Stirol

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

714 KB

Ko'chirib olish

Stirol Toshk о ‘mirlarni quruq haydashning gaz hamda suyuq mahsuloti tarkibida va neft krekingi mahsuloti tarkibida doimo sirol uchraydi. Agar bu suyuq mahsulotlar rektifikatsiya qilinsa sirolinden va kumaron bilan birgalikda yengil yog ‘ fraksiyasi tarkibida yi g‘ iladi va u q о ‘shimcha zararli birikma hisoblanadi. Chunki sirol qisman polimerlanadi yoki boshqa birgalikda hosil b о ‘lgan t о ‘yinmagan birikmalar bilan ta’sirlashadi Natijada mumsifat quyuq mahsulot hosil b о ‘lib ch о ‘kadi va natijada texnologik qurilmalarning ishdan chiqishiga olib keladi. Dastlabki xomashyo tarkibida sirol k о ‘p miqdorda b о ‘lsada yuqoridagi sabab tufayli oxirgi mahsulot tarkibida juda kam qoladi. Uni ajratib olish esa iqtisodiy jihatdan samara bermaydi. Umuman vinil birikmalar olishning umumiy va keng tarqalgan usullaridan biri mos ravishdagi t о ‘yingan uglevodorodni katalitik degidrogenlash yoki degidrogalogenlash b о ‘lib, sirol ham etilbenzolni degidrigenolash yoki yon zanjirda monogalogen tutgan etilbenzolni degidrogenlash orqali ham olinadi. Stirol olishning yana bir usuli etilen yoki atsetilin bilan benzol bu g‘ aralashmasini pirolizidir. Ikkinchi reaksiya qaytar jarayon b о ‘lib etilen benzoldan muvozanat holatgacha sirol hosil b о ‘ladi Muvozanat buzilsa hosil b о ‘lgan sirol yana benzol va atsetilenga parchalanadi: CH 2=CH 2 + CH=CH 2 2H +CH CH Bu usulga qarama-qarshi benzolga alkillash reaksiyasi orqali vinil guruhi kirishish samara bermaydi Agar alyuminiy xloridning benzoldagi suspenziyasi orqali atsetilen о ‘tkazilsa asosiy mahsulot sifatida 9,10-digidroantratsen va 1,1-difeniletan, q о ‘shimcha mahsulot sifatida oz miqdorda sirol hosil b о ‘ladi: +CH CH 70-8 0C o (AlCl 3) CH CH 2 +C6H6 (AlCl 3) (AlCl 3) CH 3 CH CH 3 H CH 3 H Vinilatsetilendan <<diyen>> sintezi yordamida ham sirol olinadi Bunda vodorod k о ‘chib о ‘tishi bilan faol holatga о ‘tgan vinilatsetilen molekulasi(1) ikkinchi vinilatsetilinning (II) uch bo g‘ i bilan birikadi. reaksiya uchun kam miqdordagi kislotli reagentlar , masalan sirka kislotasi yoki vodorod xlorid (juda kam miqdorda) faol katalizator hisoblanadi.

CH 2=CH C CH + CH CH CH CH (2) (1) (H+) CH 2 CH C CH CH CH CHVinilatsetilenni metil spirt eritmasida 100-150 0 C da bosim otsida qizdirish orqali ham sirol olinadi. Laboratoriyada toza sirolni _dibrometilbenzoldan , _feniletilspirtdan yoki _yetoksi-_brometilbenzoldan olish mumkin. Olingan sirol kolonkada va vakumda haydaladi.Haydalayotgan monomerni kondensatsiyalash uchun etarli darajada effektib b о ‘lgan sovitgichlardan foydalanadi. Stirol bu g‘ lari havo kislorodi bilan oksidlanib peroksid holatdagi birikma hosil qilishi mumkin. Shuning uchun haydash jarayonida kapilyarligidan inert gaz о ‘tkazib turiladi va yi g‘ gich kolba quruq muzning atsetonli aralashmasi bilan sovitiladi. Polimerlanish oldini olish uchun ingibitorlardan, masalan 0,5% uchlamchi – butilpirokatexin yoki gidroxinondan foydalaniladi. 1,2-dibrometilbenzoldan magniy ishtirokida 70% unumi bilan sirol olinadi. Reaksiya shiddatli ketadi, shuning doimo sovitib turiladi. Agar jarayon uchun kukunsimon yoki granulangan rux ishlatilsa sirolning k о ‘p qismi polimerlanib ketadi va monomer unumi keskin kamayadi. Boshlan g‘ ich maxsulot 1,2- dibrometilbenzol esa etilbenzolni 145-155 0 C da bromlash orqali olinadi._yetoksi-_brometilbenzoldan brom va etoksi guruhni tortib olish orqali ham sirol olish mumkin . Bu usul jarayonning oson borishi va maxsulot unumi jihatdan juda qulay hisoblanadi. CH 3 CHO +HO C 2 H 5 + HCl CH 3 CH Cl OC 2 H 5 +Br 2 -HCl CH 2 Br CH Br OC 2 H 5 C 5 H 5 MgBr CH 2 Br CHOC 2 H 5 C 6 H 5 Zn+Cu CH 2 =CH C 6 H 5 Laboratoriyada sirol olishning usullaridan yana biri politsirolni vakumli termik dipolimerlanishidir. Sanoatda sirol olishning eng keng q о ‘llaniladigan usuli etilbenzoldan olish usuli hisoblanadi. Bunda etilbenzolni 100-110 0 C da xlorlash orqali _va_ xloretilbenzollar aralashmasi (_hosila unumi k о ‘proq b о ‘ladi.) olinadi va undan digidroxlorlash natijasida sirol olinadi.

