3 oksidi kimyoviy jihatdan kislotalik xossasini namoyon qiladi: R2O3 + 3N2O = 2N3RO3 Fosfit kislotasi rangsiz oson suyuqlanuvchan, suvda yaxshi eriydigan kristallar. Kimyoviy tuzilishi b о ‘yicha u buzilgan tetraedr b о ‘lib, markazida sp3 gibridlangan holatda fosfor atomi turadi. R atomi bilan t о ‘g‘ridan–t о ‘g‘ri bog‘langan vodorod atomi almashinishga qodir emas, shu sababli fosfit kislotasi maksimum ikki negizli, uni k о ‘pincha H2(HPO3) formulasi bilan ifodalaydilar. N3RO3 о ‘rtacha kuchdagi kislota: rK1=2,8, rK2=6,2 teng. Uning tuzlari – fosfitlarni R2O3 ni ishqorlarga ta’sir ettirib olinadi.

R2O3 + 2KON + N2O = 2KN2RO3 kaliy digidrofosfit; R2O3 + 4KON = 2K2NRO3 + N2O kaliy gidrofosfit. Ishqoriy metallarning va kalsiyning fosfitlari suvda eriydi. Fosfit kislotasi qizdirilganda disproporsionirlash reaksiyasiga kirishadi. 4 5 3 3 3 3 3 3 4 3 0 H PO P H H PO  t C       Fosfit kislotasi va fosfitlar qaytaruvchi oksidlovchilar va galogenlar ta’siridan oksidlanadilar; 4 5 3 2 2 3 3 3 H PO H O Cl 2 HCl H PO           Qizig‘i shundaki, N3RO3 eritmasini havo kislorodi faqat yod izlari borligida oksidlaydi. Fosfit kislotasi odatda fosfor uch galogenidlarni gidroliz qilib olinadi: RG3 + 3N2O = 3NG + N3RO3 Fosfor uchun eng xarakterli oksidlardan biri R2O5 – difosfor pentaoksiddir. R2O5 – qattiq modda, uni shishasimon holda ham osonlikcha olish mumkin.

Fosfor +5 oksidi bug‘ holida R4O10 tarkibga t о ‘g‘ri keladi. R4O10 –kimyoviy tuzlishi quyidagi rasmda keltirilgan. R4O4 molekulasi t о ‘rta buzilgan tetraedr [PO 3  4 ] lardan tuzilgan, har bir fosfor atomi 4 ta kislorod atomlari bilan bog‘langan, 10 ta kislorod atomlaridan 6 tasi k о ‘prik rolida, qolgan hamma atomlarni bog‘laydi. 4 ta kislorod atomlari 4 – fosfor atomlari bilan qisqa q о ‘sh bog‘lar orqali bog‘langan. 4 ta fosfor atomlari katta tetraedrni hosil qiladi (punktr –chiziq). Qattiq R2O5 bir qancha shaklda b о ‘ladi. Ulardan biri molekulyar tuzilishga ega, panjara tugunlarida R4O10 molekulasi turadi. Tashqi q о ‘rinishi bilan bu modifikasiya muzga о ‘xshaydi. U katta b о ‘lmagan zichlikka ega, osonlik bilan bug‘ holiga о ‘tadi, suvda yaxshi eriydi, reaksiyaga kirish qobiliyati yaxshi, molekulyar shakldagi qattiq fosfor +5 oksidini uzoq qizdirilganda ikkita polimer strukturali, katta zichlikdagi, reaksion qobiliyati va oquvchanligi kam b о ‘lgan moddalar hosil b о ‘ladi. Bunda R4O10 molekulasidagi juftlashgan bog‘lar yakka bog‘larga aylanadi, shunda hamma kislorod atomlari k о ‘prikli bog‘lanadi va buzilgan tetraedrlardan tuzilgan fazoviy karkas yuzaga keladi. Bu tetraedrlarning har ikkala polimer modifikasiyani hosil b о ‘lishiga olib keladi. Biroq qattiq molekulyar panjarasi R4O10 molekulasi bilan ikkita polimer strukturalar orasida kuchsiz Van-derVaals kuchlari ta’sir etsa, ikkinchisida kovalent kimyoviy bog‘ mavjud. R2O5–eng kuchli degidratlovchi (suvsizlantiruvchi) agent kimyoviy bog‘langan suvni tortib oladi. R2O5 qurituvchanligi b о ‘yicha SaCl2,NaOH, H2SO4 va h.k. lardan ustun turadi. Uchuvchan modifikasiyadagi R2O5 gidratlanganda dastlab tetrametafosfat kislotasi hosil b о ‘ladi: R4O10 + 2N2O = (NRO3)4 Keyinchalik gidratlanganda tetrapolifosfat (tridekaoksotetrafosfat) kislotasi hosil b о ‘ladi: (NRO3)4 + N2O = N6R4O13 H - O - P - O - P - O - P - O - P - O - H

