Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori - Kimyo - Referatlar

Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1368.5 KB

Ko'chirib olish

Neft va yo`ldosh gazlardagi alkanlarning miqdori Reja: 1. Neft tarkibidagi suyuq alkanlar; 2. Neftning qattiq alkanlari; 3. Alkanlarning xossalari;

Neft tarkibida mavjud bo ` lgan alkanlar tu z ilishi va tarkibiga ko ` ra gazsimon , suyuq yoki qattiq holatdagi moddalardir . Gazsimon alkanlar zanjirida birtadan to ` rttagacha uglerod ( C 1 – C 4 ) atomlarni saqlaydi va ular tabiiy va yo ` ldosh gazlar tarkibiga ( metan , etan , propan , butan , izobutan ) kiradi . Tarkibida 5 tadan -15 tagacha ( C 5 - C 1 5 ) uglerod atomini saqlagan birikmalar suyuq moddalardir . n - alkanlar geksadekandan ( C 16 ) boshlab qattiq moddalar hisoblanadi , qachonki ular odatdagi haroratda neftda erigan yoki kristall holatda bo ` lib yuqori haroratli fraksiya hisoblanadi . Ko ` pchilik neftlar o `z tarkibida to ` yingan uglevodorodlar ( alkanlar , metan uglevodorodlar yoki alkan uglevodorodlar deb ham ataladi ), sikloalkanlar ( naften uglevodorodlar ) va aromatik ( arenlar ) uglevodorodlarni saqlaydi . Neft qaysi kondan qa z ib chiqarilganligiga qarab tarkibi turlicha bo ` ladi . Masalan, O`zbekistonda Farg`ona vodiysi va Rossiyaning Volgograd oblastidagi neftlar. Ayrim hollarda bir regiondan qazib olingan ikki neft namunasi tarkibi jihatidan o`zaro keskin farq qilishi mumkin. To`yingan uglevodorodlar (C n H 2n + 2) qatoridagi alkanlar hamma neft tarkibida mavjud bo`lib, uning fraksiyalarining asosiy tarkibiga kiradi. Metan neftning uglevodorodlar fraksiyalariga bir tekisda taqsimlanmaydi. Ular, asosan, neft gazlari va benzin, kerosin fraksiyalarida konsentrlangan bo`ladi. Moy fraksiyalarda esa ularning miqdori keskin kamayadi. Ayrim neftlarning yuqori fraksiyalarida amalda alkanlar bo`lmaydi (jadval).

Neftda alkanlarning umumiy mikdorini 25-30 % (erigan gazlarni hisoblaganda) tashkil etadi. Erigan holatdagi uglevodorodlarni hisoblaganda alkanlar miqdori ba`zi neftlarda 50-70 % ga ortadi. Shuningdek, neftlar borki, ularda alkanlar miqdori faqat 10-15 % bo`ladi. Rosiyada Ozeksuat (Stavropol o`lkasi) neftlari nisbatan alkanlarga boydir, mangishlak, grozninsk parafinsimon, ba`zi bir Embensk va shinbaev, Maykom, Tuymazin, Buguruslan, Romashkin, Markovsk va boshqalar, hamda O`zbekistonda Fargona, Mingbuloq, Ko`kdumalok, Jarqo`rg`on neftlari alkanlar tarkibi (1– jadvalda) keltirilgan. Neftda o`rtacha molekulali massali fraksiya miqdori ortishi bilan ulardagi alkanlar miqdori kamayadi. 200-300 0C oralig`ida haydaladigan o`rtacha fraksiya, ular odatda 55,0- 61,0 % (kam bo`lmagan), 500 0C da esa qoida bo`yicha bu uglevodorodlar mikdori 19,0-5,0 % gacha kamayadi. Mang`ishlak yarim orolida yuqori parafinli neft bundan istisno, ya`ni bunga kirmaydi. Shunday qilib, Uzensk neftida tempertura ortishi bilan fraksiyalarni ajratish, uglevodorodlarning miqdori ortishi, og`ir fraksiyalarda esa doimo kamayishi namoyon bo`ladi. Neftdagi alkanlar mikdori konning joylashgan o`rniga ham bog`liq. Masalan keng fraksiyada 300 0C gacha ularning miqdori Mangishlak neftida 88 % gacha, Sibir neftida 53,71 % gacha, Tataristonda 55 % va Boku neftida 30–40 % gacha etadi. Yuqori fraksiya neft alkanlari parafinlar, gohida serezin qattiq modda hisoblanadi. Neft alkanlari normal va tarmoqlangan tuzilishli izomerlar holida bo`ladi, ularning nisbiy miqdori neft turiga bog`liq. Shunday qilib, neftda alkanlarni keng oraliqda o`zgarishlari gohida 50 % ni tashkil etadi va bu ko`proq izomerlar miqdoriga bog`liq, ayniqsa ikki holatda joylashgan metil guruhli izomerlar joylashgani ko`proq. Uchinchi holatda o`rinbosar saqlagan izomerlar miqdori bir muncha past. Mono - almashingan izomerlar ichida ikki yoki uch holatda o`rinbosarlar joylashgan izomerlar asosiy miqdorni tashkil etadi. Bir uglerod atomida ikki almashingan izomerlar keng tarqalmagan, simmetrik tuzilishga ega izomerlar miqdori ortiq bo`ladi. Shuningdek, yon zanjiri metil guruhiga nisbatan uzun bo`lgan alkanlarning izomerlari oz miqdorda mavjud ekanligi aniqlandi. Bu

qoidadan istisno ravishda, masalan, Rossiyaning Krasnodar o`lkasidagi Anastashev nefti va Neften Kamni neft konlarida kuchli tarmoqlangan uglevodorodlar topildi, hozirgi vaqtda Anastashev neftida geksan, geptan va oktan amalda uchramaydi. Neften tabiatli neftlar asosan 75 % izo- tuzilishli alkanlarni saqlaydi. Jirnovsk nefti benzinida tarmoqlangan uglevodorodlar uchida 2-almashinganlari tajribada aniqlandi. Jirnovs neftida oddiy sikloalkanlar (siklopentan va siklogeksan) uchramaydi. Neften kamni koni neftidan olingan benzinda topilgan hamma alkanlarni yarmidan kami uchlamchi uglerod atomini saqlagan, tarmoqlangan alkanlar qismiga, so`ngra ikki almashingan uglevodorodlarga, uch almashinganiga juda kam qismi to`g`ri keladi. Neftning turli fraksiyalarida tarmoqlangan alkanlar tekis taqsimlanmagan. Masalan, AQSH ning Ponka-Siti neftida 50 % C 6 – C 10 fraksiya miqdoriga, 32,2 % esa C 11– C17 fraksiyaga, faqat 10,8 % - C1 8 -C 2 5 fraksiyaga to`g`ri keladi Bu neftda tarmoqlangan alkanlar yig`indisiga nisbatan hisoblaganda C 2 6 -C 38 uglevodorodlar 5,9 % ni tashkil etadi. Ponka-Siti nefti 140-1800C haroratda haydaladigan fraksiya-sidagi uglevodorodlar individual tarkibi yangi usullarda o`rganildi. Alkanlar va sikloalkanlardan 49 tasi ajratib olindi va identifikatsiya qilindi, ular hamma uglevodorodlarni 84 % ini yoki neftni 10 % ga hisoblaganda undan tashqari 12 ta mumkin bo`lgandan 6 ta β ,4, β ,5, β ,6, γ ,4, 4,4, 4,5 dimetiloktan borligi aniqlandi. Qolgan 6 ta 2,2, 2,3, 3,3, 3,5 va 3,6- dimetiloktan neft tarkibida juda kam miqdorda uchraydi. Neft ikkita uglevodorodni 2,6- dimetiloktan va 2- metil 3- propil geksanni (0,55 va 0,64 %) odatdagidan ko`p miqdorda saqlaydi. Ularning birinchisi atsiklik izoprenoidlar analogini gidridlab olish mumkin, ikkinchisini monotsiklik terpen -sil`vitrindan olish mumkin. Boshqa uglevodorodlarga nisbatan ularni har birini miqdori foizning yuzdan bir qismidan oshmaydi. Juda katta gaz konlari Kanada, Buyuk Britaniya, Norvegiya, Fransiya, Pokiston, Eron va boshqa davlatlarda, nihoyatda katta konlar Niderlandiyada (Graningel), Aljirda (Xassiriel), Eronda (Pazenun, Pore, Kangan) joylashgan.

Qator katta neft konlari Meksikada (Bormedus, Nikomtanek) ochildi, ularda erigan gaz va gazokondensatni katta qo`ri mavjud. Gaz sanoati xom ashyo bazasi yaratish 1950- yillarda Ukraina, shimoliy Kavkaz, O`zbekistondagi Farg`ona konlari hisobiga gaz qazib chiqarish o`sib bordi. Ukrainada shebelinsk, shimoliy Stavropol`, O`zbekistonda Gazli konlari kabi qator katta konlar ochildi. Bu vaqtda G`arbiy Sibir va Yakutiyadagi birinchi dastlabki konlar ochildi. Sharqiy Sibirdagi Urengoy koni tabiiy gazga boy kon hisoblanadi. Bu gaz o`zida vodorod sulfid saqlamaydi, u asosida sharqiy Sibir, G`arbiy Evropa gaz quvuri magistralini tashkil etish taklif qilingan. Neft tarkibidagi gazsimon alkanlar Gazsimon alkanlar gazlar qazib olinadigan joyga bog`liq holda tabiiy, yo`ldosh va gazokondensat gazlarga bo`linadi. Tabiiy gazlar toza gaz konidan qazib olinadi. Ular asosan metan va oz miqdorda etan, propan, butanlar, pentanlar va azot, vodorod sulfid, azot (II)– oksid gazlari aralashmasidan tashkil topgan ba`zi gaz konlaridagi aralashmalar tarkibi (jadvalda) keltirilgan. Bu gazlar quruq gazlar guruhiga kiradi. Metan miqdori asosan 93,0 – 98,0 % ga, etan va propan oz miqdorni tashkil qiladi.

Nisbatan yuqori molekulali uglevodorodlarni miqdori, asosan juda oz miqdorda kuzatiladi, ba`zi gazlarda ularni miqdori yuqori bo`lishi ham mumkin. Shuningdek gazlarda SO va azot gazlari aralashmasi oz miqdorda bo`ladi. Yo`ldosh gazlar neft bilan birgalikda qazib olinadi. Neft chiqishida uni yuzasidagi gaz bosim kamayishi bilan neftdan ajraladi. Yo`ldosh gazlar yog`li hisoblanib, gaz benzin deb ataladigan Yengil benzin ishlab chiqarish uchun manba bo`lib xizmat qiladi (jadval). Gaz fraksiyalash qurilmasi (GFQ) neft – zavod gazlaridan quyidagi uglevodorod (90–96 % tozalikdagi) fraksiyalar olinadi.

– etan – piroliz uchun xomashyo , moylarni deparafinlash qurilmasi sovutuvchi , ksilol va boshqalar ajraladi ; – propan – piroliz uchun xomashyo. Siqilgan gaz olinadi, ya`ni sovutuvchi; – izobutan – sintetik kauchuk sanoati va alkillash uchun xomashyo; - n - butan - piroliz uchun siqilgan gaz komponenti; - izopentan - izopren kauchuk sanoati va yuqori oktanli benzin komponenti uchun xomashyo; - n - pentan - etil spirt olish, piroliz va izomerlash jarayonlari uchun xom - ashyo. O`zbekiston g`arbida, Rossiyaning Tyumen` viloyati shimolida katta gaz koni qidirib topildi. Komi respublikasi sharqida, Orenburg viloyati, Saxalin respublikasi, shimoliy Kavkaz, Kasbiy Oldi, Dnepraveko-Donsh kengliklari, Turkmaniston sharqi va shimolida gazni katta konlari aniqlandi. Topilgan gaz zahiralarini 87 % Sibir va O`rta Osiyo tumanlarida joylashgan, uni iste`molchilarga Yetkazib berish uchun β ,5-4,0 ming kilometr uzunlikdagi gaz magistralini qurish zaruriyati kelib chiqdi. Hozirgi vaqtda Rossiya hududida 700 dan ortiq gaz, gazokondensat va gaz- neft konlari ochilgan. Shulardan γ 00 ta kon ishlab chiqarishga jalb qilingan bo`lib, ularni zahirasi 25 trln. m 3 (bu 53 % hamma Rossiya gaz zahirasini) tengdir. Sanoat uchun esa 55 kon o`zlashtirildi, ularni zahirasi 14 trln m 3 ga teng. Yana 250 ta kon qazib topildi, ularni zahirasi 8 trln m 3 dan ortiq. Shuningdek, 130 ta kon konservatsiya qilindi, ularni zahirasi 1,5 mlrd m 3 ga yaqindir. Topilgan gaz zahiralarida γ 5 tasida etan mavjud. Bu Rossiya bo`yicha 18 trln m 3 (hamma zahiralarni 39 %) tashkil etadi. Etan saqlagan 125 ta gaz konida 1,1 mlrd t. yaqin etan, 550 mln t. dan ortiq propan va γ 50 mln t. dan ortiq butan bor. G`arbiy Sibir` konlarida etan, propan va butanlar zahirasini 70 % dan ortig`i joylashgan. Rossiyada vodorod sulfidli gaz konlaridagi gazni umumiy zahirasi 4 trln. m 3 dan ortiq bo`lib, u asosan Arxangelskda Orenburg, Astraxan va Perm viloyati, shuningdek Boshqirdistonda joylashgan (jadval).

Qidirib topilgan 275 ta konda gazokondensat zahirasi 1,7 mlrd.t. yaqin baholandi, ularni 60 % G`arbiy Sibirda joylashgan. Keyingi β 0 yil ichida qidirib topilgan Rossiya gaz zahiralaridan gazni qazib olish 15-20 trln m 3 ga yetkazish mo`ljallangan. β 0 β 0 yilgacha Rossiya gaz sanoatini yuqori resurs taminlanishini saqlash uchun, shu 20 yil ichida 20 trln m 3 gaz qidirib topish mo`ljallangan. Rossiyaning shimoliy Tyumen oblastida joylashgan. Muhim uglevodorod xomashyosi manbai neftdagi yo`ldosh gazlar hisoblanadi. Rossiyada yo`ldosh gazlar asosan yoqilardi va gohida boshqa maqsadlarda ishlatilardi. Shunday qilib, 1991 yilda 45,1 mlrd m 3 gaz resursidan 35 mlrd m 3 qazib olingan va 10 mlrd m 3 fakelda yoqilgan, faqat 7,4 mlrd m 3 gaz ishlab chiqarishda ishlatildi. Gazokondensat konlaridagi gazlar katta miqdorda metan saqlaydi, shuningdek tarkibiga benzin, kerosin kiruvchi yuqori molekulali uglevodorodlarni, gohida dizel fraksiyasini ko`proq saqlaydi. Keyingi yillarda qidirilgan va foydalanishga topshirilgan gaz konlari ko`pchiligi gazokondensat turiga kiradi. Bu konlardagi gazlar 2,0-5,0 % dan ortiq suyuq uglevodorodlarni saqlaydi (jadval). Neft gaz kondensatlari alkanlari naftenlar va arenlardan tashkil topgan. Shunday qilib, kondensatlardagi bu guruh uglevodorodlarini tarqalishida qator o`ziga xosliklar mavjud.

Neftga nisbatan kondensatlarni benzin fraksiyada arenlarni absolyut miqdori yuqoridir. Benzin fraksiyasida alkanlar va arenlar miqdori orasida teskari bog`lanish mavjud (qanchalik alkanlar ko`p bo`lsa, shunchalik arenlar kam bo`ladi). Tarmoqlangan alkanlarni miqdori esa n- alkanlarga nisbatan kamroqdir. Neft va gaz maxsulotlaridan quyidagi monomerlar olindi: Etilen CH 2 = CH 2 Vinilxlorid CH 2 = CH -Cl Propilen CH 2 = CH - CH 3 Starominsk-Leningraddan Ust-Labinsk regional yo`nalishi buyicha G`arbiy Kavkaz oldi gazokondensatlari kondensat turiga qarab - alkandan alkan - naften orqali va alkan - arendan aren - alkangacha o`zgarishi bilan xarakterlanadi. Bu kondensatlarda alkan va aren nisbati tegishlicha 17-22, 5,4-7,2, 0,8- 1,2 va 0,7- 0,8, aromatik uglevodorodlar miqdori 3,0-4,0 dan to 44,0–48,0 % gacha ortadi. Hamma o`rganilgan O`rta Osiyo gazokondensatlarining asosiy qismi (50 ta turli kondensatlar o`rganilgan) benzin (ligroin) fraksiyani (100-200 0C) yoki C 7 - C 18 tarkibli uglevodorodlar tashkil qiladi, kondensatda yengil (100 0C gacha) fraksiya miqdori 10 % gacha keskin oshadi. Ba`zi kondensatlar benzol gomologlari ( β 0-30 % gacha) yuqoriligi va siklogeksan gomologlari (20-25 % gacha) yuqoriligi bilan farq qiladi. Boshqasi esa - bu uglevodorodlar miqdori kamligi va siklopentan gomologlari miqdori yuqoriligi bilan tavsiflanadi. Kondensatlarning uglevodorod tarkibi quyidagi qonuniyat bilan tavsiflanadi. Alkanlar ichida 2-, 3- va 4- monometil almashinganlari tarmoqlangan tuzilishni namoyon qiladi. Dimetil hosilalar ichida asosan 2,3- va 2,4- dimetil izomerlar uchraydi. Siklopentan uglevodorodlari metil- va etil- almashingan bo`ladi. Shuningdek 1,2- va 1,3 - dimetilsiklo-pentan ko`rinishida ham mavjud bo`ladi. Odatda kondensatlarda dimetilsiklogeksanni hamma 3 xil izomeri uchraydi. Shundan, 1,3- dimetilsiklogeksanni miqdori 50 dan 70 % gacha bo`ladi. Bugungi kunda Rossiya Orenburg gaz va gazokondensat konining gaz tarkibini aniqlash muhim qiziqish uyg`otdi. Unda gaz miqdori ko`p bo`lib kon balandligi 514 m, u neftni ustida joylashgan. Gaz– neft chegarasi 1750 chegarasi esa 1770 m. da joylashgan (Jadval). Orenburg koni gazining hajmiy tarkibi, %:

Alkanlar Miqdori, % Alkanlar Miqdori, % CH 4 81,5 C5H12 0,4–2,8 C 2 H 6 3,1–5,4 C 6 H 14 va yuqori 0 –0,9 C 3 H 8 1,03–2,1 N 2 2,4–7,4 izo– C 4 H 10 0,15–0,7 CO 2 1,0–3,2 n– C 4 H 10 0,32–2,1 H 2 C 1,3–4,5 Bu katta konni turli qismlarida alohida komponentlar miqdori bir- biridan bir oz farq qiladi. Rossiya Astraxan gazokondensat koni 1968- 1970 yillaridagi qidiruv ishlari natijasida ochilgan bo`lib, u shiryaevsk yon bag`rida joylashgan. Konda gazokondensat saqlami γ 0xβ5 km o`lchamda joylashgan, gaz bosimi 61 mPaga teng. Bu yerdagi gaz (8- quduq) 3956 - γ 915 m chuqurlik oralig`ida bo`lib, undagi gazning 25 mm diametrli shtutser trubadan chiqish miqdori 1 mln.m 3 /sut, shuningdek 4067-4035 m. chuqurlikdan esa 14,3 mm. diametrli shtutser trubadan 25000 m 3 /sut gaz chiqadi (jadval). 18—jadval Astraxan gazokondensat koni gaz tarkibi, %: Alkanlar Miqdori, % Boshqa gazlar Miqdori, % Metan 47,50–54,15 H 2 S 20,7– 22,5Etan 1,92–5,54 SO 2 1,0 – 3,2 propan 0,93–1,68 N 2 1,98 butan 0,44–0,99 Pentan va yuqori alkanlar 0,35–1,57 Gazdagi kondensat miqdori 400 g/m 3 dan ortiq. Bu kon asosida etan gazini, siqilgan gaz, oltingugurt va boshqa bebaho komponentlar ishlab chiqaradigan gazokimyoviy kompleks qurildi. Chet mamlakatlar gaz konlari haqida ma’lumot. Yevropada katta gaz konlari Niderlandiya, Fransiya, Angliyada (shimoliy dengizida), Italiya va Ruminiyada ekanligi ma`lum. Chet el gaz konlarini asosiy komponenti metan hisoblanadi, ularda og`ir uglevodorodlarning miqdori ko`p emas. AQSH shtatlarining katta gaz konlarida og`ir gazsimon uglevodorodlar miqdori nisbatan (1β–14 %) yuqoridir.

AQSHning qator konlarida azot miqdori (80–90 %), SO 2 miqdori yuqori bo`lganligi uchun gaz qazib olish hozircha to`xtatilgan. Bu gaz konlarida (Montana, Nyu–Meksika, Yuta, Kolorado shtatlari) geliy miqdori yuqoriligi kuzatilgan. Ba`zi gaz konlarida vodorod sulfid miqdori sezilarli darajada yuqoridir. Fransiyani Lak katta gazo–kondensat konida vodorod sulfid miqdori 15 % ga yaqin (jadval). Bugungi kunda tabiiy gazni klassik konlaridan tashqari, ularning energiya manbalari–kristallogidratlar mavjudligi aniqlandi. 1960 yildan boshlab kristallogidratlarning xossalarni o`rganish tezlashtirildi. Bu turdagi xom–ashyoni Rossiyada va boshqa davlatlarda katta konlari borligi aniqlandi. Past haroratli tumanlarda (Sibir, Alyaska, Kanada, yer sharini polyar qismida) kristallogidratlar hosil bo`lishi mumkin ekan. Ma`lumki gaz zahirasini asosiy qismi asosan gazni iste`mol qiladigan mamlakatlarda joylashmagan. MEA ma`lumotiga ko`ra rivojlangan davlatlarning eksport potensiali 2000 – yilda 4,2 – 9,2 marotaba ortdi va yiliga 164 – 358 mlrd.m 3 ga etdi. Gaz konlarining texnologik jarayonlari ekspluatatsiyasi avvalgi neft ishlab chiqarishga o`xshash bo`lib tabiiy gazni saqlash va transpartirovka qilishdan iboratdir. Siqilgan gazni transportirovka qilish nisbatan iqtisodiy qulay hisoblanadi. Diametri 420 mm trubouzatgich ishlatilganda 6000 km masofaga

uzatilgan gazni 15 % gacha miqdori kompressor stansiyalarida yo`qotiladi. Tyumen G`arbiy Yevropa gazning transport chiqimlarini kamaytirish 60 0 C gacha sovutilgan gazni trubouzatgichda yuborishga erishish va uzatuv stansiyalar elektro– avtomatlashtirish hisobiga amalga oshirilgan. MIREK komissiyasi ma`lumotiga ko`ra gazdan foydalanish 1979 yilda 1,7 trln.m 3 ga nisbatan 2020 yilda 3,6 trln.m 3 tashkil etadi. Asosiy gaz eksporti Rossiya, Niderlandiya, Kanada, Norvegiya, Aljir va Indoneziya. Gazni import qilish asosiy davlatlar – AQSH, Yaponiya, Italiya, FRG, Fransiya, Angliya va Belgiyadir. Gaz holatidagi parafin uglevodorodlar Gaz holatdagi parafin uglevodorodlar tarkibi S 1 dan S 4 gacha bo`lgan alkanlar tashkil etadi, bularga: metan, etan, propan, butan, izobutan kiradi, hamda 2,2 – dimetilpropan (C 5 H 12 ) – neopentan normal sharoitda gaz holida bo`ladi. Bularning hammasi tabiiy va neft gazlari tarkibiga kiradi. Gaz konlari uch xil turda bo`lishi mumkin. 1. Toza gaz konlari 2. Gaz kondensati konlari 3. Neft konlari Birinchi turdagi gaz konlari tabiiy gaz konlari deb atalib, asosan metandan tashkil topgan bo`ladi. Metanga qo`shimcha sifatida oz miqdorda etan, propan, butan, pentanning bug`lari hamda nouglevodorod birikmalar: SO 2 , N 2 va ayrim hollarda H 2 S bo`lishi mumkin. Gazning tarkibida metan juda ko`pchilikni tashkil qilsa, bunday gaz «quruq gaz» deyiladi. Ikkinchi turdagi gaz kondensati konlaridan chiqadigan gaz, odatdagi gazdan farq qilib, metandan tashqari ko`p miqdorda ( β ,0-5,0 % va undan ortiq) S5 va undan yuqori gomologlari mavjud bo`ladi. Gaz qazib olinayotganda bosimning pasayishi oqibatida ular kondensatga (suyuqlikka) aylanadilar. Gaz kondensati konlaridan ajralib chiqqan gazning tarkibi, kondensatlar ajratib olingandan keyin, «quruq gaz» tarkibiga yaqin bo`ladi.

Uchinchi turdagi neft konlaridan ajratib olinadigan gazlar yo`ldosh neft gazlari deyiladi. Ushbu gazlar neftda erigan bo`ladi va ular kondan chiqarib olingandan so`ng ajralib chiqadi. Yo`ldosh neft gazlari tarkibi «quruq gazlar» dan keskin farq qilib, unda etan, propan, butanlar va yuqori uglevodorodlar ham bo`ladi. Respublikamizning Sho`rtan gaz konidagi gazlar aralashmasining tarkibi quyidagi (mol.% da) 20-jadvalda keltirilgan: Keyingi yillarda neft va gaz quduqlari soni ortishi, gazokondensat va neftgazokondensat konlari istiqboli maydonlari ochilishi natijasida yoqilg`i olishda kondensat muhim foydali qazilma hisoblanmoqda. Gazokondensat konlari - ga z simon uglevodorodlarning yer bag ` rida to ` planishi bo ` lib , ular bosim kamayganda kondensat ( pentan va metanning yuqori gomologlari - uglevodorodlari aralashmasi ) suyuq uglevodorod faza sifatida ajralib chiqadi . Kondensat ho`l va barqaror bo`ladi. Ho`l kondensat suyuqlik bo`lib, ma`lum bosim va haroratda separatorda bevosita olinadi. Kondensatda u yoki bu miqdorda gazsimon uglevodorodlar erigan bo`lib, u normal sharoitda suyuq uglevodorodlarni saqlaydi. Barqaror kondensatni uni ho`l usulda degazatsiyalash yo`li bilan olinadi. Turli gazokondensat konlari gazidagi kondensat miqdori keng oraliqda o`zgaradi. Barqaror kondensat saqlagan gazokondensat 5-10 sm/m 3 (Rudki, Punginsk), 300 -

500 sm 3 /m 3 (russkiy xutor, Vuktil) va hatto 1000 sm 3 /m 3 va undan ko`p (Talalaev) konlari ma`lum. 1970 yilga Rossiyaning Vuktil va Orenburg, Urengoy, Medvejiya, YAmburg, Zapolyari, Gubkin va Turkmanistonning sharqiy qismida gazokondensat konlari ochildi. Yaman yarim oroli, Timen, Pegorst viloyati shimoliy qismi, O`zbekiston g`arbiy qismi va boshqa joylarda gazni yuqori zahiralari borligi tasdiqlandi. Bu davrda g`arbiy Kristishen Ukrainada Arxangel viloyatida Layavoj, Tyumen viloyatida Xarasovey, Bovanenkov va janubiy Russ, O`zbekistonda Sho`rtan, Sochi respublikasida Sobolox, NeJelen kabi katta konlar ochildi. 1981 yil boshida Rossiyada 900 dan ortiq gaz, gazokondensat, gaz - neft konlari ochilib, shundan 93 tasi gaz zaxirasi 30 mlrd.m 3 dan ortiqroq ekanligi aniqlandi. Shularning ichida Urengoy, YAmburg, Medvejie, Bovinenkov, Orenburg konlari 57 % mamlakatni qidiruv zahirasini tashkil qilib, ular 94 % dan ko`p katta konlar guruhini tashkil etadi. Gaz, gazokondansat konlari va ularni joylashuvi neft va gaz saqlamini almashinuvidan tashkil topib, hamdo`stlik davlatlari MDH gaz zahirani 95 % dan ortig`ini tashkil etadi. O`zbekiston jahondagi gaz qazib oladigan va ishlab chiqaradigan davlatlar ichida 7 o`rinda turadi, gaz ishlab chiqarish hajmi 50 mlrd. m 3 /yil.ga teng. 2006- 2008 yillarda Respublikada 3,5–4,0 mln.t gazokondensat ishlab chiqildi, keyingi yillarda tabiiy gaz ishlab chiqish o`sishi bilan uni qazib olishga talab ortmoqda. Shunga bog`liq holda tabiiy gaz va gazokondensatdan nafaqat mator yoqilg`isi sifatida foydalanmasdan kimyoviy xomashyo sifatida ham samarali foydalanilmoqda. Hozirgi vaqtda qator gazni qayta ishlash qurilmalari foydalanishga topshirilgan (Mubarak, Kokdumaloq va boshqa), bu qurilmalar yordamida gazokondensat neftni qayta ishlash zavodiga yuboriladi va undan motor yoqilg`isi ishlab chiqariladi (jadval).

Hozirgi vaqtda ishlab turgan gaz konlari gazokondensatlari o`ziga xos xususiyatlari 8.9-jadvalda keltirilgan. Jadvaldan ko ` rinib turibdiki , turli konlardan olinadigan gazokondensatlar fizik - kimyoviy xossalari va uglevodorodlar tarkibi ham sifati ham chiqimi bo ` yicha farq qiladi . Hamma kondensatlar quyilish harorati pastligi (-60 0C kam) va alangalanish harorati (-25 0C) bilan tavsiflanadi, hamda gazokon-densatlar fraksion tarkibi bilan farq qiladi. Gazkondensatlarning uglevodorodlar tarkibini o`rganib, ularni ikki guruhga bo`lish mumkin: - aromatik uglevodorodlarga boy kondensatlar (Gazli, Uchqir); - yuqori parafinli aromatik uglevodorodlari kam bo`lgan kondensatlar (Janubiy Muborak). Neft tarkibidagi suyuq alkanlar Neftni yengil fraksiyasi uglevodorodlari. Benzin fraksiyasi tarkibiga kiruvchi S5 dan S15 gacha alkanlar oddiy sharoitda suyuqlik hisoblanadi. Asosiy 10 ta neft konlaridan olingan individual uglevodorodlarni analizi asosida aniqlandiki, neftni benzin fraksiyasini asosan oddiy o`rinbosarli uglevodorod birikmalar tashkil

etadi. Rossiyaning Anastashev va Neften Kamni konlari bundan farq qilib, ular yon zanjiri uzun bo`lgan uglevodorod izomerlarini saqlaydi. Bir xil oraliqda haydalgan benzin fraksiyasini individual alkanlar miqdori analizi shuni ko`rsatadiki, (chet el va 77 neft koni) nisbatan oddiy uglevodorodlar miqdori ko`p, so`ngra ikki yoki uch holatga metil almashingan uglevodorod izomerlari miqdori turadi. O`z qaynash haroratlari bo`yicha pentan, geksan, geptan, oktan, nonan, dekan va ularning ko`pchilik izomerlari neftni haydashda ajratib olinadigan benzin distillyatlari tarkibiga kiradi. Odatda tarmoqlangan zanjirli uglevodorodlarning qaynash harorati mos ravishdagi normal alkanlarnikidan past bo`ladi. Neftdagi alkan uglevodorodlarning miqdori turlicha bo`ladi, rangsiz fraksiyalarda ularning miqdori 10 - 70 % bo`lishi mumkin. To`yingan uglevodorodlar kimyoviy nuqtai nazardan nisbatan yuqori mustahkamlikka egadir (oddiy haroratda ko`pchilik kuchli ta`sir qiluvchi reagentlar ta`siri uchun). Ular oksidlanmaydilar, sulfat va nitrat kislota bilan reaksiyalarga kirishmaydilar. Ularning xlor va boshqa galogenlar bilan reaksiyaga kirishish qobiliyatlari nihoyatda past. Maxsus sharoitlarda metandan (400 0C) metilxlorid, metilenxlorid, xloroform va uglerod to`rt xloridlar hosil bo`ladi. Yuqori harorat hamda maxsus katalizatorlar ishtirokida to`yingan uglevodorodlar Konovalov reaksiyasiga (nitrolash reaksiyasi), to`yinmagan uglevodorodlar bilan alkillash reaksiyalariga hamda oksidlash reaksiyalariga kirishishi mumkin. Hamma ushbu reaksiyalar sanoat ahamiyatiga ega. Yuqori haroratlarda alkanlar termik parchalanadi. Nazariy mumkin bo`lgan γ 5 ta kondan β 4 tasi ajratib olinib, ulardagi gaz tarkibi analiz qilinganda geksanni 5 izomerdan hammasi, petanni 9 izomeridan 7 tasi, oktanning 18 izomeridan 16 tasi topildi. Shunday qilib, n- oktan va uning uchta oddiy izomerlari qismi oktanlar yig`indisini 85 % ni tashkil etadi. Anologik holda n -geksan va oddiy izomerlari geksanlar yig`indisini 97 % ni tashkil qiladi. S5-S10 uglevodorodlarning izomerlari soni quyidagi jadvalda keltirilgan.

Turli neft benzinlarini kombinirlangan usulda o`rganish 90 % gacha uglevodorodlar alkanlar, S5 va S6 sikloalkanlar va arenlar ekanligi aniqlandi, neft turiga bog`liq hamda benzinda uglevodorodlar taqsimlanishini ba`zi qonuniyatlari aniqlandi. Hozirgi vaqtda qator gazni qayta ishlash qurilmalari foydalanishga topshirilgan ( Mubarak , Kokdumaloq va boshqa ), bu qurilmalar yordamida ga z okondensat neftni qayta ishlash z avodiga yuboriladi va undan motor yoqilg ` isi ishlab chiqariladi . Hozirgi vaqtda hamma turdagi neftlardan olinadigan bir necha o ` nlab ben z inlarida alkanlar va i z oalkanlar taqsimlanishini asosiy qonuniyatlari aniqlangan . Neft fraksiyalarida alkanlar miqdori turlicha bo ` lib , dunyo neftlari bo ` yicha o ` rtacha ko ` rsatkich quyidagi jadvalda keltirilgan :