C 6 H 5 CH 2 CH 3 +Cl 2 100-110 C o C 6 H 5 C 6 H 5 CH Cl CH 2 CH 3 CH 2 Cl C 6 H 5 CH=CH 2+HCl Xlorlash jarayonida xlor yutilishi sezilarli kamayguncha olib boriladi. Yutilish kamayishi bilan reaksiya t о ‘xtatiladi, aks holda benzol yadrosi ham xlorlanishi mumkin. Hosil b о ‘lgan ikkala izomer xloretilbenzolni degidroxlorlash bir necha usulda olib boriladi.Suyuq fazada piridin q о ‘shib qizdirish orqali yoki gaz fazada xromnikelli maxsus p о ‘latdan yasalgan trubkada 675-700 0 C da quruq qizdirish orqali vodorod xlorid ajratiladi.Katalitik usulda dixlorlash uchun meniral kislotalarning suvsiz tuzlari va organic asoslar (piridin, xinolin , aniline va boshqalarning gidroxloridlari, sul’fat va fosfatlari)yoki metallarning suvsiz tuzlari , masalan bariy xlorid , rux xlorid , mis(I)-va mis(II)-xloridlar, yoki kislotalar: sulfat, fosfat va boshqa kislotalar. Etilbenzol esa Fridel-Krafts usuli bilan, benzolni etilen bilan alkinlash orqali olinadi. Katalizator sifatida kam miqdorda etil-yoki vodorod xlorid bilan faollantirilgan suvsiz alyuminiy xlorid q о ‘llaniladi. Agar alkillash havo atmosferasida olib borilsa harorat 75-95 0 C da ushlab turiladi. Bu juda muhim va qaytar reaksiya bo’lib, uning mexanizmi juda murakkab. C6 H 6 + CH 2 =CH 2 (AlCl 3 ) CH 2 CH 3 Jarayon monoyetilbenzoldan tashqari, di-, tri- va hakoza , hatto geksaetilbenzol ham hosil b о ‘ladi. Poliyetilbenzollar (diyetilbenzoldan boshlab) konsentratsiyasi muvozanat holatga ta’sir qiluvchi omillardan biri hisoblanadi. Shunig uchun ular ajratib olinibjarayonga qaytariladi va bu bilan muvozanat о ‘nga siljitiladi. Ikkinchidan esa polialkil guruhlaridan boshqa benzol molekulasini alkillashda ham foydalaniladi.Katalizator sifatidagi alyuminiy xlorid о ‘ta darajada suvsiz yoki vodorod xloridsiz b о ‘lsa katalitik faolmas hisoblanadi. +achonki juda oz miqdorda vodorod xlorid yoki suv bu g‘ i tutsagina (ya’ni, alyuminiy gidrolizlanganda vodorod xlorid hosil b о ‘ladi) faol holatga о ‘tadi. Shundan kelib chiqqan holda jarayonda katalizator vazifasini AICI3 va HCI dan hosil b о ‘lgan kuchsiz kompleks kislota- H(AICI4) о ‘ynaydi deb taxmin qilinadi. Aromatik uglevodorodlarni alkillashda bunday tuz hosil b о ‘lishi etilendan etil – kation hosil qiladi. CH 2=CH 2+AlCl 3+HCl (CH 3 CH 2AlCl 4) CH 3 CH 2 Cl +AlCl 3

Sо‘ngra etil – kation qutblangan benzol molekulasi bilan ta’sirlashib, yangi murakkabroq kation hosil qiladi va undan vodorod ajrab chiqishi bilan reaksiya elementar akti tugaydi. Ajrab chiqqan proton esa yangi etilen molekulasi bilan ta’sirlashib etil-kation hosil qiladi va zanjir davom etadi: H + CH 2 CH 3 H CH 2 CH 3 H + + CH 2 CH 3 H + + CH 2 =CH 2 CH 3 CH 2. + Stirolning kimyoviy xossalari. Stirolning kimyoviy xossalari umumiy holda qо‘shbo g‘ xisobiga etilen yoki izobutilen xossalariga uxshasah. Lekin sirolda aromatik xalqa mavjudligi uchun ayrim о‘ziga xos xususiyatlarga ham ega. Stirol bilan galogenlar, galogenvodorodlar, gipoxlorid va gipobromid kislota, uchlamchi – butoksixlorid, xlormochevina, nitrat kislota , azot(V)-oksid va azot qо‘sh oksid , triozilxlorid, azot xlorid, fosfor(V)-xlorid, oltingugurt monoxlorid, ayrim metall tuzlari, galogen efirlar , metallorganik birikmalar, birlamchi va ikkilamchi aminlar, _pikolin, sulfamidlar,atsetonitril, atsetilxlorid, fosgen, dikarbon kislota xlorangidridi qutbli birikishi reaksiyasiga kirishadi.+uyida ushbu reaksiyalarni boorish sharoiti va hosil bо‘ladigan mahsulotlarni kо‘rib о‘tamiz. Stirolga galogen birikishidan mos ravishdagi digalogen tutgan aromatik birikma hosil b о ‘ladi. C 6 H 5 CH=CH 2 +Br 2 CHCH 3 C 6 H 5 CH CH 2 Br Br C 6 H 5 CH=CH 2 +I 2 KI C 6 H 5 CH CH 2 I I Stirolga galogen birikishi past haroratda olib boriladi, chunki hosil bо‘lgan digalogenetilbenzol reaksiya davomida bir molekula vodorodgalogenid ajratib galogensirolga о‘tib ketishi mumkin. Ayniqsa bu holat xlorli hosilada yaqqol kuzatiladi, chunki 1,2-dixloretilbenzol vakuumda past haroratda haydalganda ham vodorodxlorid ajralib chiqishi kuzatiladi. Brom birikishi efirli eritmada yaxshi boradi +о‘shbo g‘ ga xlorbrom va xlor yod birikishi ham xuddi galogenlar kabi amalgam oshadi, jarayonda aralash digalogen tutgan birikmalar hosil bо‘ladi. Reaksiya tezligi xlor, brom yoki yod birikishiga nisbatan katta. Chunki bir xil bо‘lmagan ikkita galogen atomi orasidagi bo g‘ bir xil galogen atomlari orasidagi bo g‘ ga nisbatan bо‘shroq bо‘ladi. Masalan, xlorbromning 25% xona haroratida qо‘ydagicha parchalanadi:

2ClBr 20C o Cl 2 + Br 2 Stirolga xlorbrom birikishidan _xlor_brometilbenzol va kam miqdorda dibrom- va dixloretilbenzol hosil bо‘ladi. C 6 H 5 CH=CH 2 +ClBr C 6 H 5 CH Cl CH 2 67-70% C 6 H 5 CH Br CH 2 20% C 6 H 5 CH CH 2 Galogenlarning qushbo g‘ ga qutbli birikishi galogen molekulasining dissotsilanishidan hosil b о ‘lgan galogen – kation yoki galogen – anion birikish sifatida tushuntiriladi. Kationning q о ‘shbo g‘ ga yaqinlashishi _elektironlarni о ‘ziga tomon siljitadi yoki q о ‘shbo g‘ ni qutblantiriladi. Shu bilan bir vaqtda elektron zichligi kamaygan qutbga anion birikadi: X X X+ X - + Galogenlar birikish tezligi bir xil emas. Bo g‘ energiyasiga mos ravishda ularning birikish tezligi ortib boradi. Galogen CI2 Br2 I2 Bo g‘ energiyasi, kal 57,8 46,1 36,6 Xlor oson birikadi, yod esa nisbatan qiyin birikadi. Galogenlar birikish reaksiyasi kuchli ekzotermik bo g‘ lab, energiya ajralib chiqadi. Bu reaksiya etilenga nisbatan sirolda katta tezlik bilan ketadi. Agarda reaksiya erituvchisiz, suvsiz galogenvodorod bilan olib borilsa yanada yaxshi boradi. C 6 H 5 CH=CH 2 +HBr C 6 H 5 CH Br CH 3 Gipoxlorid va gipobromid kislotalar ham sitirolga birikish reaksiyasiga kirishadi va galogengidrin hosil qiladi. Reaksiya mexanizmi etilenga birikish misolida keltirilgan. Bunda qisman digalogen tutgan birikma hosil b о ‘lishi tushuntirilgan.

C 6 H 5 CH=CH 2 +HOBr C 6 H 5 CH OH CH 2 BrClCH 2 OHCHC 6 H 5+HOCl CH=CH 2C 6 H 5 Parchalanganda kation sifatida galogen ajratadigan ayrim birikmalar ham yuqoridagi kislotalar singari birikadi.Stirolga suyultirilgan sirka kislota eritmasida uchlamchi-butoksixlorid birikishidan mos ravishdagi xlorgidrin hosil bо‘ladi.C6H5 CH=CH 2+(CH 3)3C O Cl +H 2O 20C o (CH 3)3C OH +C6H5 CH OH CH 2 Cl Xuddi shu mexanizm b о‘ yicha efirli eritmada simob oksidi ishtirokida sirolga yod ham birikadi. Bunga simob oksidi yodni suvga ta’siridan hosil bо‘lgan vodorod yodidni bo g‘ lash uchun q о‘ shiladi.Bu esa quydagi reaksiyada muvozanatni kerakli tomonga (о‘ngga) siljishiga yordam beradi va siroldan feniletilenyodgidrin hosil bо‘ladi. Bu modda esa beqaror bо‘lib, hatto vakumda haydash jarayonida ham yodid va atsetofenonga ajraladi. 2I 2 +H 2 O+HgO HgI 2 +2HOI C 6 H5 CH=CH 2 +IOH C 6 H5 CH OH CH 2 I HI+C 6 H5 CCH 3 O Agar reaksiya spirtli eritmada olib borilsa qо‘shbo g‘ ning elektron zichligi kamaygan (musbatlashgan) qutbiga alkoksi –anion birikadi va feniletilen yodgidrinning alkil efiri hosil bо‘ladi. C 6 H 5 CH=CH 2 +IOC 2 H 5 C 6 H 5 CH CH 2 I OC 2 H 5 I 2 +C 2 H 5 OH+HgO HgI 2 +C 2 H 5 OI+H 2 O

Ushbu reaksiyada qutbli erituvchi molekulasida ham birikish jarayonida qatnashishi mumkin va digalogengidrin hosil bо‘lishini oldi olinadi. Masalan sirol va bromning sirka kislota eritmasidagi (109- bet y о ‘q) CH 3 CO 2 Ag+Br 2 AgBr+ CH 3 C OBrO CH 3 COOBr CH 3 COO - +Br + C 6 H 5 CH=CH 2 +CH 3 COO - +Br + C 6 H 5 CH CH 2 Br OOC CH 3 Stirol suvli muhitda N-bromsuksinimid ham birikadi va bromgidrin hosil qiladi:NH 2CONH Cl+H 2O (H+) NH 2 CO NH 2Cl OH + - + + C6H5CH=CH 2+NH 2CONH Cl+H 2O (H+) NH 2 CO NH 2+C6H5 CH 2 CH 2 Cl 95% C 6 H 5 CH=CH 2 +Br N CO CO CH 2 CH 2 +H 2 O 20C o HN C CO CO CH 2 CH 2 +C 6 H 5 CH OH CH 2 Br Nitrat kislotaning olefinlarga birikishi past haroratda ham katta tezlik bilan boradi. Stirol esa tutovchi nitrat kislota ta’sirida polimerlanishga ham uchraydi, birikish maxsuloti kam miqdorda hosil b о ‘ladi. Bunda dastlab nitronitrat guruhi hosil b о ‘ladi va q о ‘shbo g‘ ga birikadi deb tushuntiriladi. S о ‘ngra nitrat guruhi q о ‘shni uglerod atomidan vodorod tortib olib q о ‘shbo g‘ hosil qiladi va nitrat kislota sifatida ajralib chiqadi.Umumiy holda nitro guruhi almashinish reaksiyasiga kirishgan kabi sodir b о ‘ladi. C6H5CH=CH 2+O 2NO -+NO 2+ C6H5 CH ONO 2 CH 2 NO 2-HNO 3 C6H5 CH 2 CH 2 NO 2 Nitrozilxlorid ham sirolga birikish reaksiyasiga kirishadi. Bunda nitrozo xloretilbenzol , uning qayta guruhlanishidan esa oksim hosil b о ‘ladi.

$C6H5 CH=CH 2+CINO C6H5 CH Cl CH 2 NO C6H5 CH CH 2 Cl NOHReaksiya pats haroratda, xloroform yoki uglerod t о ‘rtxlorid ishtirokida olib boriladi. Azot xlorid ham xloroform yoki uglerod t о ‘rtxlorid muhitida, past haroratda sirol q о ‘shbo g‘ iga Markovnikov qoidasiga asosan birikishi mumkin.Reaksiya tezligi etilen va izobutilenga nisbatan ancha yuqori. C6H5 CH=CH 2+NCl 3 -10C o C6H5 CH CH 2 Cl NCl 2 Stirol ham boshqa olefinlar kabi fosfor(V)-xlorid bilan birikish reaksiyasiga kirishadi. Jarayon xona haroratida ham ketadi. Bunda gidrolizlanishidan sirolfosfin kislota olinadigan birikma hosil b о ‘ladi. C 6H 5 CH=CH 2 +PCl 5 C 6H 5 CH Cl CH 2 PCl 4 H 2O C 6H 5 CH=CH P(OH) 2 O Ishqoriy katalizatorlar ishtirokida sirolga vodorod sulfid ham birikadi. Reaksiya spirt eritmasida ammiak yoki natriy etilat katalizatorligida olib boriladi. 2C 6 H 5 CH=CH 2 +H 2 S (NH 3 C 2H 5ONa) \ C 6H 5 CH CH 3 S CH CH 3 C 6H 5 Ushbu sharoitda reaksiya qutbli mexanizm b о ‘yicha boradi. Boshqa sharoitda esa keyinchalik k о ‘rib о ‘tiladi.Reaksiya radikal mexanizm b о ‘yicha ham borishi mumkin. Stirolga oltingugurt xloridning birikishi esa juda qiyin boradi. Reaksion aralashma kuchli sovitilib turilishi kerak , aks holda harorat о ‘z- о ‘zidan 200 0 C gacha qizib ketadi. 2C6H5 CH=CH 2+S2Cl2 C6H5 CH Cl CH 2 S CH 2 CH C6H5 Cl Boshqa olefinlar qatori sirolning q о ‘shbo g‘ iga ayrim metallarning tuzlari ham oson birikadi, masalan mis, simob, kumish va boshqalar.$

Birikish Markovnikov qoidasiga binoan sodir b о ‘ladi va erituvchi anioni ham ishtirok etadi. Shuning uchun erituvchi tabiatiga bo g‘ liq ravishda turlicha maxsulotlar hosil b о ‘ladi . Erituvchi sifatida suv,metil spirit, sirka kislota va boshqalar q о ‘laniladi. 2C 6 H 5 CH=CH 2 +(CH 3 COO) 2 Hg CH 3 OH H 2 O CH 3 COOH C 6 H 5 CH OCH 3 CH 2 HgOCO CH 3 C 6 H 5 CH OH CH 2 HgOCO CH 3 C 6 H 5 CH CH 2 HgOCO CH 3 Hosil b о ‘lgan simob organik birikmalar mineral kislotalar ta’sirida parchalanib sirol hosil b о ‘ladi. Ishqor eritmasi ta’sirida kuchli asos hosil bо‘ladi. C 6 H 5 CH CH 2 OH HgOCO CH 3 +NaOH C 6 H 5 CH OH CH 2 HgOH Stirolni sovitilgan sharoitda sulfat kislota ishtirokida aromatik uglevodorodlar bilan ta’sirlashuvi ham qutbli birikishga misol bо‘ladi. Bunda benzolga nisbatan uning gamologlari ishtirokida reaksiya nisbatan yuqori tezlikda ketadi. Chunki benzol gomologlarida elektron zichligi benzolga nisbatan katta va kationli almashinish qobiliyati kuchlidir.C6H5 CH=CH 2+ -10C o (H2SO 4) C6H5 CH CH 3 CH 3 CH 3 Spirtlar ham sulfat kislota katalizatorligida sirolning q о ‘shbo g‘ iga Markovnikov qoidasiga binoan birikadi. Reaksiya alifatik olefinlarga nisbatan sovitilgan sharoitda ingibitor-pirogallol ishtirokida olib boriladi. Jarayon quydagi yо‘nalishda ketadi: C6H5 CH=CH 2+H+ (H2SO 4) C6H5 CH CH 3 + +HOR (H2SO 4) C6H5 CH CH 3 O H R + -H+ C6H5 CH O R CH 3 Xuddi shunday sharoitda fenollar ham sirol bilan alkillanadi. Alkillashning fenol xalqasining orta- va para- holatlariga ketadi. Katalizator sifatida alyuminiy xlorid yoki etarli miqdordagi sulfat kislota va fosfat kislota ishlatiladi. bunda fosfat katalizator hisoblanadi.

CH=CH 2 H2SO 4 OH + C6H5 CH CH 3 OH CH CH 3 C6H5 OH 40-41% 56-60%Galogen tutgan efirlar ham sirolning q о ‘shbo g‘ iga qutbli mexanizm b о ‘yicha birikadi. Agar galogen efir molekulasi tarkibida aromatik xalqa ta’sirida faol holatda b о ‘lsa reaksiya yanada yaxshi ketadi. Bu reaksiyada sirol faolligi izobutilen va etilenga nisbatan yuqori. CH=CH 2 +Cl CHCH 3 C 6 H 5 OC o (HgCl 2 ) C 6 H 5 CH Cl CH 2 CH OCH 3 C 6 H 5 Stirol molekulasi qо‘shbo g‘ i fenil xalqasi ta’sirida faollashgani uchun , boshqa olefinlardan farqli metallorganik birikmalarni biriktirish xususiyatiga ega. Bunda metallorganik birikma metal-kation, organik-anion sifatida birikadi. CH=CH 2 +KC CH 3 CH 3 C 6H 5 C 6H 5 CH CH 2 C CH 3 CH 3 C 6H 5 K + Birlamchi va ikkilamchi aminlar ishqoriy metallar ishtirokida sirolga anion mexanizm buyicha birikadi.Ishqoriy metallar amin bilan tuz hosil qiladi, keyin esa sirolga birikadi yuqorida keltirilgan fenilizopropilkaliy singari). Masalan natriy ishtirokida diyetminning sirolga birikishidan _feniletildiyetilamin hosil b о ‘ladi. (C2H5)2NH+Na (C2H5)2NNa+H + C6H5 CH=CH 2+(C 2H5)NNa C6H5 CH CH 2 N(C 2H5)2 Na +(C 2H5)2NH (C2H5)2NNa+C 6H5 CH 2 CH 2 N(C 2H5)2

Sxemadan k о ‘rinadiki hosil b о ‘lgan C-anionning asosligi datslabki aminga nisbatan yuqori . Ikkilamchi geterotsiklik aminlar, masalan etilenamin yoki piperidin bilan ham reaksiya yuqoridagi y о ‘nalishda ketadi. Barcha holatlarda natriy sexiometrik miqdorga nisbatan kam olinadi. C 6 H 5 CH=CH 2 + HN CH 2 CH 2 40-50C o (Na) C 6 H 5 CH 2 CH 2 N CH 2 CH 2 C 6 H 5 CH=CH 2 + HN (Na) C 6 H 5 CH 2 CH 2 N Xuddi shunday sharoitda sirolga _pikolin ham birikadi. Reaksiya _pikolnning metil guruhidagi metallga almashina oladigan vodorod hisobiga ketadi.Chunki katalizator sifatida natriy qullaniladi. Agar reaksiyada sirol miqdori ikki marta ortiq olinsa,yuqoridagi holatning ikkinchi vodorodi ham almashinishi mumkin. C 6 H 5 CH=CH 2 N CH 3+ (Na) C 6 H 5 CH 2 CH 2 CH 2 N C 6 H 5 CH=CH 2+ (C 6 H 5 CH 2 CH 2 ) 2 CH N Azotda galogen tutgan sulfamidlar ham oson kation (galogen ajratib) hosil qiladi va ion mexanizm bо‘yicha qо‘shbo g‘ ga birikdi. Stirol va N-dibrombenzolsulfamid misolida bu jarayonda anionga nisbatan kation oldin birikishini va fazoviy qulay holatni egallashini, ya’ni о‘rinbosarlari kam (kam hajmli о‘rinbosarlar tutgan) uglerodga birikishini kо‘rish mumkin. Kо‘rib о‘tilayotgan misolda brom kationi sirolning (ikkita vodorod tutgan)_uglerodiga birikadi, kattaroq hajmli N-anion esa birikish noqulay bо‘lgan (bitta vodorod va fenil tutgan)_uglerodiga birikadi va N-brom-N-(2-brom-1-Feniletil-1- benzolsulfamid hosil qiladi.C6H5 CH=CH 2+Br N Br SO 2 C6H5 - + C6H5 CH CH 2Br N Br SO 2 C6H5

Stirol karbon kislotalar bilan ham reaksiyaga kirishadi. Jarayon sirolning gidrolizi kabi ketadi, datslabki birikish maxsuloti murakkab efir hosil b о ‘ladi. Sungra u о ‘z navbatida gidrolizlanib datslabki karbon kislotani va spirtni hosil qiladi. Reaksiyada sirolning polimerlanishini oldini olish uchun ingibitor uchlamchi-butilpirokatexin q о ‘llaniladi.CH 3 COOH+CH 2=CH 2 (H+) CH 3 COO CH CH3 H2O (KOH) CH 3 COOH +HO CH CH 3 Jarayon suyuq fazada xona haroratida ham nisbatan yuqoriroq haroratda ham о‘tkazilishi mumkin. Gaz fazada о‘tkazilganda esa katalizator sifatida faollantirilgan kо‘mir yoki fosfor oksidlari qullaniladi. Olefinlarga, jumladan sirolga vodorod sianit birikishidan nitril hosil b о ‘ladi. Vodorod atsionit hosilalari, masalan atsetonitril bilan esa sirka kislota muhitida konsentirlangan sulfat kislota ishtirokida reaksiya boshqa yunalishda ketadi. Bunda azotga mos ravishdagi о ‘rinbosar tutgan atsetamid hosil b о ‘ladi. C6H5 CH=CH 2+N C CH 3 H2O (H 2SO 4) C6H5 CH CH 3 NH CO CH 3 Xuddi shunday sharoitda, ya’ni suvsiz sirka kislota sirolga formal’degid ham birikadi.Bu reaksiya Prins reaksiyasi deyiladi. Jarayonda siklik formada 1,3-glikol hosil bо‘ladi. C 6 H 5 CH=CH 2 +CH 2 O C 6 H 5 CH CH 2 CH 2 OH+ - CH 3 COOH (H 2 SO 4 ) C 6 H 5 CH CH 2 CH 2 OCO OCO CH 3 CH 3 C 6 H 5 CH 2CH 2 CH 2 O O CH 2+CH 2 O 47%H 2 O (KOH) C 6 H 5 CH OH CH 2 CH 2 OH 34% Stirol qalay xlorid ishtirokida atsetil xlorid ham birikadi. Hosil b о ‘lgan xlorketon diyetilanilin bilan qizdirilganda degidroxlorlanib bezalatseton olinadi.

C6H5 CH=CH 2+Cl CO CH 3 (SnCl 4)C6H5 CH Cl CH 2 CO CH 3 -HCl C6H5 N(C 2H5)2 C6H5 CH CH CO CH 3Yuqoridagi reaksiya sirka kislota gomologlari bilan ham boradi va yuqori unum bilan mos ravishdagi ketonlar hosil bо‘lishiga olib keladi. Stiroga 45--- haroratda alyuminiy xlorid katalizatorligida fosgen tasir ettirilganda ham qutbli birikish sodir bо‘ladi va ---xlor -----fenilpropionilxlorid xosil qiladi.Agar jarayon yuqori haroratda olib borilsa teskari reaksiya ketadi. Bunda azotda mos ravishdagi о ‘rinbosar tutgan atsetamid hosil b о ‘ladi. Xuddi shunday sharoitda yani suvsiz sirka kislotali muhitda,konsentrlangan sulfat kislota sirolga formaldegid ham birikadi. Bu reaksiya Prins reaksiyasi deyiladi.Jarayonda siklik formada yoki atsetat formada 1,3-glikol hosil b о ‘ladi. Stirolga qalay xlorid ishtirokida asetilxlorid ham birikadi. Hosil b о ‘lgan xlorketon diyetilanilin bilan qizdirilgandadegidroxlorlanib benzalaseton olinadi. Yuqoridagi reaksiya sirka kislota gomologlaribilan ham boradi va yuqori unum bilan mos ravishdagi ketonlar hosil b о ‘lishiga olib keladi. Stirolga 45 0 C haroratda alyuminiy xlorid katalizatorligida fosgen tasir ettirilganda ham qutbli birikish hosil b о ‘ladi va _xlor__fenilpropionilxlorid hosil b о ‘ladi.Agar jarayon yuqori haroratda olib borilsa teskari reaksiya sodir b о ‘ladi. C6H5 CH=CH 2+Cl CO Cl <45C o >45C o C6H5 CH Cl CH 2 CO Cl 65% Dikarbon kislota xlorangdridlarining qalay xlorid katalizatorligida sirolga birikishidan tо‘yinmagan diketonlar hosil bо‘ladi. Birikishning birlamchi mahsuloti reaksiya sharoitida о‘z-о‘zidan ikki molekula vodorod xlorid ajratadi..

C 6 H 5 CH=CH 22 + Cl CO CH 2 COCl (SnCl 4 ) C 6 H 5 CH CH 2 CO CH 2 CO CH 2CH ClC 6 H 5 -2HCl C 6 H 5 CH=CH CO CH 2 C 6 H 5 CH=CH CO Stirol yuqori haroratda va bosimda kobald karbonil katalizatorligida uglerod (2) oksid va vodorod ta’sirida karbonillanadi.va ---fenilpropion hosil qiladi.C 6 H 5 CH=CH 2 +CO +H 2 Co 2 (CO) 8 115C o220atm C 6 H 5 CH CH 3 CHO 30% Yuqorida kо‘rib о‘tilgan barcha reksiyalar sirolga qutnli birikish mexanizmi bо‘yicha ketadi.Unadn tashqaribirqancha birikish reaksiyalari mavjud bо‘lib ,qutbsiz mexanizm bо‘yicha ketadi.+uyida biz ularni kо‘rib о‘tamiz. Olefinlarga xos bо‘lgan umumiy reaksiyalardan biri katalitik gidrogenlanish reaksiyasidir.+о‘ shbo g‘ ga sirt yuzasi faol moddalar ishtirokida vadorod birikishi radikal mexanizmi bо‘yicha ketadi.Stirolning gidrigenlanishidan etil benzol hosil bо‘ladi.jarayon yuqori haroratda katalizatorsiz ham yuqori haroratda borishi mumkin. Faqat bunad boshlan g‘ ich va mahsulotning parchalanishi hisobiga ham reaksiya tezligi juda pasayib ketadi. Katalirik gidrogenlanish tezligi katalizator faolligiga bo g‘ liq.Vodorod katalizator sirtida qanchalik k о ‘p adsorbsiyalansa reaksiya tezligi shunchalik yuqori va muvozanat о ‘ng tomonga siljigan b о ‘ladi. Adsorbitsiyalanishni oshirish uchun gidrogenlash jumladan sirolni gidrogenlash ham yuqori bosimda ol boriladi.Katalizator sifatida platina kukuni palladiy,nikel, kobald yoki ularning boshqa metallar bilan arlashmalari ishlatiladi.Bu katalizatorlarning faolligi ayrim holatlarda oz miqdordagi q о ‘rg‘oshin,qalay,simob rux yoki vismut tuzlari ishtirokida keskin kamayib ketadi.Bunday holatlarga qarshi vodorod sulfid sulfid bilan qisqa mudatli ishlav berilgan yoki kam miqdorda selen metali q о ‘shilgan nikel faol katalizator hisoblanadi. Keyingi vaqtlarda mahsus tayyorlabgan nikel –reney katalizatori vaboshqa k о ‘plab katalizatorlar ham gidrogenlanish reaksiyalarida keng q о ‘llanilmoqda. Sharoitiga bo g‘ liq ravishda sirolyon zanjiriga nisbatan yoki bir vaqtda ham yon zanjirga ham halqaga gidrogenlanib mos ravishda etilbenzolni yoki etilsiklogeksanni hosil qiladi.Vibil guruhining qaytarilishi nisbatan yumshoq sharoitda masalan spirtli eritmada yoki sirka kislota muhitida oddiy harorat va bosimda platina yoki palladiy katalizatori ishtirokida olib boriladi.Bunda platina katalizatori palladiyga nisbatan ayniqsa vodorod ekvivalent miqdorda olinsa faol hisoblanadi.

C6H5 CH=CH 2+H2 CH 3COOH Pt,Pd CH 2 CH 3 +3H 2 160C o(Ni) CH 2 CH 3agar selektiv (tanlab tasir qiluvchi)katalizatorlar,masalan, temir(96%) va nikel (6%) arlashmasi qо‘llanilsa etilbenzol faqat yiqori bosim va yuqori haroratda gidrogenlanish natijasida hosil bо‘ladi.Bu sharoitda aromatik halqaga birikish vadorod ortiqcha olingan holatdagina juda oz miqdorda ketadi. reaksiya harorati va bosimi yanada oshirilganda bu jarayon tezligi bisbatan oshadi. Hatto sirolni natriyni spirtli eritmasi yordamida ham selektiv qaytarish mumkin. yuqorida galogenlarning sirolga qutbli birikishini k о ‘rib о ‘tildi.Lekin jarayon nurlantirish yordamida yoki oz miqdordagi kislorod katalizatorligida va nihoyat juda yuqori haroratda olib borilsa qutbsiz,radikal mexanizm b о ‘yicha sodir b о ‘ladi.Lekin ikkila holda ham mahsulot ham bir hil .Hosil b о ‘lgan birinchi galogen radikal q о ‘shbo g‘ tutgan uglerodlarning fazoviy holati erkinroq b о ‘lganiga birikadi. Masalan sirolga dastlab birikish ---uglerodga ketadi. X 2 X + X+ - hv C 6 H 5 CH=CH 2 +X - C 6 H 5 CH CH 2 X. +X - C 6 H 5 CH X CH 2 X C 6 H 5 CH CH 2 X+X 2 . C 6 H 5 CH CH 2 X X +X - Galogenlarning masalan rodanning sirolga birikishi ham huddi shundek radikal mehanizm bо‘yicha boradi.Rodanning qо‘shbo g‘ ga birikish tezligi brom va yodning birikish tezligi orasida yotadi va reaksiyon aralashmani quyosh nuri yoki suniy yoru g‘ lik nuri ta’sirida sezilarli oshdi. Erkin holatdagi radon bevosita eritmada o g‘ ir metall radonidiga galogen ta’sir ettirib olinadi, masalan. Hg(SCN) 2+I2 HgI 2+2SCN . NC S S CN

Analitik kimyoda bu reaksiya sirolni, etilenni va boshqa ayrim olefinlarni xususiyatini о‘rganishda foydalaniladi. (SCN) 2 SCN+SCN . . hv SCN+C 6 H 5 CH=CH 2. C 6 H 5 CH CH 2 SCN. +(SCN) 2 C 6 H 5 CH SCN CH 2 SCN 65% Azot(III)-oksid radikalga oson parchalangani uchun aromatik xakqa ta’sirida bо‘lgan (Soprijyon) sirolning qо‘shbo g‘ iga radikal mexanizm bо‘yicha birikadi va sirolpsevdonitrozit hosil bо‘ladi. Viland fikricha psevonitrozit qattiq holatda dimer tuzilishga ega bо‘ladi.Bu reaksiya sirolni miqdorini aniqlashda foydalaniladi. N 2 O 3 ON + NO 2. . C 6 H 5 CH=CH 2 + N 2 O 3 (C 6 H 5 CH NO CH 2 NO 2 ) 2 70-80% Spirt eritmasida sirolpsevdonitrozit qaynash haroratigacha qizdirilganda _sirolnitrozit holatga, erituvchisiz qizdirilganda esa nitrotsirolga о‘tadi.(C6H5 CH NO CH 2 NO 2)2 C6H5 C NOH CH 2 NO 2 C6H5 CH=CH NO 2 Stirolning 200 0 C va atmosfera bosimida yoki yuqori bosimda oltingugurt bilan ta’sirlashuvi ham qutbsiz mexanizm b о‘ yicha hosil bо‘ladi. Bunda tiofen xalqasi hosil b о ‘lish bilan bir vaqtda degidrogenlanish ham ketadi. Reaksiyada _difeniltiofen hosil b о ‘ladi. Turli mualliflar jarayonda difeniltiofenning har xil izomerlarini oz miqdorda hosil b о ‘lishini aniqlaganlar. Bu esa reaksiyaning radikal mexanizmda borishini bildiradi.

2C 6 H 5 CH=CH 2 +S -2H 2 C 6 H 5 CCH CH S C C 6 H 5 Vodorod sul’fid, merkaptan va oltingugurtning shu kabi boshqa birikmalari qutbli birikish bilan birga, qutbsiz parchalanishni engillashtiruvchi sharoitda radikal mexanizm bо‘yicha ham boradi.Peroksidlar, kislorod, ultrabinafsha nur va yuqori harorat bunday sharoit hosil bо‘lishini engillashtiradi. Maxsulot hosil bо‘lishida birikishning Markovnikov q oidasi bо‘yicha ketmasligi ham uning radikal mexanizmda borishini kо‘rsatadi.Agar sirol bu g‘ i bilan vodorod sulfid aralashmasi 600 0 C da faollashtirilgan alyuminiy oksidiga shimdirilgan temir sulfidli katalizatoridan о‘tkazilganda vodorod sulfid radikal mexanizm bо‘yicha birikib, merkaptan hosil q iladi. S о ‘ngra uning asosiy qismi degidrogenlanish bilan bir vaqtda xalqalanadi va benzotiofen olinadi.H2S H+SH.. C6H5 CH CH 2+SH. C6H5 CH CH 2 SH . H2S C6H5 CH 2 CH 2 SH +SH . CH 2 CH 2 SH 2H 2+ CH CH SH Stirolga metanning poligalogenli hosilalari ham quutbsiz birikadi. Galogenli hosila nur ta’sirida radikalga yoki organik peroksidlardan hosil bo’lgan radikal ta’sirida radikalga parchalanadi. Reaksiya sirol bilan atmosfera bosimida (etilen va izobutilen bilan avtoklovda) boradi. Tetrabrom va siroldan nur ta’sirida 1,1,1,3-terabrom-3-fenilpropan hosil b о ‘ladi. CBr 4 hv CBr 3+Br . . C6H5 CH=CH 2+CBr C6H5 CH CH 2 CBr 3 +CBr 4 C6H5 CH Br CH 2 CBr 3+CBr 3 .

$Stirolga qutbli va qutbsiz birikish reaksiyasidan tashqari xalqalanish reaksiyasiga ham kirishadi . Bunday reaksiyalardan biri Dil’s-Al’der diyen sintezidir. Stirol butadiyen bilan diyen sintezi reaksiyaga etilenga nisbatan oson kirishadi. Stabilizator sifatida atsetilendikarbon kislota qo’llaniladi va bu bilan sirolning polimerlanishini oldi olinadi. Reaksiya natijasidi 1,2,3,6-tetragidrodifenil hosil b о ‘ladi. Xuddi shu tarzda sirol va tsiklopentadiyen ham diyen sinteziga kirishadi va 2,5-yendometil-1,2,5,6-tetragidrodifenil hosil b о ‘ladi.CH CH 2 + CH 2 CH CH CH 2 170-180C o P HC H2C CH 2 CH CH CH 2 HC HC CH CH 2 CH + CH CH 2 180-190C o P HC HC CH CH 2 CH CH CH 2 Monoalmashingan diyenlar , masalan 2-fenilbutadiyen-1,3 ham sirol bilan xalqalanish reaksiyasiga kirishadi va hosil bо‘lgan maxsulot tarkibida ikkala о‘rinbosar bir-biriga nisbatan para- holatni egallaydi. Bunda pikrin kislota ingibitori (sirolni polimerlanishini oldini olish uchun) ishtirokida 1,4- difenilsiklogeksan-1(I)va fenilbutadiyen dimeri-4-vinil-1,4-difenilsiklogeksen-1(II) hosil bо‘ladi. О ‘z navbatida 1,4-difeniltsiklogeksen-1 dan ma’lum sharoitda miqdoriy jihatdan p-difenilbenzol (terfenil) olish mumkin. C 6 H 5 + CH 2 CH C 6 H 5 125C 125C o o P P C 6 H 5 C 6 H 5 CH=CH 2 C 6 H 5 C 6 H 5 (1) (2) 280C o Pd\C C 6 H 5 C 6 H 5+2H 2 (3) 320C o Pd\C Stirol va poligalogenlangan o-benzoxinonlar diyen sintezi reaksiyasiga xona haroratida va oddiy bosimda ham oson kirishadi, suv hammomi qaynash haroratida esa yanada yaxshi ketadi.Agar reaksiya benzol eritmasida olib borilsa, sirol gidroxinon bilan sabillashtiriladi.Bunda diketon hosil bо‘ladi.$