OH OH OH OH O O O O Gidratlanish jarayonining keyingi bosqichida N3RO4 va polifosfat kislotalari aralashmasi hosil b о ‘ladi va jarayonning oxirgi bosqichida alohida N3RO4 molekulasi hosil b о ‘ladi: N6R4O13 + N2O = N3RO4 + N5R3O10 - uch polifosfat kislota H - O - P - O - P - O - P - O - H OH OH OH O O O N5R3O10 + N2O = N3RO4 + N4R2O7 pirofosfat kislota H - O - P - O - P - O - H OH OH O O N4R2O7+N2O=2N3RO4 ortofosfat kislota Ushbu reaksiyalarni soddalashtirilgan holda quyidagicha yozish mumkin: R2O5 + N2O = 2NRO3 – metafosfat kislota R2O5 + 2N2O = N4R2O7 – pirofosfat kislota R2O5 + 3N2O = 2N3RO4 – ortofosfat kislota Orto fosfat yoki oddiy fosfat kislotasi +5 fosfor hosilalaridan eng muhimdir. Bu rangsiz oson suyuqlanuvchan, havoda suyuqlanadigan kristallar suv bilan istalgan nisbatda aralashadi. Qattiq kislotada va konsentrlangan eritmalarida molekulalararo vodorod bog‘lanish mavjud. Shu sababli N3RO4 ning kuchli eritmalari yuqori qovushqoq. Suyultirilgan eritmalarida (50% mass. kamroq) suv molekulasi bilan kislota orasida vodorod bog‘lanish yuzaga keladi: H H O H O P O OH OH

OH OH OH P O H O O Kimyoviy tuzilishi b о ‘yicha N3RO4 molekulasi buzilgan tetraedr,fosfor atomi sp3-gibridlanishda, unda uchta burchak gidroksil guruppasi bilan, t о ‘rtinchisi esa kislorod atomi bilan band: N3RO4 – suvdagi eritmasida о ‘rtacha kuchdagi kislota rK1=22,rK2=7,3 va rK3=12,4 uch bosqichda dissosilanadi: 1. N3RO4↔ N+ + N2RO  4 birlamchi fosfatlar; 2. N2RO  4 ↔ N+ + NRO  24 ikkilamchi fosftalar; 3. NRO   24 ↔ N+ + RO 3  4 uchlamchi fosfatlar. Fosforning hamma kislotalarini hamda 3–chi, 2–chi va 1–chi tuzlari ham ma’lum. Ortofosfatlar. Ortofosfatlar fosfat kislotani bosqichli neytrallab olinadi. NaH2PO4 natriydigidroortofosfat yoki oddiy natriy digidrofosfat NaHPO4 - natriy gidroortofosfat natriy gidrofosfat; Na3PO4 - natriy ortofosfat – natriy fosfat; Ca(H2PO4) - kalsiy digidroortofosfat; CaHPO4 - kalsiy gidroortofosfat; Ca3(PO4)2 - kalsiy ortofosfat – kalsiy fosfat Quyidagi ortofosfatlar suvda yaxshi eriydi:

ishqoriy metallarning hamma ortofosfatlari (litiy va ammoniydan boshqalari), ishqoriy-ep metallarning monogidroortofosftalari,digidroortofosfatlari. Qolgan hamma fosfatlar suvda amalda erimaydi. Ortofosfatlarning ishlatilish sohalari xilma-xildir, mineral о ‘g‘itlar, suvni yumshatuvchi sifatida (Na3PO4), issiqlikka chidamli materiallarga yuttirishda farmasivtik va kosmetik preparatlar olishda, xamirturishlar olishda oziqlanuvchi muhitning tarkibiy qismiga kiradi va (pishloq) pishirishda va metall sirtini fosfatlash jarayonida ishlatiladi. Ortofosfat kislotasining tuzilishi Difosfatlar – monogidroortofosfatlarni qizdirib olinadi, masalan: 2Na2HPO4  t 0 C   Na4P2O7 + N2O Kondensirlangan fosfatlar–anion sifatida quyidagi zanjir va sikllardan iborat b о ‘ladi: ... - P - O - P - O - ... O O O O Metafosfatlar , ularning aniq formulasi n In Me ( PO ) 3 (n = 3, 4…) kichik molekulyar sikllardan va polifosfatlardan iborat b о ‘ladi. Yuqori molekulyar natriy polifosfat – suvda eruvchan shaklda- grem tuzi deyiladi (geksametafosfat natriy) uning tuzilishi: Grem tuzi suvni yumshatuvchi vosita sifatida ishlatiladi: Bu tuz о ‘zini ion almashinadigan – tutadi va suvdagi Sa2+ hamda Mg2+ ionlarini bog‘laydi. Fosfatlash. Metallarning sirtida (temir, rux, alyuminiy …) fosfat qatlamini hosil qilish, bu metallarni korroziyadan va bir –birlariga yopishib qolishdan saqlaydi (fosfatli lok).

Fosforli о ‘g‘itlar Fosforli о ‘g‘itlar – asosiy ozuqa sifatida fosfor elementi b о ‘ladi. Fosforli о ‘g‘itlar olish – amalda yoki juda qiyin eriydigan asosiy ozuqa sifatida fosfor elementi b о ‘ladi. Fosforli о ‘g‘itlarni olish –amalda yoki juda qiyin eriydigan tabiiy fosfatlardan о ‘simlik oson qabul qiladigan suvda yaxshi eriydigan shaklga о ‘tkazishga asoslangan. Fosforli о ‘g‘itlar tarkibidagi о ‘simlik qabul qila oladigan fosforning miqdoriga qarab quyidagilarga b о ‘linadi: 1. Oddiy superfosfat (16-20% R2O5; о ‘g‘it tarkibidagi о ‘simliklar qabul qiladigan fosfor miqdori an’ana b о ‘yicha R2O5 ga nisbatan hisoblanadi). Fosforit ma’danini [Ca3(PO4)2] 60% li sulfat kislota bilan qayta ishlab olinadi: Sa3(RO4)2 + N2SO4 = 2SaSO4+Ca(N2RO4)2 Oddiy superfosfatda: ~35% Sa(N2RO4)2, 50%CaSO4, 8% H3PO4 va 7% boshqa aralashmalar b о ‘ladi. 2. Q о ‘sh superfosfat (46-49% R 2 O 5) fosforitni 40%li ortofosfat kislota yordamida qayta ishlab olinadi. Tarkibida Sa(N2RO4)2 va oz miqdorda SaNRO4 b о ‘ladi. Oddiy superfosfatdan farqli ballast CaSO4 umuman b о ‘lmaydi. Fosfaritni fosfat kislotasi bilan qayta ishlashning soddalashtirilgan tenglamasi: Sa3(RO4)2 + 4N3RO4 = 3Sa(N2RO4)2 Agar xom ashyo sifatida apatit olingan b о ‘lsa, (3Sa3(RO4)2∙SaF2) –hosil b о ‘ladigan HF kislotasi qum (SiO2) bilan ta’sirlashib uchuvchan modda SiF4↑ holida ajratiladi. 3. Presipitat CaHPO4 ∙ 2H2O Bunda fosforitdan ekstraksiya usulida ajratib olingan ortofosfat kislotasi, s о ‘ndirilgan ohak bilan neytrallanish reaksiyasi asosida olinadi. Soddalashtirilgan tenglamasi: Sa3(RO4)2+3N2SO4=3CaSO4+2H3PO4 H3PO4+Ca(OH)2=CaHPO4∙2H2O Presipitat nordon tuproqli yerlar uchun yaxshi о ‘g‘itdir.

4.Aralash о ‘g‘itlar . Tarkibida bir vaqtning о ‘zida о ‘simliklar uchun zarur b о ‘lgan azot-fosfor kaliy elementlarini tutgan murakkab о ‘g‘itlarga aralash о ‘g‘itlar deyiladi. Asosiy ozuqa elementlari: N:R:K=1:0,85:1,7 massa nisbatlarda b о ‘ladi. Aralash о ‘g‘itlarni olish uchun fosforitli-apatitli ma’danlar ketma-ket nitrat kislota bilan va ammoniy sulfat bilan qayta ishlanadi (SaSO4 ch о ‘kmasi ajratiladi), keyin ammiakning suvdagi eritmasi bilan neytrallanadi va aralashmaga KSl yoki K2SO4 q о ‘shiladi; qattiq о ‘g‘it birgalikda kristallanadi va granulirlanadi. Aralash о ‘g‘itlardan eng muhimlari: 4 2 4 NH H PO -ammofos (azot:fosfor) 4 2 4 ( NH ) HPO -diammafos (azot:fosfor) NH H PO  KCl 4 2 4 (yoki 2 4 K SO ) ammofoska (azot:fosfor:kaliy) Fosforning biologik roli. Fosfor, azot va kaliy kabi eng muhim element, fosforsiz hayot bulmaydi. Fosfor tirik t о ‘qima protoklazmasi, xromosom, vitaminlar, fermentlar va boshqalar tarkibiga kiradi, о ‘simliklar va xayvonlar organizmlarida azotli moddalar va uglevodlarning hosil b о ‘lishida hamda aylanishlarida ishtirok etadi. Tirik organizmlarda fosfor suyak, mushaklar, miya t о ‘qimalari va nerv tolalarida mavjuddir. Katta yoshdagi kishi organizmida 4,5 kg fosfor b о ‘ladi. Inson fosforsiz harakatlana olmaydi, ovqatlana olmaydi, k о ‘paymaydi, nafas va fikrlay olmaydi. Akademik A.YE Fersman fosforni «hayot va fikrlash» elementi degan edi. Deyarli barcha muhim fiziologik jarayonlar tarkibida fosfor b о ‘lgan moddalarning о ‘zgarishi bilan bog‘liqdir. Umuman, azot kabi fosfor va uning turli birikmalari hayotning asosi ekanligi fosfor oqsil tarkibiga kirishi, tirik organizmlardagi va tabiatdagi moddalarning aylanish jarayonida uning roli juda katta ekanligi isbotlangan. Quyidagi jadvalda azotli, kaliyli, fosforli mineral о ‘g‘itlarning turlari va mahsulotdagi quruq moddaga nisbatan hisoblangandagi ozuqa modda miqdori keltirilgan.

Mineral о ‘g‘itlar nomi Mahsulotdagi ozuqa modda miqdori, quruq moddaga nisbatan hisoblanganda. Ammiakli selitra Natriyli selitra Kaliyli selitra Ammoniy sulfat Mochevina (karbamid) Suyuq suvsiz ammiak Ammiakli suv Ammiakat A ( 4 3 3 NH NO vaNH suvli eritmasi)34% N 15-16% N N17% dan kam emas 20,5-20,8%N 46%N 82.3%N 16-20.5%N 35-37%N Fosforit uni: Super fosfat: Oliy nav R2O5 25% dan kam emas 1-nav R2O5 22% dan kam emas 2-nav R2O5 19% dan kam emas namlik qaysi navdan qat’iy nazar 3% dan kam emas Oliy nav R2O5 19% dan kam emas 1-chi nav R2O5 19% dan kam emas Granulanganida R2O5 -20%-20,5% gacha Ammoniylashgan Qora-Tog‘ fosforitdan: - R2O5 14% dan kam emas Q о ‘sh super fosfat

Peresipitat Ftorli fosfat Tomasshlak - N- 2,3% dan kam emas 45-48% gacha R2O5 30-40% gacha R2O5 20-30% gacha R2O5 ~14% R2O5 Kaliy xlorid Aralash kaliy tuz Kaliyli selitra ~90 dan kam bulmagan KCl Kaliy K2O5 ga hisoblaganda 30-40% Kaliy K2O5 ga hisoblaganda 46,5% Murakkab fosforli о ‘g‘itlar Ammoniylashgan super fosfat: 4 2 4 2 4 2 NH H PO  Ca ( H PO ) Ammofos 4 2 4 NH H PO Nitrofoska (N, P, K) 20% gacha R2O5 va 2-3%N 50% gacha R2O5 va 10%N Azot, fosfor va kaliyli tuzlarini har xil nisbatlarda tayyorlanadi

O'xshashlar

Fosfor va uning birikmalari. Fosforli o’g`itlar. Uglerod va uning birikmalari

Oltingugurt va uning birikmalari. Azot va uning birikmalari

Kremniy va uning birikmalari

Marganes va uning birikmalari

Rux va uning birikmalari