A 1 va A 2 neftlarda C 6 - C 8 tarmoqlangan izomerlar ichida 2-metil almashinganga nisbat metilalmashingan strukturalari ko`p bo`ladi. Yuqorida ko`rsatilgan neftni 4 turi uchun bu nisbat 9, β -15,0 oralig`ida o`zgarib turadi. Gemi - almashingan uglevodorodlar konsentratsiyasi juda kam. B guruh neftida esa qarama- qarshi geminal holatda ham vinitsial holatdagi dimetil almashingan struktura miqdori yuqoridir. Masalan, Rossiya Anastashev - Troitsk neftida (B guruh) mono va dialmashingan C 6 -C 9 tegishli gomologlari nisbati 0,50- 0,96 oralig`ida o`zgaradi. B guruhi neftida metil almashingan uglevodorodlar ichida 3- metilalkanlar, A 1 va A 2 neftga esa 2- metilalkanlar miqdori yuqoridir. Rossiyalik olim A. A. Petrov gaz kondensatlari va A 1 , A 2 , B turda neftda geksanlar, geptanlar, oktanlar, nonanlar, n-dekanlar nisbiy taqsimlanishini miqdoriy tizimga soldi. Ayniqsa, neftdagi geksan izomerlari ichida n-geksan, 2 va 3-metilpentanlar hamda 2,3 va 2,2- dimetilbutanlar miqdoriy aniqlangan. Geptanni quyidagi izomerlar tarkibi: n geptan, 2 va 3- metilgeksanlar, 2,3-, 2,4-, 2,2- va 3,3- dimetil-pentanlar, shuningdek 2,2,3- trimetilbutan uchraydi. Neftdagi oktanni izomerlari ichida n-oktan, 2-, 3- va 4- metil-geptanlar: 2,3-, 2,4- 2,5-, 3,4-, 2,2- 3,3- dimetilgeksanlar, xamda 2,3,4-, 2,2,3- , 2,3,3- trimetilpentanlar aniqlangan. C 9 alkanlardan 2 ta uglevodorod 2,3- va 2,6- dimetilgeptanlar miqdori yuqoridir. Bu uglevodorodlar relikt birikmalar turiga kirishi ko`rsatilgan. C 10 izomerlari ichida 2- metil-3-etilgeptan va 2,3- dimetilalkanlar konsentratsiyasi yuqoriligi steronlarni alifatik zanjirini uzish yo`li bilan relektivlarni o`tmishdoshlaridan hosil bo`ladi deb tushuntirildi. Neftni o`rtacha fraksiyasi uglevodorodlari. Rossiya Romashkinsk va Arlyansk parafinli neftlarini o`rganish misolida shu ko`rindiki, neft o`rtacha fraksiyasi uglevodorod tarkibini o`rganish yetarlicha qiyin ekan. Ikkala neftda ham oltingugurt birikmalarini (1,8 va 2,34 % oltingugurt) miqdori yuqori, hamda qatron moddalar (9,0 va 20,3 %) tutishi bilan farqlanadi, ularni parafinli neftlarga (4,9 va

4,7 % parafin miqdori) kiritish mumkin. Neftlarni o`rganish ma`lum bir dastur asosida olib borildi. Deasfaltezatsiya qilingandan so`ng past haroratda neftni haydab, 180- γ 50 ºC dagi fraksiyasi ajratildi, so`ngra uni sinchiklab o`rganilganda, bu fraksiya 19 % n alkanlarni va β 0 % ga yaqin arenlarni saqlashi ma`lum bo`ldi. Neft 120 - 200, 200 - 300 va 300 - γ 50 ºC haroratda haydalib fraksiyalarga ajratildi, so`ngra silikagelli adsorbsion xromotografiya yordamida ikki qismga bo`lindi: Birinchisidan alkanlar va sikloalkanlar aralashmasi; ikkinchisidan arenlar va oltingugurt saqlagan birikmalar aralashmasi o`rganildi. n alkanlarni aralashmadan karbamid yordamida kompleks hosil qilish usulida ajratildi va so`ngra gaz - suyuq xromatografiya yordamida odatdagi usulida identifikatsiya qilindi. Tiokarbamid yordamida ajratilgan uglevodorodlar n-alkanlardan tashqari oz miqdorda tarmoqlangan tuzilishli alkanlar va sikloalkanlarni saqlaydi. Rossiya Romashkinsk nefti 300–γ50 ºC dagi fraksiyasi kristallanuvchi uglevodorodlarni o`rganishdan shu aniqlandiki, tiokarbamid yordamida hosil bo`lgan kompleks 60 % n - alkanlarni va 24,0 % izoalkanlar va sikloalkanlarni saqlarkan. Izlanishlar vaqtida ko`mirda adsorbsiyalash xromatografiyasi yordamida to`yingan uglevodorodlar aralashmasidan n alkanlarni ajratishni boshqa usuli ishlab chiqildi. Keyinchalik bu usul takomillashtirildi va qiyin ajaraladigan neft uglevodorodlari aralashmasidan tarmoqlangan tuzilishdagi alkanlar va sikloalkanlarni ajratish uchun qo`llanildi. Rossiya Romashkinsk va Orlensk nefti 180–γ50 ºC dagi disstilyatida C 11 dan to C 2 0 gacha bo`lgan n alkanlar topildi. Yurtimizdagi va chet el neft konlaridan 77 tasini kerosin fraksiyasi tahlil qilinganda shu ko`rindiki, ularda dekanning 10 ta izomeri mavjud ekan. Ba`zi izomerlar alohida ajraladi, ularni katta qismi spektrofotometrik usul yordamida aniqlandi. C 11 - C1 8 uglevodorodlardan undekan, dodekan, tri va tetradekan, pentadekan va geksadekan topildi (jadval). jadval Surgutsk neftida dimetildekanlar tarkibi mikdoriy aniqlandi. Moddalar Foizi % Moddalar Foizi % 2,4–dimetildekan 12 3,7–dimetildekan 24,2 2,5–dimetildekan 17 (izoprenoid) 2,6–dimetildekan 20,6 2,9–dimetildekan 9,2

3,6–dimetildekan 8,5 2,8–dimetildekan 8,7 Rossiya olimi A . A . Petrov MHD dagi har xil neft turlarini o ` rtacha va yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyasini GSX va Mass - spektrometriya usullarini birlashtirib o ` rgandi . Mono - va dimetilalmashingan C 11 - C 15 alkanlar miqdori aniqlandi . Boshqa izomerlarga nisbatan simmetrik tuzilishli metil almashingan alkanlar se z ilarli darajada o z ekanligi ma ` lum bo ` ldi . Bu g ` oya 4 - metilgeptan va 3- metilpentan uchun ham kuzatildi . Bu uglevodorodlardagi CH 3 - guruhni molekula marka z ida o ` rnini o `z gartirilsa metilalmashingan izomerlar miqdori kamayadi . Turli molekulyar massali uglevodorodlarda monometilalmashingan alkanlar miqdori n - alkan izomerlar miqdoriga nisbati molekulalar alifatik z anjiri o ` sishining kamayishi ba `z i tendensiyalari umuman saqlanib qoladi . Dimetildekanlarning umumiy miqdori taxminan metil - undekanlar izomerlari miqdori yig ` indisining yarmini tashkil etadi va neftda 0, β5 % ga teng . Romashkinsk nefti C 7- C 22 uglevodorodlari uchun 2- va 3- metilalkanlar va n alkanlar miqdorlari yig ` indisi nisbati 0,6 dan 0, ββ gacha o `z garadi , alkanning molekulyar massasi ortishi bilan doimo bu nisbat kamayadi degan g ` oya mavjud . Tarmoqlangan o`rinbosarlar ichidan izoprenan tuzilishli alkillar, shuningdek, β holatdagi metilalkillar ham namoyon bo`ladi (jadval).

Siklanlar molekulasi 1-4 gacha tarmoqlangan tuzilishli (C3-C14) o`rtacha miqdorda uchraydi. Neftning qattiq alkanlari Normal sharoitda C16 va undan yuqori alkanlar - qattiq moddalar bo`lib, ular neft parafinlari va serezinlari tarkibiga kiradi. Geksadekan (C16H 34 ) 18,1 0C da eriydi, texnik nomi setan deb ataladi. Qattiq uglevodorodlarni parafinlar va serezinlarga bo`lish bu uglevodorodlarni turli kristall strukturasi asosida ularni kimyoviy va fizikaviy xossalariga qarab amalga oshiriladi. Serezinlarni suyuqlanishi bir xil haroratda parafinlardan molekulyar massasi, qovushqoqligi va zichligi bilan farq qiladi. Serezinlar tutayotgan sulfat va xlorsulfat kislotasi bilan tez ta`sirlashadi, parafinlar esa bu reagentlar bilan kuchsiz ta`sirlashadi. Parafinlar va serezinlar tarkibini o`rganish uchun nitrolash reaksiyasi qo`llanildi. Nitrat kislota ta`sirida izoalkanlardan uchlamchi nitrobirikmalarni, n alkanlardan ikkilamchi nitrobirikmalar hosil bo`ladi. Nitrolash usuli shuni ko`rsatdiki, neft parafinlarida izoalkanlar miqdori 25-35 %, serezinda esa sezilarli darajada yuqori ekan. Neft tarkibida naften strukturali qattiq uglevodorodlar ishtirok etishi to`g`risida ma`lumotlar paydo bo`ldi. Haqiqatdan ham, ajratilgan petrolatum uglevodorodlar parafinlarga nisbatan shu suyuqlanish haroratida nisbatan yuqori singdirish ko`rsatkichiga, qovushqoqlik va zichlikka ega. Hamma neft tarkibida qattiq alkanlar mavjud bo`lib, odatda kam miqdorda (0,1- 5 %), alkanli neftlarda esa 7- 1 β % gacha bo`lishi mumkin. Sanoatda turli moylar va yoqilg`ilar tarkibidagi alkan uglevodorodlar dealkanlash jarayonida ajratib Neft parafinlari turli molekulyar massaga ega tegishli alkanlarni aralashmasidan iborat, serezinlarni asosiy komponenti naften uglevodorodlar hisoblanadi, ular molekulani yon zanjirida normal, halqa izotuzilish ko`rinishida bo`ladi. Ayrim qattiq alkan uglevodorodlarning fizik xossalari quyidagi 28-jadvalda berilgan.

Serezinlar tarkibiga kiruvchi aren yadrosi turidagi uzun zanjir alkan saqlangan birikmalar oz miqdordadir. Ularni nisbati serezinlar ajratilgan neftni tabiatini aniqlaydi . Qattiq holatdagi parafinlar zichligi qattiq holatda 865 dan 940 gacha oraliqda bo ` ladi , suyuqlanma holatida esa 777,0 dan 790,0 kg / m 3 gacha bo ` ladi . Organik moddalarda parafinlarning eruvchanligi yuqori emas, vodorod sulfidni hisobga olmaganda 100 qismidan 12 qism parafin eriydi. Yengil benzinda 100 qismdan 11,7 qism parafin eriydi . Parafindagi alohida komponentlarni molekulyar massasi qanchalik yuqori bo ` lsa ularni suyuqlanish harorati ham yuqori bo ` ladi . Geksadekan ( t suyuq 18 0 C ) - eng past eruvchan parafinga kiradi . Neftdan olingan tabiiy parafin bir necha uglevodorodlarni aralashmasi hisoblanadi , shuning uchun u aniq suyuqlanish haroratiga ega emas .

G`arbiy Sibir neftini γ 50-540 0C fraksiyadagi n alkanlar miqdori aniqlandi. (jadval). Neftdagi parafinlar miqdori to`g`risidagi ma`lumotlar jadvalda keltirilgan. C 18 -C 40 n-alkanlarni massa yig`indisi miqdori fraksiyada 4, γ % ni tashkil etdi. n-alkanlar bilan bir qatorda 300 0C dan yuqori qaynash harorati fraksiyada, nisbatan yuqori konsentratsiyada bir turdagi izomerlar ichida 2 va 3-metilalkanlar borligi GSX usulida aniqlandi. Shu nefti tarkibida 12-metilalkanlar C 2 4– C 30 va 13- metilalkanlar C 2 6-C 3 0, monometil-alkanlar guruxli alkanlar topildi. Uglevodorodlarni har ikkala seriyasining konsentratsiyasi teng. Al.A. Petrovni fikricha yuqori miqdori va konsentratsion tarqalishi, o`ziga xosligi C25 (12,13-metilentetrakazan) siklopropankarbon kislotani neftdagi miqdori bilan izohlanadi. G`arbiy Sibir neftiga nisbatan boshqa neftlarda ko`rsatilgan miqdori va amaldagi konsentratsiyasidan kamroqdir. Qattiq parafinlar parafinli va yuqori parafinli neftdan parafinli distillyatorlardan yoki sanoat moylaridan tanlangan erituvchilarda maydalanib ishlab chiqiladi, ko`rsatilgan yorliqdagi (V 1 – V 4 ) parafin xomashyosi quyidagi ko`rsatkichlar bilan tavsiflanadi: 52-55 0C suyuqlanish haroratida 1-2 % moy

miqdori, yopiq tigelda alangalanish harorati 220 0C ga teng. Parafin xom- ashyosi adsorbsion tozalash yoki gidrotozalash qurilmasida qo`shimcha tozalashdan o`tkaziladi. Odatdagi texnik parafin 50-55 0C dan oshmagan suyuqlanish haroratiga ega normal tuzilishli 20 dan to 35 gacha uglerod atomlarini saqlaydi, tarmoqlangan alkanlarni suyuqlanish harorati shu molekulali massada nisbatan kamdir. Parafinlarni molekulyar massasi 300 dan 450 gacha, serezinlarni 500 dan 700 gacha oraliqda bo`lib, ularni zanjirida γ 6 dan 55 gacha uglevodorod atomlarini saqlaydi (jadval).

Serezinlar ba`zi naftenli neftlarning qattiq uglevorod ko`rinishida tabiatda uchraydi. Serezin va parafin aralashmasini amalda ajratish juda qiyin. Serezin Tuymazin nefti konsentratini deasfaltlab ajratilgan, u sikloalkanlar va uzun alkil zanjirli arenlardan tashkil topgan, karbomid bilan kompleks hosil qiladi, shuningdek, tarmoqlangan zanjirlisi kompleks hosil qilmaydi. Bu neft sikloalkanlari molekulasida o`rtacha β–3 ta halqa, arenlar - bittadan to`rttagacha halqa saqlaydi. Serezinning kimyoviy tarkibi to`g`risidagi ma`lumotlar yetarli emas. Ba`zi mualliflarni hisoblashlaricha, serezinlar yuqori molekulali n- alkanlardan tuzilgan, shuningdek, qator shularning ta`kidlashlaricha serezinlar uzun yon zanjirli sikloalkanlardan iborat. Bundan tashqari, ular tarmoqlangan alkanlarni, oz miqdorda n-alkanlarni va juda oz miqdorda alkanarenlarni saqlaydi. Gohida, Karachuxusuraxan nefti petroletumi qattiq uglevodorodlari asosan molekulasida uchta halqa saqlagan sikloalkanlardan tashkil topgan. Petrolatum fraksiyasi haydalish oralig`i haroratini oshirish tarmoqlanmagan yon zanjiri sikloalkanlar miqdorini kamayishiga va bitta molekulaga to`g`ri keladigan halqalar soni ortishiga olib keladi. Serezinlarni farq qiladigan belgilanmaydi kristallik strukturadir. Serezinlar parafinlarga nisbatan mayda kristallardan tuzilgan. Serezinlarning fizikaviy xossalari normal uglevodorodlarning xossalariga ko`pincha mos keladi. Serezinlar uchun singdirish ko`rsatkichi parafinlarga nisbatan yuqoridir.

Serezinlarni kimyoviy munosabati kam barqarorligi bilan parafinlardan farq qiladi. Serezin saqlagan neftni uzoq vaqt qora cho`kma ko`rinishida saqlaganda u serezin hamda mineral aralashmalar va qatronsimon moddalarga ajraladi. Neft mumlari 10-50 % normal alkanlar va 40-90 % gacha arenlarni sikloalkanlar va tarmoqlangan alkanlarni saqlaydi. Shunday qilib, neft parafinlari asosan turli molekulyar massali n alkanlarning aralashmasi hisoblanadi, serezinning asosiy komponenti esa molekulasi yon zanjirida ham normal, ham izotuzilishni saqlagan naften uglevodorodlar hisoblanadi. Qattiq parafinlar va aromatik uglevodorod serezin tarkibiga oz miqdorda kiradi, shu bilan birga ularni nisbati serezin ajralgan neftni tabiati bilan aniqlanadi.

Kristall qattiq alkanlar . Ularning suyuqlanish haroratiga ma ` lum darajada kristall panjarada molekula geometrik z ichligi omili katta ta ` sir qiladi . Qanchalik molekula simmetrik bo ` lsa , kristallda uni joylashuvi yengil , mustahkam va suyuqlanish harorati shunchalik yuqori bo ` ladi . Rentgen strukturoskopik i z lanishlardan ma ` lum bo ` ldiki , alkanlarda uglerod atomlari 0,154 nm masofada joylashgan ; uglerod atom marka z idan vodorod atom marka z igacha bo ` gan masofa 0,11 nm ga teng . C – C bog ` i atrofidagi bog ` lanishlar yengil bo ` lib , hatto aylanishlar energiya sarfsiz amalga oshadi , bunda uglerod zanjiri turli konformatsiyalanishi , ya ` ni speralga qadar shakllarga ega bo ` ladi . Suyuqlanish harorati faqat modda molekuyar massaga bog`liq bo`lmasdan balki alkanlarning tuzilishiga ham bog`liq bo`ladi. Suyuqlanish haroratini nisbatan ko`p kamayishi zanjir o`rtasidagi o`rinbosarlar yaqinlashuvida kuzatiladi. Alkanlarning asosiy reaksiyalari. Alkanlar ko`pchilik kimyoviy reaksiyalar ta`siriga yetarlicha inertdir. Ularning kimyoviy xossalari organik kimyo kursida

keng bayon qilingan. Bu yerda neftni qayta ishlov berishda ishlatiladigan asosiy reaksiyalar ko`rib chiqiladi. Bu nuqtai nazardan katta qiziqish oksidlanish, termik va termokatalik o`zgarishlar va galogenlash reaksiyalari uyg`otadi. Hosil bo`lgan sintez - gazlar aralashmasi metil spirti olishga, vodorod olishga va gidroformillash reaksiyasi orqali sun`iy benzin olishga va boshqa moddalar olishga ishlatiladi. Oksidlanish reaksiyasi va mexanizmi. Oksidlanish reaksiyasi mexanizmini N.N. Semenov, N.M. Emanuel ishlari asosida Bax-Engler oksidlanish jarayoni peroksid nazariyasini o`z vaqtida e`lon qildilar va ko`p sondagi boshqa izlanuvchilar uglevodorodlarni (R N ) va boshqa organik birikmalarni oksidlanish reaksiyasini pritsipal sxemasini keltirdilar. Sxema quyidagi elementar bosqichlarni: zanjir tug`ilishi, davom etish, tarmoqlanish, zanjirni uzilishi, shuningdek, gidroperoksidlarni molekullari parchalanib turli oksidlanish mahsulotlarini hosil qilishni o`z ichiga oladi. Zanjirni hosil bo`lishi. Zanjirni katalizator qo`shimchalar ishtirokisiz hosil bo`lishi uglevodorod molekulasiga kislorod hujumi bilan amalga oshadi: RN + O 2 → R· + HO 2 2RH + O 2 → βR· + H 2 O 2 S–N bog`ining uzilish energiyasi birikma tabiatiga bog`liq holda β 90 dan 4 β 0 kJ/mol gacha o`zgaradi. Agar C-H bog`ining parchalanish energiyasi γ 80 kJ/mol dan kam bo`lsa, bimolekulaliga qaraganda trimolekulali mexanizm bo`yicha hosil bo`lishi nisbatan energetik qulaydir. Masalan, dekalin, tetralin, siklogeksan oksidlanishida zanjirni hosil bo`lishi uchmolekulali reaksiya bo`yicha amalga oshadi. Metiletilketon va etil spirtini 145 - 200 0 C va 5 MPa bosimda oksidlanishda zanjirni hosil bo`lishi bimolekular reaksiya bo`yicha amalga oshadi. Ba`zi holarda zanjirni hosil bo`lish jarayoni geterogen bo`lib, reaksion idish devorida boradi. Erkin radikallar (initsiirlash) sistemaga energiya ta`sirida (fotosensibilizatorlar ishtirokida, ionlashtirilgan nurlar ta`sirida fotokimyoviy initsiirlash) amalga oshishi mumkin.

Uglevodorodlarning oksidlanish reaksiyasida initsiatorlar sifatida o`zgaruvchan valentli metall birikmalarini ishlatish mumkin, masalan, Mn 3+ ioni: Zanjirning davom etishi . Hosil bo`lish jarayoni hisobiga yoki zanjir tarmoqlanishi natijasida hosil bo`lgan R˚ erkin radikal zanjirda oksidlanish o`zgarishlarini boshlaydi: R radikal kislorodga juda tez ta`sirlashadi, amalda faollanish energiyasini talab etmaydi (reaksiyani tezlik konstanasi 10 7 –10 8 l/(mols). So`ngra RO 2 radikal uglevodorodga ta`sir qilib, gidroperoksidni hosil qiladi. Bu reaksiyani faollanish energiyasi 17-68 kJ/mol oraliqda o`zgaradi. Radikaldan yoki molekuladan vodorod atomi ajralishi hisobiga peroksid radikali erkin valentligi to`yinishi mumkin. Boshqa uglerod atomi erkin valentligi va gidroperoksid guruhini saqlagan radikal hosil bo`ishi bilan ichkimolekulali izomerlanish amalga oshadi. у va p holatdagi C- H bog`i bilan peroksid radikali reaksiyasi nisbatan yengil borib fazoviy qiyinchiliksiz amalga oshadi. RO 2 radikallar faqat dastlabki moddalar bilan ta`sirlashmasdan, balki nisbatan reaksion qobiliyatli mahsulotlarga-gidrooksidlar, spirtlar, ketonlar, murakkab efirlarga aylanadi. Peroksid radikal faqat keton hosiladan vodorod atomni tortib olmasdan, balki, karbonil guruhga ham birikadi:

Quyi alkanlarning oksidlanishi. Sanoatda asosan metan, propan va butan oksidlanadi. Oksidlanish tezligi metandan butanga qarab ortib boradi. Jarayonni boshqarishni qiyinligi shundaki, hosil bo`lgan oksidlanish mahsulotlari (spirtlar, aldegidlar va ketonlar) dastlabki xomashyoga nisbatan yengil oksidlanadi. Gazsimon uglevodorodlarning oksidlanish jarayoni nisbatan past haroratda (400 - 600 0C) borishi mumkin. Bu sharoitda uglevodorod ortiqcha miqdorini ishlatish va mahsulotlar reaksion zonada kam vaqt bo`lishi jarayoni kerakli tomonga yo`naltirish imkoniyatini beradi.

Sanoatda gaz fazada alkanlarning oksidlanishi 330-370 0C da bosim ostida katalizator ishtirokisiz sezilarli miqdorda uglevodorodlarni ortiqcha olingan sharoitda olib boriladi. So`ngra oksidlanish mahsulotlariga tezda suvni purkab sovutiladi. Kislorod saqlagan birikmalar suvga absorbsiyalanadi, reaksiyaga kirishmagan uglevodorodlar oksidlanish halqasiga qaytariladi. Oksidlanish harorati kamayishi kislorod saqlagan birikmalar chiqimini oshiradi, bunda reaksiya tezligi keskin kamayadi. Bosim ortishi oksidlanish reaksiyasi tezligini va spirtlar chiqimini oshiradi. Reaksion aralashmani reaksiya zonasida bo`lish vaqti 1,0-1,5 s.ga teng. Bo`lish vaqti ortishi bilan SO 2 hosil bo`lish hisobiga kislorod saqlagan birikmalarni chiqishi kamayadi. Butan va benzolning oksidlanshi . AQSHda butan va propanni oksidlab yiliga 100 ming tonna atsetaldegid olinadi, umuman atsetaldegid sanoati hajmi 1 mln.t. Propan va butanni suyuq fazada 150-200 0C da oksidlash jarayoni katta qiziqish uyg`otmoqda. Rossiyada sanoat sharoitida butanni oksidlash kobalt yoki marganets tuzlari (0,3 % katalizator) ishtirokida 165-200 0C va 6-8 MPa da reagentlarni uzluksiz yuborib sirka kislotasi eritmasida amalga oshiriladi. 100 qism butandan 80-100 qism sirka kislota, 12,6 qism metilatsetat, 7,6 qism etilatsetat va 6,6 qism metiletilketon olinadi. Kam miqdorda atseton, atsetaldegid, diatsetil, butilatsetat, chumoli kislotasi, metil, etil, butil spirtlari va bifunksional birikmalar hosil bo`ladi 1965 yilda N.M. Emanuel butanni oksidlash misolida ko`rsatddiki, gaz initsator (1,0 % NO 2 ) ishlatilganda siqilgan gazni oksidlanishini kritik haroratdan pastda (153 0C, bosim 0,3-0,6 MPa) amalga oshirish mumkin ekan.

Butanni oksidlanish mahsulotlari hosil bo`lish mexanizmi zanjir o`sish reaksiyasining ikki yo`nalishi bilan aniqlanadi. RO 2 ˚ radikal butan bilan ta`sirlanadi va RO 2 ˚ mahsulotlari hosil qilib parchalanadi. Bunda dastlabki molekulaga nisbatan kam uglerod atomlari saqlagan mahsulotlar hosil bo`ladi: Atsetaldegid tezda sirka kislotasigacha oksidlanadi. C4H9OO˚ peroksid radikali atsetaldegid, atseton, metanol va etanol hosil qilib parchalanishi mumkin. Metilatsetat va etilatsetat tegishli spirtlarni sirka kislotasi bilan eterefikatsiya natijasida hosil bo`ladi:

Sirka kislotasi olish uchun butanni tozaligi 98-99 % bo`lishi kerak. Butan va izobutan aralashmasi atseton va metilatsetat hosil bo`lishiga olib keladi. Propandan atseton va metilatsetat hosil bo`ladi. Reaksiya zonasiga suvni kiritilishi jarayonni sekinlashtirsa ham sirka kislota bo`yicha jarayonni tanlovchanligini oshirish qobiliyatiga ega. Benzinlarning suyuq fazada oksidlanishi ishlab chiqildi. Quyi molekulali karbon kislotalar sanoati uchun to`g`ri haydalgan benzin fraksiyasi va riforming rafinati xomashyo bo`lib xizmat qiladi. 1 m 3 reaktorda benzinni asosiy fraksiyasi va butanni oksidlanish mahsulotlari chiqishi (jadval). Oksidlanish benzini 30– 115 0 C oraliqda haydaladigan keng fraksiyasida 80 % xomashyo haydaladi. Bu jarayonda amalga oshirildi, bunda 75-80 0C gacha butanni oksidlanishiga nisbatan sirka va propion kislotalar chiqimi ortadi. Yuqori alkanlarning spirtlargacha oksidlanishi. Samarali sintetik yuvish vositalarini olish uchun gohida yuqori molekulali birlamchi spirtlar asosida tayyorlangan alkilsulfatlar katta ahamiyatga ega. Rossiyada A.N. Boshkirov suyuq alkanlarni bor kislotasi ishtirokida oksidlab birlamchi va ikkilamchi spirtlar aralashmasini olish usulini yaratdi. Oksidlash uchun dizel yoqilg`isi fraksiyasidan mochevinalar yordamida deparafinlash natijasida ajratilgan suyuq normal alkanlar aralashmasini ishlatdi. Oksidlash 4,0- 5,0 % borat kislotasi ishtirokida 3,0–4,5 % kislorod saqlagan azot, kislorod aralashmasida olib borildi. Borat kislotasi hosil bo`lgan spirtlar bilan reaksiyaga kirishib, ularning efirlarni bog`laydi va keyingi oksidlanishdan saqlaydi: 3C12H25OH + B(OH) 3 → (C12H 2 5O) 3 B + 3H 2 O.

Sintin (C15 - C18, t qay 275-320 0C) fraksiyasi oksidlanishidan hosil bo`lgan mahsulotlar 1 γ % ni birlamchi va 87 % ni ikkilamchi spirtlarning izomerlar aralashmasidan iborat. Parafinlarni to`g`ridan - to`g`ri oksidlaganda C 9 H 19 OH - C 21 H 43 OH larni saqlagan spirtlarning keng fraksiyasi hosil bo`ladi, bunda C 14 H 29 OH - C 18 H 37 OH spirtlar asosiy miqdorni (70-80 %) tashkil etadi. Ularni ichida 17-25 % birlamchi va 75-83 % ikkilamchi spirtlardir. Qattiq alkanlarning karbon kislotalargacha oksidlanishi. Alkanlarni oksidlash katalizatorlar ishtirokida 100-130 0C da havo kislorod ishtirokida amalga oshirildi. Bunda karbon kislotalardan tashqari gidrooksidlar, spirtlar, ketonlar, murakkab efirlar va boshqa (gidroksi, keto, dikarbon kislotalar, laktonlar, ketospirtlar, diketonlar) dan hosil bo`lgan polifunksional mahsulotlar hosil bo`ladi. Normal alkan molekulasi teng miqdorda tegishli spirt va sirka kislotasiga oksidlanadi. Ikkilamchi gidroksidlar birlamchi molekulali oksidlanishini oraliq mahsuloti hisoblanadi:

Shu yo`l bilan n-alkanlarni nokatalitik oksidlab sezilarli miqdorda kislotalar hosil qilinadi. Molekulali massa bo`yicha kislotalarni taqsimlanishi sezilarli darajada ma`lum. Bu Langenbek-Pritikova mexanizmidan chetlanadi. (L - mexanizm, faqat C - C bog`ini uzilishi hisobiga L - holatda birlamchi peroksid guruhi hosil bo`lishi bilan boradi). Oksidantda quyi molekulali kislotalar (chumoli va sirka) to`planishi anomal ko`p miqdorda shunga bog`liq bo`ladiki, faqat L -, shuningdek, p va у mexanizmida (izomerlanishi) ham kislotalar hosil bo`ladi. Ikkilamchi gidroperoksidlarni parchalanishdan dastlabki alifatik zanjiri saqlagan holda spirtlar va kislotalar hosil qiladi. Gidroperoksidlar parchalanishi monomolekulali va bimolekulali reaksiya bo`yicha boradi, bunda erkin radikallar ta`sirida induksirlangan parchalanish ham amalga oshadi.

Ketonlar oksidlanishida α, b у holatida karbonil guruhi bo`lgan C-C bog`i uzilib C 2 dan to C n – 2 gacha kislotalar hosil bo`ladi. Sintetik moy kislotalar (C 10 -C 20 ) turli sohalarda qo`llaniladi, shularning ichida eng muhimlari sovun sanoati, plastik yopishtirgichlar, plastifikatorlar, emulgatorlar, barqarorlashtiruvchilar, korroziya ingibitorlaridir. Alohida kislota fraksiyasini chiqishi qattiq n-alkanlarni sifatiga va tarkibiga, oksidlanish texnologiyasiga va kislotalarni ajralishiga bog`liq. Keyingi yillarda sintetik suyuq karbon kislotalarni olish uchun qattiq (t z i ch 40-48 0 C) va suyuq (t zich 24-26 0C) bo`lgan akanlar qo`llaniladi. Galogenlash. Alkanlarni galogenlash reaksiyasi radikal-zanjirli jarayonga kiradi. Termik, fotokimyoviy va initsiirlangan galogenlash bir-biridan farq qiladi. Qo`zg`algan ya`ni hayajonlangan galogen atomi n-alkanda vodorod atomini almashinish qobuliyatiga ega: Metanni xlorlash sanoat miqyosida olib boriladi. Xamma alkanlar xlorlanadi va bromlanadi. Xlorlash maxsulotlari bo`lgan CH3Cl, metilen xlorid, xloroform, CCl 4 keng ishlatiladi. To`yingan uglevodorodlarni yodlash amalda mumkin emas. Biroq ularni to`g`ridan to`g`ri ftorlash mumkin. Parafin uglevodorodlarni xlorlashda alkilgalogenidlar izomerlash hosil bo`lishiga olib keluvchi reagentlarni hujum yo`nalishi muhim ahamiyatga ega. Izomerlar tarkibi turli vodorod atomlarini nisbiy xarakterlanishi bilan aniqlanadi. Vodorod atomlarini reaksion qobiliyati uning holatiga bog`liq. Uchlamchi- >ikkilamchi->birlamchi uglerod atomlari qatori bo`yicha o`zgaradi. Harorat ortishi

turli uglerod atomlarini reaksion qobiliyatini bir-biriga yaqinlashuviga olib keladi. Metan va parafinning xlorli hosilalar muhim amaliy ahamiyatga ega. Metilxlorid va metilenxlorid metanni 500-550 0C da xlorlab olinadi, xloroform va uglerod tetraxlorid esa metilen xloridni suyuq fazada fotokimyoviy xlorlab olinadi. Etilxlorid etanni gaz fazada 450-500 0C da xlorlab olinadi. n - va izopentan texnik aralashmasini gaz fazada xlorlash natijasida amil spirtlar izomerlar aralashmasi sanoatida ishlatiladigan C 5 H 11 Cl umumiy formulali monoxlorpentan ettita izomerlar aralashmasi hosil bo`ladi. C1 0 -C1 8 alkanlar fraksiyasi vodorodni xlorga qisman almashinish mahsuloti alkilarilsulfat turdagi sirt faol moddalar sanoatida ishlatiladi: Monoxlorparafin surkov moylari uchun qo`ndirmalar sintez qilishda ishlatiladi. Xlorparafin 40 plastifikator sifatida va olovga chidamliligini oshirish maqsadida qog`oz va materiallarga singdirish uchun ishlatiladi. Texnikada xlorli uglevodorodlardan tashqari ftorli hosilalar ham keng ishlatilmoqda. Ularni neftni ba`zi fraksiyasini ftorlab ular gidravlik suyuqlik va surkov moylarini termik va kimyoviy barqarorligini oshiruvchi sifatida ishlatiladi. Etan va metanni ftorli hosilasi - xladonlar, xladagent (sovutuvchi) sifatida qo`llaniladi, ularni xloroform, tetraxloruglerod, tetra, penta va geksaxloroetanni xlor atomlarini ftorga almashtirib sanoatda olinadi. Xlodonlar uchun qisqartma nomlanishlar qabul qilingan, ular tegishli tarkibiga qarab xlodon 12, xlodon-113 va boshqalar. Oxirgi son ftor atomini sonini ko`rsatadi, o`ngdan ikkinchi son esa vodorod atomlari son birigini, birinchi chapdan molekuladan uglerod atomlari kam bo`lmagan son birligini

ko`rsatadi. Texnikada xlodon-12, xlodon-22 va xlodon-113 katta ahamiyatga ega. Metanni xlorlash sanoat miqyosida amalga oshiriladi. Hamma alkanlarni xlorlash va bromlash mumkin.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

YOG`LAR TARKIBIDAGI YO`LDOSH MODDALAR

Neft alkanlari

Neft tarkibidagi uglevodorodlarining termik o`zgarishlari

Neftni destruktiv qayta ishlash jarayoni

Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar