Bosh sahifa
Referatlar
Kimyo
Radikal polimerlanish jarayonlari
Radikal polimerlanish jarayonlari
Yuklangan vaqt:
20.09.2019
Ko'chirishlar soni:
0
Hajmi:
117 KB
Ko'chirib olish
O'xshashlar
Radikal va fotokimyoviy polimerlanish
Polimerlanish jarayonlari
Anionli polimerlanish
Kationli polimerlanish
Ionli polimerlanish
![Sopolimerlanish jarayonida o’sayotgan radikallar bilan monomerlarning o’zaro ta‘sirlashuvi natijasida to’rt turdagi reaktsiya sodir bo’ladi. Agar M 1 va M 2 monomerlardan aktiv markazlar osil bo’lish tezligini υ 1,1 , υ 2,2 va tezlik doimiyliklarini υ 1,1 , va υ 2,2 bilan, oraliq reaktsiyalar tezliklarini υ 1,2 , υ 2,1 va K 1,2 , K 2,1 bilan belgilasak, u holda sopolimerlanish jarayonlar quyidagi elementlar reaktsiyalardan iborat bo’ladi. K 1,1 I M 1 + M 1 ———→ M ֹ 1 I υ 1,1 = K 1,1 [M · 1 ] [ M ] K 1,2 II M · 1 + M 2 ———→ M · 2 II υ 1,2 = K 1,2 [M · 1 ] [ M 2 ] K 2,2 III M · 2 + M 2 ——→ M · 2 III υ 2,2 = K 2,2 [ M · 2 ] [ M 2 ] K 2,1 IV M · 2 + M 1 ——→ M · 1 IV υ 2,1 = K 2,2 [ M · 2 ] [ M 1 ] Keltirilgan reaktsiyalardan qaysi birining tezligi kattaroq bo’lsa, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi, o’sha reaktsiyaga muvofiq birikayotgan monomer bo’g’inlari bilan boyigan bo’ladi. Demak, mana shu to’rt xil reaktsiyalar yordamida monomerlarning umumiy sarf bo’lish tezligi I va IV reaktsiyalarda kuzatilgani uchun bu quyidagi tenglama bilan ifodalanadi. d [M 1 ] — ——— R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] dt M 2 monomerning sarf bo’lish tezligi II va III reaktsiyalarga kuzatilgani uchun: d [M 2 ] — ——— R 2,2 [M · 2 ] [M 2 ] + R 1,2 [M · 2 ] [M 2 ] dt](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-5.png)
![(1) va (2) tenglamani o’zaro bir-biriga bo’lganimizda quyidagi nisbatga ega bo’lamiz. d [M 1 ] R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 1,2 [M · 2 ] [M 1 ] ——— = ————————————— d [M 2 ] R 2,2 [M · 2 ] [M 2 ] + R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] Makroradikal M 2 radikaldan M 1 radikalga uzatilishi, ya‘ni II va IV elementar reaktsiyalarning takrorlanishi tufayli, bu reaktsiyalar orasida muvozanat qaror topadi: R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] = R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] Bundan R 2,1 [M · 1 ] [M 2 ] [M · 2 ] = —————— R 2,1 [M] Haqiqatan ham M 1 — M 2 — M 2 11 reaktsiyaning tezligi M 2 — M 1 — M 1 1V reaktsiyanikiga nisbatan ortiqroq bo’lsa, reaktsion muhitda M 2 radikalning miqdori ortadi. Natijada 11 elementar reaktsiya yuqori tezlikda boradi. Ya‘ni aktiv markazning M 1 dan M 2 ga M 2 radikaldan M 1 radikalga uzatilish tezligi M 1 va M 2 monomerlardan aktiv markaz hosil bo’lish tezligiga qaraganda ortiq bo‘ladi. Natijada 11 va 1V reaktsiyalar o’rtasida dinamik muvozanat qaror topadi. Shu sababdan (3) tenglamadan R 2,1 [M · 2 ] [M 1 ] ning o’rniga R 1,2 [M · 2 ] [M 2 ] ni qoyib, hosil bo’lgan tenglamani har ikki tomonini [M 1 ] ga bo’lib, soddalashtiramiz. —— R 2,2](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-6.png)
![R 1,1 —— [M 1 ] + [M 2 ] d [M] R 1,1 [M · 1 ] [M 1 ] + R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] [M 1 ] R 1,1 ——— = ——――————————— = —— ————————— d [M 2 ] R 2,2 R 1,2 [M · 1 ] [M 2 ] 3 [M 2 ] R 2,2 —— · ——————— + R 1,2 [M · ] [M 2 ] — [M 2 ] [M 1 ] R 2,1 [M 1 ] R 2,1 Bundan monomerlarning nisbiy aktivligini, ularning o’zaro reaktsiyaga kirishish tezlik konstantalari orasidagi nisbat orqali ifodalash mumkin bo’ladi. M 1 monomerning nisbiy aktivligini r 1 va M 2 monomernikini esa r 2 bilan ishoralaymiz va bu ifoda sopolimerlanish doimiyligi deb ataladi. Ularning qiymatini (5) tenglamadagi o’rniga qoysak, sopolimerlanish jarayoni uchun differentsial tenglamaga ega bo’lamiz: d [M 1 ] [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] ——— = —— • —————— d [M 2 ] [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] Bunda r 1 va r 2 kattaliklar monomerlar molekulalarning bir-biri bilan o’zaro birika olish imkoniyatining tarkibiy qiymatlarini ko’rsatadi. Bu doimiyliklar ba‘zi bir sistemalar uchun o’zgarmas qiymatga ega bo’ladi. Bu tenglama Mayo — Lyuisning sopolimer tarkibining differentsial tenglamasi deb yuritiladi. Shunday qilib, yuqoridagi tengldama juda qisqa vaqt ichida hosil bo’layotgan sopolimerning differentsial tarkibini d [M 1 ] ——— d [M 2 ]](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-7.png)
![ifodalaydi, ya‘ni polimerlanish jarayonining ma‘lum paytida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini aniqlashga imkon yaratadi. Agar keltirib chiqarilgan differentsial tenglama (6) ni integrallasak: [M 1 ] [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] ——— = —— • —————— [M 2 ] [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] ifodasiga ega bo’lamiz. Tenglamadan ko’rinib turibdiki, hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi monomerlarning dastlabki aralashmasi tarkibidan farq qiladi va monomerlarning reaktsion aktivliklariga (r 1 va r 2 ga) bog’liq ravishda o’zgaradi. Sopolimerlanish doimiyliklarining qiymatini aniqlash uchun odatda M 1 va M 2 monomerlar aralashmasidan hosil bo’lgan sopolimer tarkibini bilish kifoya qiladi. Umumiy holda sopolimerning tarkibi monomerlar aralashmasining tarkibidan ancha farq qiladi, ya‘ni jarayon davomida aralashmaning tarkibi o’zgarib boradi, chunki sistemada faolroq monomer miqdori kamayib, sustroq monomer miqdori nisbatan ortib boradi. Binobarin, sopolimer tarkibi ham o’zgarib boradi. Polimerlanish darajasining katta qiymatlarida hosil bo’layotgan sopolimerning tarkibini Mayo — Lyuis tenglamasi yordamida aniqlab bo’lmaydi. Shu sababdan Abkin bu tenglamani soddalashtirib, polimerlanish jarayonining katta qiymatlari uchun Mayo ( Lyuisning to’liq integral tenglamasini taklif qildi: bu yerda [M 01 ] va [M 02 ] M 1 va M 2 monomerlarning aralashmasidagi dastlabki molyar miqdorlari. Sopolimer tarkibini miqdoriy hamda grafik usulda aniqlash uchun monomerlarning absolyut molyar miqdorlari o’rniga ularning aralashma tarkibidagi dastlabki molyar miqdorlarini (f 1 , f 2 ni ) va sopolimer tarkibidagi miqdorlari (F 1 va F 2 ) bilan ifodalaymiz. Sopolimer tarkibidagi monomerlarning molyar miqdorlari quyidagi tenglamalar yordamida hisoblab topiladi. Sopolimer tarkibining monomer aralashmasi tarkibiga bog’liqlik diagrammasi — sopolimer tarkibining egri chiziqlari deb yuritiladi.](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-8.png)
![I. Hol. r 1 = 1, r 2 = 1. Bu holda o’sayotgan makroradikal har ikki monomer molekulalarini bir xil tezlik bilan biriktirib oladi. Demak, polimerlanish jarayoni har bir monomerning erkin radikali o’z monomerini ham, “begona ” monomerni ham bir xil tezlik bilan biriktiradi. Natijada sopolimerning tarkibi dastlabki monomerlar aralashmasi tarkibidan farq qilmaydi va azeotrop aralashma hosil bo’ladi. Sistemada azeotrop sopolimerlar hosil bo’lishi uchun quyidagi nisbatlar tengligi qaror topishi kerak: d [M 1 ] [M 1 ] n [M 1 ] r 1 [M 1 ] + [M 2 ] —―— = ―— = —— bo’lsa ————―— = 1. d [M 2 ] [M 2 ] n [M 2 ] r 2 [M 2 ] + [M 1 ] u holda [M 1 ] (r 1 — 1) = [M 2 ] (r 2 — 1) bundan [M 1 ] r 2 — 1 —— = ——— [M 2 ] r 1 — 1 Agar [M 1 ] nisbat (12) tenglamadagi holni qanoatlantirsa, monomer —— [M 2 ] tarkibi sopolimerlanish jarayoni davrida o’zgarmasdan qolib, dastlabki monomerlar aralashmasining tarkibiga mos keladi. U holda (12) tenglamaning o’ng tomonining fizikaviy ma‘nosi: r 2 — 1 ——— > 0 r 1 — 1](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-9.png)
![chizig’iga ega bo’ladi. Monomerlarning to’liq polimerlanishidan hosil bo’layotgan sopolimerlarning tarkibi bundan mustasno bo’lib, uning makromolekulasi taqsimlanish jihatidan xilma-xil tarkibga egadir. Shuning uchun sopolimer makromoleklasining tarkibiy xilma-xilligini aniqlash uchun, sopolimerlanish jarayoni yuqori qiymatlargacha olib boriladi. Ayni bir vaqtdagi hosil bo’lgan sopolimerning tarkibini sopolimerlanish darajasiga nisbati hisoblab topiladi. Ya‘ni [M] bu yerda [M 0 ] va [M] — sopolimerlarning 1 — —— , [M 0 ] boshlang’ich va keyingi summar miqdorlari. Agar M 0 va M monomerning dastlabki va oxirgi miqdorlarini qiymati orqali ifodalab, F 2 > f 2 uchun Skeyst tenglamasi. Bu tenglamani (15) tenglama yordamida integrallansa, May er tenglamasi kelib chiqadi: [M] f 1 a f 2 B f 01 ― δ γ 1 — —― = 1 ― ―— ―— ―——— [M 0 ] f 01 f 02 f 1 ― δ Bu tenglamaning chap tomonidagi ayirma [M] monomerlarning 1 — —― [M 0 ] sopolimerga aylanish darajasini ko’rsatadi. r 2 r 1 1 ― r 1 · r 2 1 ― r 2 = —— ; = —— ; = —————— ; = ————— 1 – r 2 1 – r 1 (1― r 1 ) (1― r 1 ) 2 ― r 1 ― r 2](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-12.png)
![ , , va darajalarning qiymatlari, ularni sopolimerlanish kattaliklarini aniqlagandan so’ng hisoblab topiladi. Monomerlar bo’g’inlarini sopolimerning molekulyar zanjirida ketma – ket taqsimlanishini va joylashish tartibini r 1 va r 2 kattaliklar qiymatini aniqlash yordamida hisoblab topishimiz mumkin. Agar n ta monomer (M 1 ) bo’g’inining sopolimer zanjirida ketma – ket joylashishini Q n bilan belgilasak, u holda: P 1.1 M 1 monomerning polimerlanish darajasi. Q n 1 = P n – 1 · P 1,2 1,1 bunda [M 1 ] P 1,1 = r 1 —— + r 1 [M 1 ] [M 1 ] bundan 00 P 1,2 = 1 — P 1,1 ; P 1,2 = ∑ P n – 1 = 1 1 1,1 bo’lgani uchun Q n , qiymati zanjir uzunligi boylab M 1 bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlangan qismlariga son jihatdan teng bo’ladi. U holda sopolimer zanjirida M 1 monomer bo’g’inlarining ketma – ket taqsimlanishi: n Q m ———— = nP n- 1 · P 2 ga teng bo’ladi 00 1,1 1,2 ∑ n Q m 1](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-13.png)
![n 1 = % ―― ; n 2 = % —— R R Diadalarning ketma – ketlik ehtimolligi R R P 1.2 = ——— ; P 1.1 = ( % M 1 — —— ) / % M 1 % 2 M 1 2 R R P 2.2 = ( % M 2 — —— ) / % M 2 ; P 2.1 = ——— 2 % 2 M 2 P 2.2 + R 2.1 = 1 bo’ladi. Xuddi shu usulda M 2 monomer bo’g’ini uchun zanjirning xohlagan qismidagi ketma – ketlik ehtimolligi hisoblab topiladi. Shunday qilib, sopolimer tarkibi r 1 va r 2 kattaliklarining monomerlar va o’sayotgan makroradikallarning xususiyatlariga bog’liq ekanligini ko’ramiz. 1917 yilda T. Alfrey va K. Prays sopolimerlanish doimiyliklarini reaktsiyaga kirishayotgan monomerlarning tuzilishiga bog’liqligini o’zlari ishlab chiqqan Q e sxemasida ko’rsatib berdilar. Bu sxemada har bir o’suvchi zanjirning doimiyligi 4 ta kattalik orqali ifodalanadi. R 1.1 = P 1 · Q 1 · exp [― e 1 2 ] R 1.1 = P 1 · Q 1 · exp [― e 1 · e 2 ] Bu yerda P o’sayotgan radikalning reaktsiyaga kirishish qobilyati; Q molekuladagi qo’shbog’ quvvatini ko’rsatuvchi kattalik (umuman P va Q monomer va radikalningkuchlanganligini ko’rsatuvchi kattaliklardir ). Monomer molekulasining va o’sayotgan M 1 radikalning o’rinbosarlar ta‘sirida qutblanishini ko’rsatuvchi kattaliklar e 1 va e 2 bilan ishoralanadi. Ularning qiymati](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-15.png)
![musbat va manfiy bo’lishi mumkin. R 1, 1 va R 1 , 2 nisbiy qiymatlarini r 1 kattalik orqali ifodalab, (24) tenglamani quyidagi ko’rinishga keltiramiz: R 1.1 = P 1 Q 1 exp [― e 1 2 ] Q 1 r 1 = ——————————― = —― exp [―e 1 (e 1 ― e 2 ) ] R 1.1 = P 1 Q 2 exp [― e 1 e 2 ] Q 2 shuningdek, r 2 = ―— exp [― e 2 (e 2 ― e 1 ) ] bu ikkala tenglamaning o’zaro ko’paytmasidan r 1 r 2 = exp [ (e 1 e 2 ) 2 ] hosil bo’ladi (27). Yuqorida keltirilgan empirik tenglamalar asosida monomerlarning (Q e sxemasi yordamida ) reaktsiyaga kirishish qobilyatlarini tajriba yo’li bilan aniqlash mumkin. Preys va boshqa tadqiqotchilar stirolning nisbiy reaktsion faolligini etalon sifatida Q = 1 va qutblanishini e = 0,8 ga teng deb qabul qilib, qator monomerlar uchun yuqoridagi empirik tenglama yordamida Q va e ning qiymatlarini hisoblab chiqdilar. Bu sxemanirng nazariy asoslarini qoniqarli bo’lmaydi, chunki (Q e) sxemasi asosan empirik va taxminiy xarakterga ega bo’lgani uchun nazariy asosga ega emas. Shunga qaramay, amaliy tajribalar asosida bu sxemadan foydalanib sopolimerlanish kattaliklarining qiymatlarini izohlab berish mumkin. Keyingi vaqtlarda Q va e ning qiymatlarini monomerlarning fizikaviy xossalarini o’rganish yordamida aniqlashga urinishlar bo’ldi. Natijada bu usul yordamida monomerlar tarkibidagi qo’shbog’ning UF – nur yutishini o’rganish bilan monomerning nur yutish maksimumi n - 1 bilan ig Q orasidagi chiziqli korrelyativ bog’lanish aniqlandi. Bundan tashqari YamR usuli yordamida ham qo’shbog’ning qutblanishi e bilan 13 C atomining ximiyaviy siljishi o’rtasidagi bog’lanish aniqlandi. Shunday qilib, Q va e ning qiymatlarini aniqlash bilan hali o’rganilmagan monomerlar](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-16.png)
![Molekulasi tarkibida asosli xossasi bo’lgan funktsional gruppalarga ega monomerlardan hosil bo’lgan sopolimerlar tarkibiga Lyuis kislotalari katta rol ko’rsatadi. Radikal sopolimerlanish jarayoniga muhitning ta‘sirini o’rganish ham katta ahamiyatga ega. Sopolimerlarning kompozitsion bir xillik tarkibini oshirish va zanjirdagi monomer bo’g’inlarning qat‘iy tartibda joylashish ketma – ket darajasini boshqarish va aktiv monomerlar bilan passiv monomerlar asosida maqsadga muvofiq sopolimerlar olish uchun sopolimerlanish jarayoni o’ziga xos xususiyatga ega bo’lgan maxsus aktiv muhitlar ta‘sirida olib boriladi. Radikal sopolimerlanish jarayonining kinetik qonuniyatlari ifodasini keltirib chiqarish uchun, faqat zanjirning o’sish reaktsiyalari asosida emas, balki zanjirning uzilishi va initsirlanish, aktiv markaz hosil bo’lish tezliklarini hisobga olishga to’g’ri keladi. Erkin radikallarning umumiy miqdorini o’zgarmas deb, zanjirning uzilishi quyida keltirilgan uch turdagi reaktsiyalarning tezliklaridan iborat bo’ladi, deb faraz qilamiz: R 1.1 ∽ M ׂ 1 + M ׂ 1 ∽ ── ⇢ ∼ M 1 ─ M 1 ∼ bir tipdagi uzilish R 2.2 ∽ M ׂ 2 + M ׂ 2 ∽ ── ⇢ ∼ M 2 ─ M 2 ∼ reaktsiyalari R 1.2 ∽ M ׂ 1 + M ׂ 2 ∽ ── ⇢ ∼ M 1 ─ M 2 ∼ qarama – qarshi tipdagi uzilish reaktsiyalari. υ in = υ uz = R [M∙] 2 Statsionar holat uchun aktiv markaz hosil bo’lish reaktsiyasining tezligi: υ in = (R uz ) 1.1 [M∙ 1 ] 2 + (R uz ) 1.2 [M∙ 1 ] [M∙ 2 ] + (R uz ) 2.2 [M∙ 2 ] 2](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-18.png)
![Zanjir o’sishining umumiy tezligi esa quyidagiga teng bo’ladi: d [M 1 ] + d [M 2 ] ― —————— = R 1.1 [M∙ 1 ] [M 1 ] + R 2.1 [M∙ 2 ] [M 1 ] + dt R 2.2 [M∙ 2 ] [M 2 ] + R 1.2 [M∙ 1 ] [M 2 ] (R uz ) 1 , 1 zanjirning uzilish tezliklarining doimiyliklari. Qarama –qarshi zanjirning uzilish kattaligining qiymati 1 bo’ladi. Demak, monomer bo’g’inlarining sopolimer zanjirida ketma – ketligi ortishi bilan, ya‘ni r 1 , r 2 1 ning kamayishi bilan qiymati ortib boradi. Demak, zanjirning uzilishida qutblanish effekti e donor – aktseptor o’zaro ta‘sir ko’rinishida (xuddi zanjirning o’sishi davridagidek) kerakli omil hisoblanadi. Masalan, vinilatsetat stirol sistemasida passiv monomerning aktiv monomer bilan sopolimerlanish jarayonida mo’l miqdor stirol ta‘sirida vinilatsetatning polimerlanishi to’xtaydi. Ya‘ni “aktiv” stirol vinilatsetat radikali bilan birikib, uning aktivligini susaytiradi. Natijada makromolekula zanjiri vinilatsetat va stirol bo’g’inlaridan iborat sopolimer hosil bo’ladi. Shunday qilib, turli xil aktivlikka ega bo’lgan monomerlarning o’zaro sopolimerlanishidan sanoat talablariga javob beradigan yuqori texnikaviy va amaliy xossalarga ega bo’lgan polimerlar yaratish mumkin. Ma‘lum maqsadli xususiyatlarga ega bo’lgan yuqori molekulyar birikmalar yaratishda, ximiya sanoatida sintetik kauchuklar, plastmassalar, ionitlar, sintetik tolalar ishlab chiqarishda sopolimerlanish jarayonidan keng foydalaniladi.](/data/documents/8598c0a0-99ab-43bc-a45e-4ce3f8f5195b/page-19.png)
