Neftdagi arenlar va gibrid birikmalar - Kimyo - Referatlar

Neftdagi arenlar va gibrid birikmalar

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

348 KB

Ko'chirib olish

Neftdagi arenlar va gibrid birikmalar Reja:  Umumiy ma'lumot  Arenlarning fizik xossalari  Arenlarning kimyoviy xossalari  Kondensirlangan arenlarning kimyoviy xossalari  Gibrid sikloalkan – arenlar  Arenlarning neft kimyoviy sintezda ishlatilishi  Arenlarni ishlab chiqarish xomashyo bazalari strukturasi

Arenlar - aromatik uglevodorodlar alkanlar va sikloalkanlarga nisbatan neft tarkibida kamroq miqdorda uchraydi. Turli neftlarda ushbu uglevodorodlarning umumiy miqdori turlicha bo`lib, 10-20% (massaviy) ni tashkil qiladi. Aromatik neftlarda, masalan, Chusov neftida uning miqdori 35 va undan ortiq foizni tashkil qiladi. Ushbu sinf uglevodorodlari neftda benzol va uning gomologlari hamda bi - va polisiklik birikmalar hosilalari holida mavjud. Neft tarkibida gibrid strukturali uglevodorodlar ham mavjud bo`lib nafaqat aromatik sikllar, alkilli sikllar, balki sikloalkanli sikllar ham mavjud. Neft tarkibidagi arenlar boshqa sinf uglevodorodlariga nisbatan yaxshiroq o`rganilgan. Ko`pgina individual arenlar turli usullar bilan neft fraksiyalari tarkibidan ajratib olingan. Bu usullar quyidagilarga asoslangan: - ularning yuqori reaksion qobilyatiga; - tanlash adsorbsiyasiga; - ularning polyar erituvchilarda eruvchanligiga; - ularning yuqori erish haroratiga. Benzin fraksiyasidagi C 9 gacha hamma alkil benzollar identifikatsiya qilingan. Neft tarkibida eng ko`p tarqalgan arenlar - toluol, metaksilol, psevdokumol. Odatda neftda toluol benzol, etilbenzol va har bir ksilol izomerlaridan ko`proq miqdorda uchraydi. C 8 arenlari miqdori quyidagi qatorda kamayib borish tartibi bo`yicha berilgan: Meta-ksilol > etilbenzol > orto-ksilol > para-ksilol. Kerosin va gazoyl fraksiyalarida benzol qatori uglevodorodlaridan tashqari naftalin va difenil gomologlari identifikatsiyalangan. Neft tarkibida naftalin metilli hosilalariga СН 3 1,2,4 trimetilbenzol lardirСН 3 СН 3

nisbatan ancha kam miqdorda bo`ladi. Neft tarkibida difenil hosilalari naftalin uglevodorodlarga nisbatan ancha kam. Difenil va uning alkilli hosilalaridan tashqari neft tarkibida ko`prik strukturali arenlar (1,2-difenil etan) ham topilgan. Og`ir gazoyl, moy va oliy fraksiyalarda, shu bilan birgalikda, politsiklik arenlar ham aniqlangan. Ular va ularning alkilli hosilalari (asosan metilli) quyidagilardir: Neft tarkibida fenantren gomologlari antratsen hosilalariga nisbatan ancha ko`proq bo`ladi. Og`ir distillatlarda 7 halqagacha bo`lgan politsiklik arenlar aniqlangan. Ularning miqdori unchalik ko`p emas. Monotsiklik arenlar, di- va politsikliklarga nisbatan benzin va kerosin fraksiyalarida ko`proq mavjud bo`lib, ushbu qonuniyat gazoyl va moy fraksiyalariga ham taalluqlidir. Benzol halqasida yon zanjirda 1 yoki 2 metil guruxi va bir - kam tarmoqlangan uzun alkil radikali bo`ladi. Umuman olganda neftlar tarkibiga kirgan arenlar miqdori quyidagicha bo`lishi kuzatiladi, massaviy % hisobida: Benzol - 67% Naftalinlar - 18% Fenantrenlar - 8% Xrizenlar va benzofluorenlar - 3% Pirenlar - 2% Antratsenlar - 1% Boshqa aromatik uglevodorodlar - 1% Arenlarning fizik xossalari hrize nfenantr en antrace n piren

Arenlarning ayrim xossalari quyidagi 9-jadvalda keltirilgan. Arenlar alkanlar va sikloalkanlarga nisbatan yuqoriroq zichlik va sindirish ko`rsatkichlariga egadir. Arenlar polyar absorbentlar tomonidan yaxshi yutiladilar. Ko`pchilik polyar erituvchilarda tanlab eriydilar. Arenlarning erish harorati nafaqat ularning molekulyar massasiga, molekulalarining shakliga ham bog`liqdir. Molekulalar simmetrik bo`lgani sari ularning kristallanish harorati ortib boradi. Masalan, ksilol izomerlaridan eng simmetrigi bo`lgan paraksilol eng yuqori kristallanish haroratiga ega. Durol kamroq simmetriklikka ega bo`lgan tetrametilbenzollarga nisbatan anchagina yuqori haroratda eriydi. 9-jadval Arenlarning fizik xossalari Uglevodorodl ar  20 kg/ m 3 0,1 MPa dagi t qay. , 0 S t krist , 0 C n 20 D Okta n soni 1 2 3 4 5 6 Benzol 879 80.1 -5.52 1.5011 106 Toluol 866.9 110.6 -95.0 1.4969 105 o-Ksilol 880.2 144.4 -25.2 1.5054 100 m-Ksilol 864.2 139.1 -47.9 1.4972 103 n-Ksilol 861.0 138.4 -13.3 1.4958 103 Etilbenzol 867.0 136.2 -95.0 1.4959 98 Psevdokumol (1.2.4- uchmetilbenzol ) 875.8 169.4 -43.8 1.5049 - Kumol (izoprpilbenzol 861.8 152.4 -96.0 1.4914 100

) Durol (1,2,4,5 - tetrametilbenzo l) - 169.8 -23.7 - - Difenil - 255.6 96.0 - - Naftalin - 218.0 80.3 - 98 Fenantren - 340.1 992 - - Antratsen - 342.3 216.0 - - Gemimellitol (1,2,3 - uchmetilbenzol ) 894.4 176.1 -25.4 1.51.39 - Propilbenzol 862.0 159.2 -99.5 1.4920 - Prenitol (1,2,3,4 - tetrametilbenzo l) 905.2 205.0 -6.2 152.3 - Izodurol (1,2,3,5 - tetrametilbenzol ) 890.4 198.2 -23.7 1.5130 - Izomer arenlarning qaynash haroratlari o`zaro kam farq qiladi. Alkil guruhlari qator joylashgan izomerlar eng yuqori qaynash haroratiga egadir (o- ksilol, gemimellitol, prenitol). Arenlarning kimyoviy xossalari Arenlar uchun elektrofil o`rin olish reaksiyalari eng xarakterlidir. Bular: nitrolash, sulfurlash, galogenlash, alkillash, Fridel - Krafts bo`yicha atsillash,

nitrozillash va shu kabilar. Hamma ko`rsatilgan reaksiyalarning mexanizmi bir xildir: 10-jadval Aromatik o`rin olish reaksiyalarida ishtirok etuvchi elektrofil zarrachalar Elektrofil Mahsulot hosil bo`lishining tipik sxemasi 1 2 Aktivlangan va dezaktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar Br 2 ёки Br 2 -MX n Br 2 + MX n Br 2 -MX n BrOH + H 3 O + Br + OH 2 + H 2 O Cl 2 ёки Cl 2 -MX n Cl 2 + MX n Cl 2 -MX n SO 3 H 2 S 2 O 7 H 2 SO 4 + SO 3+ Е + Х Е + Н + ХЕ + Х  - kompleks +Н Е Х  - kompleks Х H +E O = N = O + 2H 2 SO 4 + HNO 3 NO 2 + 2HSO 4 + H 3 O +- + ClOH 2 + H 2 O+ ClOH + H 3 O + RSO 2 Cl + AlCl 3 RSO 2 + AlCl 4+ -ClOH 2 + RSO 2+BrOH 2+

Aktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar R 3 C + R 3 CX + MX n R 3 C + + (MX n+1 ) - 1 2 R 3 COH + H + R 3 C + + H 2 O R 2 C=CR 2 I + H + R 2 C + CHR 2 I CH 2 X – MX n RCH 2 X + MX n RCH 2 X - MX n RC   + H + HX H + + X - Kuchli aktivlangan halqalarda o`rin olish reaksiyalariga kirishuvchi elektrofillar N  O + HNO 2 + H +  N  O + + H 2 O Elektrofil o`rin olish reaksiyasiga kislota - asosli reaksiya sabab bo`lib, huruj qiluvchi elektrofil zarracha (E + ) ni hosil qiladi (jadvalga qarang). O RCX + MX n RC  O + + (MX n+1 ) - O RCX - MX n O RCX + MX n RCX - MX nO R 2 C = O + H + R 2 C = OH + R 2 C = OH + + - R 2 C = O + MX n ArN  N + 2H 2 O+ArNH 2 + HNO 2 + H + ArN  N+ R 2 C = O - MX n R 2 C = O - MX n + - СН  N + HX СН  NH + X - + СН  NH+

Nitrolash reaksiyasida elektrofil vazifasini nitroniy - kation bajarib, u nitrat va sulfat kislotalarning o`zaro ta'sirlashuvi oqibatida hosil bo`ladi: HNO 3 + 2H 2 SO 4 2HSO - 4 + Н 3 О + + NO 2 + Sulfurlash reaksiyasida konsentrlangan H 2 SO 4 ning ionizatsiyasi elektrofil reagent SO 3 hosil bo`lishi bilan va u asosda SO 3 H + ni hosil bo`lishi bilan ketadi: 2H 2 SO 4 SO 3 + H 3 O + + HSO - 4 H 2 SO 4 + SO 3 HSO - 4 + SO 3 H + Kuchli kislotalar yoki Lyuis kislotalari (FeCl 3 ,AlCl 3 ,SnCl 4 va boshqalar) ishtirokida galogenlanganda (+) zaryadlangan galogen ioni hosil bo`ladi: +  -  Cl 2 + FeCl 3 Cl  Cl  FeCl 3 Cl + + FeCl - 4 Fridel - Krafts bo`yicha alkillash reaksiyasi Lyuis kislotalari (katalizator) ishtirokida ham ketib, ular alkil galogenidlar bilan avvalo qutblangan komplekslar, so`ngra esa ionlanish natijasida karbkation hosil bo’ladi: +  -  RCl + AlCl 3 R – Cl... AlCl 3 R + + AlCl - 4 Alkenlar yordamida alkillashda ham karbkation hosil bo`ladi. + RCH = CH 2 + H 2 SO 4 R – CH – CH 3 + HSO - 4

yoki aproton kislotalar va sokatalizatorlar ishtirokida: + RCH = CH 2 + AlCl 3 + HCl RCH – CH 3 + AlCl - 4 Yuqorida ko`rsatilganidek, elektrofil E + aromatik birikma molekulasi bilan tezda kompleks hosil qilib, hosil bo`lgan ushbu kompleks stabilroq bo`lgan boshqa  - kompleksga izomerlanishi mumkin.  - kompleksda elektrofil molekula bilan kovalent bog`i orqali bog`langan. Natijada, aromatik halqada butun ijobiy zaryad hosil bo`ladi. Bunda uglerod atomlaridan biri o`zaro ta'sir doirasidan chiqib, sp 2 - gibridlanish holatidan sp 3 holatga o`tadi: Shartli ravishda benzoloniy - ioni strukturasini quyidagicha ifodalash mumkin. Reaksiyaning oxirgi bosqichi  - kompleksdan protonning uzilib chiqishi hamda aren hosilasi molekulasining hosil bo`lishi bilan yakunlanadi. Masalan: Elektrofil o`rin olish reaksiyasini o`rganish shuni ko`rsatadiki, nisbatan sekin, chegaralovchi bosqich - oraliq birikmalarni hosil bo`lish bosqichidir.  - kompleksning hosil bo`lish bosqichi - tez jarayonligi ayon, demak, eng sekin bosqich –  - kompleksning  - kompleksga izomerizatsiyasi ekan. Arenlarga, ularning yuqori darajada to`yinmaganligiga qaramay, birikish reaksiyalari kamroq xarakterlidir. Masalan, benzol- alkenlarni gidrirlash sharoitlarida gidrirlanmaydi. +Н ЕН Е + Н Е + +Н Е +Н C l + FeCl - 4  C l + HCl + FeCl 3

Elektrofil o`rin olish reaksiyalari mexanizmini shved kimyogari Melander o`rgangan bo`lib, u izotop usulini qo`llagan. Deyteriy va tritiy bilan almashilgan birikmalarni o`rganish shuni ko`rsatdiki, reaksiyani chegaralovchi (limitlovchi) bosqich – oraliq modda hosil bo`lish bosqichi ekan. Ma'lumki  - komplekslarning hosil bo`lish bosqichi juda tez jarayon bo`lib, demakki eng sekin bosqich bu  - komplekslarning  - kompleksga izomerizatsiyasi ekan. Arenlar uchun, ularning yuqori darajadagi to`yinmaganliklariga qaramasdan, birikish reaksiyalari ancha kam xarakterlidir. Masalan, alkenlarni gidrirlash sharoitida benzol gidrirlanmaydi. Shunga qaramay, bosim ostida nikel katalizatori ishtirokida benzol gidrirlanganda u siklogeksanga aylanadi: Benzolni, siklogeksanni va yon zanjirida qo`shbog`i bor arilalken (stirol) ni gidrirlash nisbiy tezligi 1:150:900 ga teng. Benzolni gidrirlaganda reaksion massada sikloalkenlar aniqlanmagan, chunki sikloalkenlarning gidrirlash reaksiyasi tezligi juda yuqoridir. Benzolga galogenlarning birikish reaksiyasi ham mavjud. Bu reaksiya erkin radikal mexanizmi bo`yicha suyuq fazada fotokimyoviy usul yoki initsiatorlarni qo`llash orqali amalga oshiriladi: + 3Н 2 N i Ciklogeks an Benz ol СН = СН 2 Benz ol Ciklogeks an Stir ol +3Cl 2 Cl Cl ClCl Cl Clh 

Benzol ozonni biriktirib olish hususiyatiga ega. Bunda hosil bo`lgan triozonidning parchalanishi (suv bilan) natijasida glioksal' hosil bo`ladi: 1.3.4. Kondensirlangan arenlarning kimyoviy xossalari Naftalin va polisiklik uglevodorodlar - fenantren, antratsen, xrizen, pirenlar xuddi benzol kabi Xyukkel qoidasiga bo`ysunadilar, ya'ni, bog`lovchi molekulyar orbitadagi  - elektronlar soni 4n+2 ga teng. Ushbu modda molekulalari yassi, ular uchun yuqori qiymatli energetik o`zaro bog`liqlik xarakterlidir va ularda arenlarning kompleks xossalari qaytariladi. Xususan, hamma ushbu uglevodorodlar xuddi benzol kabi elektrofil o`rin olish reaksiyalariga yengil kirishadilar. Shu bilan birgalikda hamma kondensirlangan arenlar ko`p yoki kamroq nisbatda to`yinmagan birikmalarga yaqinlashadilar. Masalan, naftalinning benzolga nisbatan reaksiyaga kirishish qobiliyati yuqoriroq va u nisbatan kamroq barqarorlikka ega. Benzol molekulasidan farqli o`laroq (benzolda hamma C - C CН О +3O 3 3Н 2 O 3 CН Оglioksal’О 3 О 3 О 3triozonid + 3Н 2 О 2

bog`lar teng qiymatga ega) naftalin va polisiklik arenlarda bog`lar turli energetik qiymatlarga egadir. Naftalin molekulasidagi 1-2, 3-4, 5-6, 7-8 bog`lar nisbatan yuqoriroq tartibga ega bo`lib, ular 2-3, 6-7 bog`larga nisbatan ko`proq to`yinmagan va kamroq uzunlikka egadirlar. Fenantren molekulasida esa 9-10 bog`i uchun eng yuqori elektron zichlik xarakterlidir va u qo`shbog` xarakteriga yaqinlashadi. Tabiiyki, birikish reaksiyalari yuqoriroq tartibli bog`larga kattaroq tezlikda (benzolga nisbatan) ketadi. naftalin 1 2 3 456 7 8 1 2 3 4 56 7 8 9 1 0antrasen fenantren 12 3 4 5 6 7 8 9 1 0 CН О2O 3 + CН О glioksal’О 3 О 3 2Н 2 O CН О CН О fenantren 12 3 4 5 6 7 8 9 1 0 О 3 О 3

Antratsen molekulalariga birikish reaksiyalari antratsendagi mezo - holat 9 - 10 ga ketadi. Antratsen va fenantren qatori uglevodorodlarga malein angidridining birikish reaksiyasi neft fraksiyalaridan ularni ajratib olishda keng qo`llaniladi. Antratsen va uning hosilalariga malein angidridini biriktirish Dils - Alder reaksiyasi orqali ketadi. х 2 х х н н х 2 нн хх 1 2 3 456 7 8 9 1 0+ О О О О О О malein angidrid antras en

Antratsen uglevodorodlarni ajratib olingandan so`ng fenantren va uning gomologlarini malein angidridi bilan fotokondensatsiya reaksiyasi orqali ajratib olish mumkin. Hosil bo`lgan mahsulot (addukt) larni fotokimyoviy parchalash yo`li bilan fenantren va uning hosilalari ajratib olinadi. Benzol va naftalin uglevodorodlari bunga o`hshash moddani malein angidridi bilan hosil qilmaydi. Naftalin va uning mono- va polimetil hosilalari pikrin kislotasi bilan stabil kristall holidagi  - komplekslar hosil qilib, ular ushbu xususiyati tufayli neft fraksiyalaridan ajratib olinishi mumkin. Benzolning polimetil hosilali gomologlari (mezitilen, tetra-, penta-, geksametilbenzol) pikrin kislotasi bilan komplekslar hosil qilib, reaksiya maxsulotlari kichikroq barqarorlikka egadirlar. 1.3.5. Gibrid sikloalkan – arenlar Yuqori neft fraksiyalarida sikloalkan - aren uglevodorodlari juda keng tarqalgan. Ko`p olimlar ularni arenlarga kiritadilar, biroq bu noto`g`ri, gibrid uglevodorodlar alohida guruhga ajratilishi to`g`riroqdir. Sikloalkan - arenlarning + ОО ОО О О addu kt

eng oddiy namoyandalari kerosin - gazoyl fraksiyasi tarkibida gomologlar holida bo`lib, ular quyidagilardir: Gibrid uglevodorodlarning ko`pchiligida kondensirlangan aromatik va alisiklik halqa mavjuddir. Gibrid uglevodorodlardagi aromatik halqalar asosan metil guruhli hosilalardan iborat bo`lib, alisiklik uglevodorodlari esa 1 yoki 2 uzunroq alkil guruhiga egadir. Gibrid strukturali uglevodorodlarni hisob qilgan holda arenlarning o`rtacha miqdori yuqori siklik neftlarda 37% gacha, yuqori parafinli neftlarda esa 21% (massaviy)ga teng. 1.3.6. Arenlarning neft kimyoviy sintezda ishlatilishi Arenlarning asosiy manbalari bo`lib neftni qayta ishlashdagi mahsulotlar xizmat qiladi. Ular katalitik riforming va piroliz jarayonlarida hosil bo`ladi. Quyida arenlar ishlab chiqarishdagi xomashyo bazalari strukturasi keltirilgan. 11-jadval Arenlarni ishlab chiqarish xomashyo bazalari strukturasi Ishlab chiqarish sohasi AQSh G`arbiy Yevropa Riforming katalizatlari 78 33 Pirolizatlar 13 56indan tetralin flouren asenaften

Ko`mir 9 11 Piroliz jarayonida olinayotgan arenlarning ulushi o`sib borish tendensiyasi xarakteriga ega. Piroliz xomashyoni og`irlashtirishga aloqador. Neftkimyoviy sintezda keng ishlatiluvchi eng zarur aren, bu - benzoldir. U ishlab chiqarish hajmi va ahamiyati, organik mahsulotlar olish ahamiyati bo`yicha etilendan so`ng ikkinchi o`rinni egallaydi. Dunyo bo`yicha benzol olish qurilmalarining umumiy quvvati 26 mln.tonna/yildan ortiq. Hozirgi paytda benzolning bosh iste'molchisi etilbenzol va stirol ishlab chiqarish korxonalaridir. Etilbenzolning asosiy miqdori benzolni etilen bilan alkillash orqali olinib, katalizator sifatida AlCl 3 ishlatiladi va kam miqdorda suv va etil xlorid ishlatiladi (HCl hosil qilish uchun qo`shiladi): С 6 Н 6 + СН 2 = СН 2 С 6 Н 5 С 2 Н 5 – 104 к Dj / mol etilbenzol Nisbatan kamroq miqdordagi etilbenzol ksilollar aralashmasini rektifikatsiyalab , ajratib olinadi . Ksilollar katalitik riforming jarayoni natijasida hosil bo`ladi va selektiv erituvchilar yordamida ekstraksiya qilinadi. Stirol etilbenzolni degidrirlab olinadi. Katalizator sifatida Fe 2 O 3 (Cr 2 O 3 va ishqor bilan promotorlangan) ishlatilib, jarayon 600-630 0 C haroratda olib boriladi: С 6 Н 5 С 2 Н 5 С 6 Н 5 СН = СН 2 + Н 2 stirol Etilbenzolni oksidlab - degidrirlash usuli ham ishlab chiqilgan bo`lib, bunda konversiya darajasi oshadi va jarayon harorati birmuncha pasayadi. С 6 Н 5 С 2 Н 5 + 1/2О 2  С 6 Н 5 СН = СН 2 + Н 2 О + QAlCl 3 ,HC l

Etilbenzolni sulfid angidridi bilan oksidlab - degidrirlash varianti istiqbolli: 3C 6 H 5 C 2 H 5 + SO 2  3C 6 H 5 CH = CH 2 + H 2 S + 2H 2 O Bunda etilbenzolning bir o`tishdagi konversiyasi 60 dan to 90% gacha ko`tariladi. Sanoatda stirol bilan propilen oksidini birga olish jarayoni ishlab chiqilgan: С 6 Н 5 С 2 Н 5 + О 2  С 6 Н 5 – СНООН | СН 3 gidroperoksid С 6 Н 5 СН(СН 3 )ОН  С 6 Н 5 СН = СН 2 + Н 2 О stirol Stirol quyidagi moddalar ishlab chiqarishda keng qo ` llaniladi : polistirol , butadien - stirol sintetik kauchuk , stirolning akrilonitril ( CH 2 = CH - C  N ), divinilbenzol , N - vinil karbazolli sopolimerlari , anion almashinuvchi polimerlar . Benzolning eng zarur ikkinchi iste'molchisi fenol ishlab chiqarishdir. Ilgari fenol, asosan, quyidagi sxema bo`yicha sulfonat usuli bilan olingan: С 6 Н 6 C 6 H 5 SO 3 Н C 6 H 5 SO 3 Na + 0,5SO 2 + 0,5H 2 O 300-350 0 C da ishqor bilan birga natriy sulfonat qo`shib qizdirilib Na fenolyati olingan va undan esa – fenol: H 2 SO 4 H 2 O 0,5Na 2 S O 3С 6 Н 5 - С - ООН + CH 2 СНСН 3  C 6 H 5 CH(CH 3 )OH + H 2 C - CHCH 3H CH 3 propilen aromatic spirt спирт О propil en oksidi=

С 6 Н 5 SO 3 Na C 6 H 5 ONa C 6 H 5 OH fenol Sanoatda fenol olishning xlorli usullari ham qo`llanilgan - xlorbenzolni ishqor yordamida: С 6 Н 6 С 6 Н 5 Cl C 6 H 5 OH + NaCl Rashig usuli bo`yicha (benzolni oksidlab - xlorlash va hosil bo`lgan xlorbenzolni bug` fazada suvli gidrolizi) ham sanoatda fenol olinadi: С 6 Н 6 + НС l + 0,3O 2  C 6 H 5 Cl + H 2 O C 6 H 5 Cl + H 2 O  C 6 H 5 OH + HCl fenol Hozirgi vaqtda sulfonat va xlorli usullar quyidagi yuqori iqtisodiy ko`rsatkichli kumol usuli bilan amalda siqib chiqarilgan. Avvalo xomashyo bo`lgan izopropil benzol - olish uchun quyidagi reaksiya o`tkaziladi. 2NaO H Na 2 S O 3 0,5 SO 2 + 0,5H 2 O 0,5 Na 2 SO 3 Cl 2 HC l NaO H СН 3 - СН - СН 3 н и + СН 3 - СН = СН 2Н СН 3 - СН - СН 3 Benz ol Propile n Izopropil benzol(kumol)

Kumolni degidrirlab sintetik kauchuk monomeri bo`lgan  - metil stirol olinadi; СН 3 - С - СН 3СН 3 - СН - СН 3 + О 2 О - ОН Izopropil benzol gidroperoksidi СН 3 - С - СН 3 О+ СН 3 - С - СН 3О - ОН H 2 SO 4 О Н Fen ol Aseton СН 3 - СH - СН 3 СН 3 - С = СН 2 + H 2

To`g`ridan - to`g`ri benzolni fenolga oksidlash usuli ham ishlab chiqilyapti. Ushbu usulning kamchiligi: benzol konversiyasining pastligi (5-8%) va hosil bo`lgan fenol samaradorligining kichikligi [25% (massa birliklari) ga yaqin]. Biroq, gomogen inisiatorlarning qo`llanilishi oqibatida konversiya darajasini 20- 25% ga va fenolning hosil bo`lishini esa 50-60% gacha ko`tarishga erishildi. Fenolni benzoldan olish jarayoni ham ma'lumdir. Siklogeksanni oksidlaganda siklogeksanon va siklogeksanollar aralashmasi hosil bo`lib, siklogeksanon oraliq mahsuloti platina katalizatori yordamida fenolga aylantiriladi: Fenolning asosiy qo`llanilish sohasi - fenol - aldegid smolalar ishlab chiqarish, shu jumladan, fenol - formaldegid oligomerlarini ishlab chiqarish, penoplastlar olish, izolyatsiya materiallari, tez presslanuvchi press kukunlari olish uchun ishlatiladi. Benzolni ishlatish ko`lami bo`yicha fenol ishlab chiqarishga baxslashadigan soha siklogeksan olishdir. + 0,5 О 2 О Н Pt; 250- 425 0 CО Н Н 2 , Ni, 200- 230 0 C О 2 О О Н +3 Н 2 B C G CG- onCG- ol H 2 Fenol

Siklogeksan adepin kislotasi, geksametilendiamin va kaprolaktamlar sintezi uchun ishlatiladi: HOOC - (CH 2 ) 4 - COOH H 2 N - (CH 2 ) 6 - NH 2 Adipin kislotasi Geksametilendiamin Havo yordamida benzolni bug` fazada vanadiy V oksidi (V 2 O 5 ) ishtirokida 400-450 0 C da atmosfera bosimida oksidlab malein angidridi olish mumkin: Malein angidridining ko`p qismi poliefir smolalar ishlab chiqarishga yuboriladi. Bundan tashqari malein angidridi dien sintezi reaksiyalarida, fumar kislotasi va surkov moylariga prisadka (qo`shimcha) lar olishda ishlatiladi. Benzolni nitrat va sulfat kislotalari aralashmasida nitrolash reaksiyasi orqali nitrobenzol olinadi. Uni Zinin reaksiyasi (1842 y.) orqali qaytarib, anilin olinadi: Sanoatda nitrobenzolni gidrirlash reaksiyasi mis katalizatori yordamida bug` fazada amalga oshiriladi. Sanoatda boshqa jarayon ham - fenolni bug` fazada ammonolizga uchratib anilin olish ham yo`lga qo`yilgan: СН 2 - СН 2 - С СН 2 - СН 2 - СН 2 N HO Kaprolakt am + 2Н 2 O + 2CО 2 + 4,5 О 2 О V 2 O 5 СН - CСН - C О О Malein angedridi HNO 3 , H 2 SO 4C 6 Н 6 C 6 Н 5 NO 2 3Н 2Н 2 О C 6 Н 5 NH 2 C 6 Н 5 O H NH 3 C 6 Н 5 NH 2 + H 2 O

Biroq ushbu usul xomashyo qimmat bo`lganligi va anilin bilan reaksiyaga kirishmay qolgan fenolni ajratish murakkabligi tufayli keng tarqalmagan (azeotrop aralashma hosil bo`ladi). Anilinning ko`p miqdori hozirda poliuretan penoplastlar ishlab chiqarishda, sintetik kauchuk vulkanizatsiyasida tezlatgichlar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. 10-15% miqdori esa bo`yoq, fotomateriallar va farmatsevtik preparatlar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Benzolni alkilarilsulfonatlar olishda, ya'ni, sintetik yuvish vositalari olishda ham qo`llanilishini ko`rsatib o`tish kerak. Ushbu moddalar ayrim qo`shimchalar qo`shilgach sulfanollar deb ham ataladi. Benzol xlor alkanlar yoki C 10 – C 16 1- alkenlar yordamida alkillanib, so`ng alkilat sulfurlanib va neytrallanib, quyidagi moddalar olinadi. Alkilarilsulfonat Ilgari benzolni alkillashda propilenni tetrameri ishlatilgan: 4 СН 3 СН = СН 2  СН 3 СН = СНСН ( СН 3 ) СН 2 СН ( СН 3 ) СН 2 СН ( СН 3 ) СН 3 va undan quyidagi tarkibli alkil benzol sulfonat olingan: Alkilbenzolsulfonat Biroq olingan alkilarilsulfonatlarning biokimyoviy yomon parchalanishi oqibatida ko`pchilik davlatlar ushbu moddani ishlab chiqarishdan voz kechganlar. Hozir alkilbenzolsulfonatlar asosan chiziqli tuzilishga ega bo`lgan 1 - alkenlar (1- detsen) yordamida olinadi. Ushbu sulfonatlar yuqori bioparchalanish xususiyatiga R - СН = СН 2C 6 Н 6 RCH(CH 3 )C 6 H 5 H 2 SO 4H 2 O RCH(CH 3 )С 6 Н 4 SO 2 OH  NaOH,H + H 2 O RCH(CH 3 )C 6 H 4 SO 2 - O Na C 6 Н 6 RCl HCl C 6 Н 5 R H 2 SO 4H 2 O RC 6 H 4 SO 3 H NaO HH 2 O RC 6 H 4 SO 3 N a СН 3 - СН - СН 2 - СН - СН 3 СН 2 - СН - СН 2 - СН СН 3 СН 3 СН 3 SO 3 N a

ega bo`lib, suv havzalarini ifloslantirmaydi, undan tashqari yuqori yuvish xususiyatiga egadirlar. Hozirgi paytda toluol benzolga nisbatan kamroq qo`llanilmoqda. U asosda toluilendiizotsionatni 2,4 - dinitrotoluol orqali olish mumkin: Olingan mahsulot poliuretanlar ishlab chiqarishda asosiy monomerdir. Toluilendiizotsianatni 2,4-dinitrotoluoldan olish istiqbolli jarayondir. Bunda jarayon toluilendiamin bosqichisiz amalga oshiriladi. Bu jarayon (karbonillash jarayoni) suyuq fazada metall kompleks birikmasi asosidagi gomogen katalizator ishtirokida olib boriladi: Qator sintezlarda benzol o`rnida toluol ishlatilishi mumkin. Hozirda sanoatda toluoldan kaprolaktam ishlab chiqarish jarayoni qo`llanila boshlagan. Ushbu jarayon quyidagi bosqichlardan iborat: toluolni oksidlash, benzoy kislotasini gidrirlash va siklogeksan kislotasini kaprolaktamga nitrozillash: Chirchiq shahrida toluoldan kaprolaktam olish korxonasi mavjud bo`lib, u 1 yilda 90.000 t. kaprolaktam ishlab chiqarishi mumkin. 1. Kaprolaktamni siklogeksankarbon kislotasidan hosil bo`lishi oleum va nitrozil sulfat kislotalarini ketma - ket ta'siri oqibatida bo`lib, bu jarayonlarni quyidagi sxema orqali ko`rsatish mumkin: Toluol 2HNO 3H 2 OСН 3 СН 3 NO 2 NO 2 6H 24H 2 O СН 3 NH 2 NH 2 СН 3 N=C= O N=C= O2COCl 2 4HCl 2,4- Dinitrotoluol Toluilendiamin Toluilendiizosianat NO 2 NO 2СН 3 + 6CO 190 0 C; 19,6 М P а NС O NС OСН 3 + 4СО 2 СН 3 СООН О 2 3Н 2 СООН SO 3 ,NOHS O 4 H 2 SO 4 ,CO 2 N HO Kaprolakt amBenzo y kislot a Siklogeksankar bon kislotaН 2 ОToluo l

Bu reaksiyaning umumiy nomi siklogeksankarbon kislotasini protonlanishi va SO 3 bilan aktivlanishi deb ataladi. 2. Nitrozillash va dekarboksillash. 3. Qayta guruhlanish va gidroliz. Sanoat miqyosida х omashyo sifatida toluol xizmat qiluvchi fenol ishlab chiqarish jarayoni amalga oshirilgan. Benzoy kislotasini oksidlash suyuq fazada suv bug`lari bilan 230 0 C da mis va magniy benzoatlari ishtirokida amalga oshiriladi. Iqtisodiy ko`rsatkichlar bo`yicha ushbu usul sulfonat, xlorbenzol va siklogeksan orqali fenol ishlab chiqarishdan afzalroq bo`lib, kumol usulidan keyin turadi. Kumol usuliga analogik holda krezol izomerlarini simol gidroperoksidlari orqali olish mumkin. Parakrezol antioksidlovchilar olishda, (masalan, ionol - 4 - metil, 2,6 - tretbutilfenol), bundan tashqari krezollar gerbitsidlar, krezol - aldegid smolalar ishlab chiqarishda qo`llaniladi. Toluolni sulfat, nitrat kislotalari aralashmasi yordamida nitrolashda reaksiya odatda 3 bosqichda ketib, portlovchi modda hosil bo`ladi (2,4,6 - trinitrotoluol): СОО Н H 2 SO 4 HSO 4 - C OH O H H SO 3 H 2 SO 4 C OHH + + C O N O C OH CO 2+ N  O H ++ + N + N + HSO - 4 NOSO 3 H Н 2 O H 2 SO 4 N HO Н 2 О Н 2 О HNO 3 ,H 2 S O 4 NO 2 NO 2O 2 N CH 3HNO 3 , H 2 SO 4 C 6 H 4 (NO 2 )CH 3 C 6 H 3 (NO 2 ) 2 CH 3HNO 3 , H 2 SO 4 C 6 H 5 CH 3

Toluolni oksidlab benzaldegid olinadi. Bo`yoq sintezi va parfyumeriyada qo`llaniladi. Benzaldegid toluolni metil guruhi bo`yicha xlorlab ham olinishi mumkin. Hosil bo`lgan benzilxlorid so`ng gidrolizlanadi: Toluolning ko`p qismi benzol ishlab chiqarishda ishlatilib, termik yoki katalitik gidrodealkillash jarayoni ketadi. Gidrodealkillash jarayoni bilan boshqa sanoat jarayoni - toluolni disproporsiyalash (transalkillash) jarayoni o`zaro raqobat qiladi: Suyuq fazada nisbatan quyi harorat (  300 0 C) da, 4,4 MPa bosimda disproporsiyalanish jarayonini yuqori aktivlikka ega bo`lgan seolit katalizatorlarida olib boriladi. Toluol asosida - tereftal kislotasini olishni turli jarayonlari ishlab chiqilgan. Tereftal kislota benzoy kislotasi tuzlarini disproporsiyalab olinishi mumkin: С 6 Н 5 СН 3 C l 2 С 6 Н 5 СН 2 Cl H 2 O С 6 Н 5 СНO + HCl + H 2HC l С 6 Н 5 СН 3 H 2 ,Kt(T ) С 6 Н 6 + СН 4 2С 6 Н 5 С Н 3 C 6 H 6 + C 6 H 4 (CH 3 ) 2 CH 3 O 2 COO H KOH COO K + COO K COO K HC l KCl COO H COO HToluol Benzo y kislota Ка liy benzo at Benz ol Ка liy tereftalat Те r е ft а l kislota

Disproporsiyalanish reaksiyasini С O 2 atmosferasida 350-450 0 C da va 1  10 MPa bosimda kadmiy yoki ruh katalizatori ishtirokida olib boriladi.

Adabiyotlar 1. Бык С.Ш., Фомина В.И. Газовые гидраты. – М.: ВИНИТИ, 1970. 2. Добрянский А.Ф. Химия нефти. – Л.: Гостоптехиздат, 1961. 3. Иванова Л.В., Корнеев М.И., Юзбашев В.Н. Технология переработки нефти и газа. – М.: Химия, 1966. 4. Кожевников А.В. Химия нефти. – Л.: СЗПИ, 1974. 5. Мартыненко А.Г. Производство и применение жидких парафинов. – М.: Химия, 1978. 6. Петров А.А. Химия алканов. – М.: Наука, 1974. 7. Ходжаев Г.Х., Рябова Н.Д., Дмитриев П.П. – В кн.: Нефти Узбекистана. – Т.: Фан, 1958. 8. Черножуков Н.И. Технология переработки нефти и газа. Ч. З. – М.: Химия, 1966. 9. Эрих В.Н., Расина М.Г., Рудин М.Г. Химия и технология нефти и газа. – Л.: Химия, 1977. 10. Нефти СССР. Справочник. – М.: Химия. Т. 1, 1971; Т. 2, 1972; Т. 3, 1973; Т. 4, 1974; дополнит. том, 1975. 11. Петров А.А. Химия нафтенов. – М.: Наука. 1971. 12. Соколов В.А., Тихомолова Т.В. Химический состав нефтей и природных газов в связи с их происхождением. – М.: Недра, 1970.

O'xshashlar

Arenlar va neftning gibrid uglevodorodlari

Neft tarkibidagi aromatik uglevodorodlar (arenlar) va aralash tuzilishdagi birikmalar

Di- va poligaloid birikmalar metallorganik birikmalar

Mamlakatimizda neft va gaz sanoatining rivojlanish bosqichlari

Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori