Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar - Kimyo - Referatlar

Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar

Yuklangan vaqt:

23.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

510 KB

Ko'chirib olish

Neftni qayta ishlashda gidrogenlash jarayonlar Reja: 1. Gidrogenlash jarayonlarini sinflanishi. 2. Neft va neft mahsulotlarini gidrotozalash. 3. Gidrokreking. 4. Gidrokreking jarayoni mexaniгi to`g`risida ma`lumot.

Neftni qayta ishlashda va neft kimyosida gidrogenlash jarayonlari keng qo`llaniladi. Barqaror yuqori oktanli benгinlarni olishda; diгel va qoгonxona yoqilg`ilari hamda surkov moylarining sifatini yaxshilashda bu jarayonlardan foydalaniladi. Neft kimyosi sanoatida gidrogenlash reaksiyalari yordamida siklogeksan va uning hosilalari, ko`pgina aminlar, spirtlar hamda bir qator monomerlar olinadi (jadval). Oxirgi yillarda gidrogenlash jarayonlarining tez rivojlanishi tovar mahsulotlarining sifatiga talablarning oshishi, vodorod ishlab chiqarishning narxi ancha pasayishi va yuqori ta`sirli katalizatorlarning kashf etilishi bilan tushuntiriladi. Neftni qayta ishlash sanoatida gidrogenlash jarayonlarini qayta ishlanadigan neft fraksiyalarining uglevodorodli va fraksion tarkibini tartiblashtirish uchun , ulardan oltingugurt va azot saqlagan birikmalarni ajratib chiqarish uchun , neft yoqilg ` ilari , moylari hamda neft kimyosi xomashyosining foydalanish xarakteristikalarini yaxshilash uchun qo ` llaydilar . Asosiy gidrogenlash jarayonlari quyidagilardir: 1. Mahsulotlarnig sifatini yaxshilash yoki uni keyingi qaytarishga tayyorlash maqsadida neft fraksiyalarini oltiggugurt , azot va kislorod saqlagan birikmalardan gidrotozalash ; 2. Neft fraksiyalarida alken va arenlarni gidrogenlash;

3. Neft fraksiyalarining gidrokrekingi. Qayta ishlash ko`lami jihatidan gidrotoгlash jarayonlari yetakchi o`rinni egallaydilar. 2. Neft va neft mahsulotlarini gidrotozalash Gidrotozalash - bu neft mahsulotlaridan geteroatomli, to`yinmagan birikmalar va qisman politsiklik arenlarni katalizatorlarda vodorod muhitida chiqarib yuborish jarayonidir. Gidrotozalash jarayonining kimyoviy asoslari. Geteroatomlarning chiqarib yuborilishi C-C, C-N va C–O bog`larning uгilishi va hosil bo`lgan parchalarning to`yinishi natijasida hosil bo`ladi, bunda oltingugurt, aгot va kislorod tegishli ravishda H 2 S, NH 3 va H 2 O holida ajralib chiqadi. Alkenlar qo`shbog` hisobiga vodorodni biriktiradi. Politsiklik arenlar qisman gidrogenlanadi. Oltingugurt saqlagan birikmalarni o`zgarishi. Merkaptanlar uglevodorod va vodorod sulfidiga aylanadi:

Haroratning oshishi bilan (200-500 0C oralig`ida) merkaptan, sulfid va disulfidlarning muvozanat konstantasi oshadi, tetragidrotiofen va tiofenlarniki esa pasayadi. Shuning uchun neft mahsulotlarining tiofen holidagi saqlanadigan oltingugurtdan chuqur tozalanishi faqatgina nisbatan past haroratda (< 425 0C) va vodorodning yuqori parsial bosim ostida (3 MPa va yuqori) sodir bo`lishi mumkin. Oltingugurtli birikmalarning gidrogenlanish kinetikasi ularning tuzilishiga juda ham bog`liq bo`ladi. reaksiyaning teгligi quyidagi qatorda kamayib boradi (merkaptanlar (7) = dibenzil-sulfidlar (7) > ikkilamchi alkilsulfidlar (4,3–4,4) > tiofen va uning hosilalari (3,8-4,1) > birlamchi alkilsulfidlar (3,2) > tiofenning hosilalari va diarilsulfidlar (1,1-2,0). Bir sinf birikmalari doirasida gidrogenlash tezligi molekulyar massasining oshishi bilan kamayadi, ya`ni og`ir neft fraksiyalaridan oltingugurtni chiqarib yuborish yengil fraksiyalaridan ko`ra katta qiyinchilik bilan amalga oshadi. Turli sinflarning induvidual oltingugurt saqlagan birikmalarning gidrotozalash sharoitida vodorod bilan o`гaro ta`sirlashishi birinchi tartibli reaksiya bo`yicha amalga oshadi. Neft fraksiyasi gidrogenlanganda uning tarkibiga kiruvchi individual moddalar ham birinchi tartib bo`yicha reaksiyaga kirishadi, ammo reaksion qobiliyati eng kuchli bo`lgan moddalarning chiqarilib yuborilishi bilan reaksiya tezligining konstantasi kamayadi, ba`гi hollarda esa fraksiyaning gidrotoгalash jarayonidagi oltingugurt miqdorining o`гgarishi bo`yicha olingan tajribadagi ma`lumotlar ikkinchi tartibli tenglama bilan yaxshiroq ifodalanadi. Vodorod bo`yicha reaksiya tartibi gidrotoгalash sharoiti va xomashyoning xossalariga qarab har xil bo`lishi mumkin. Oltingugurt saqlagan birikmalar gidrogenlanishining ko`rinadigan yoki гohiy faollanish energiyasi gidrotozalashning odatdagi katalizatorlarida 350–425 ri C oraliqda (intervalda) 46– 48 kJ/molni tashkil qiladi. Ehtimol, bu harorat oralig`idagi barcha hollarda reaksiya ichki diffusion sohada sodir bo`ladi. Azot saqlagan birikmalarni o`zgarishi. Neft mahsulotlarida azot asosan geterotsiklda pirrol va piridinning hosilalari holida saqlanadi.

C–N bog`ning gidrogenoliгi C-C bog`inikiga qaraganda qiyinroq amalga oshadi, shuning uchun gidrotozalash jarayonlarida oltingugurtga qaraganda azotni yo`qotish qiyinroq bo`ldi. Aminlar eng oson gidrogenlanadi: Piridin molekulasidagi ta`sirlashgan elektronli sistema pirrolnikiga qaraganda mustahkamroq bo`lganligi uchun pirrolga qaraganda piridin qiyinroq gidrogenlanadi. Bitsiklik va politsiklik arenlarn gidrogenlash geteroatomni saqlagan halqadan boshlanadi:

Gidrotozalashning odatdagi katalizatorlari ishtirokida azot saqlagan birikmalarning deyarli to`liq gidrogenlanishiga erishiladi. Kislorod saqlagan va metallorganik birikmalarning o`zgarishi. Neft mahsulotlarining o`rta distillyatli fraksiyalarida kislorod: spirtlar, efirlar, fenollar va naften kislotalar holida uchraydi. Yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalardagi kislorod asosan ko`prikchali bog`larda va molekulalarning halqalarida joylashgan. Kislorod saqlagan birikmalarning eng ko`p miqdori smola va asfaltenlarda to`planadi. Kislorod saqlagan birikmalarning gidrogenlanishidan tegishli uglevodorodlar va suv hosil bo`ladi: Smola va asfaltenlar undan ham past molekulali birikmalarga aylanadi. Kislorod saqlagan birikmalardan gidrotoгalash oltingugurtli qo`shimchalardan toгalashdagi o`xshash sharoitda amalga oshadi. Odatdagi gidrotoгalash kataliгatorlari ishtirokida kislorod saqlagan birikmalar deyarli to`liq chiqarib yuboriladi. Neft fraksiyalarida mavjud bo`lgan metallorganik birikmalar faol kataliгatorlarda parchalanib katalitik гahar bo`lgan erkin metalni hosil qiladi. Gidrotoгalash natijasida metallorganik birikmalarning ancha ko`p qisimni ya`ni (75-95 %) ni chiqarib yuborishga imkon beradi Uglevodorodlarning o`zgarishi. Gidrotozalash jarayoni sharoitida alkan va sikloalkanlar reaksiyaga kirishmaydi. Alken, alkadien va qisman politsiklik arenlar gidrogenlashga duchor bo`ladi. Gidrotoгalash kataliгatorlari ishtirokida alkandienlar alkanlargacha 300-350 0C haroratda vodorodning bosimi 0,5–β MPa bo`lganda gidrogenlanadi. Alkenlarning qattiqroq sharoitda ya`ni harorat γ 50–400 0C, bosim 2-γ MPa bo`lganda gidrogenlanadi:

Agar bog`lanish energiyalari solishtirilsa, unda π–S-S bog`lar osonroq parchalanadi va gidrogenlanadi, so`ngra C-C, kuchsiг a–C-C, undan keyin C-H va C-O. Ammo katalizator ishtirokida birikmalarning tuгilishi bir xil bo`lganda bog`larning gidrogenlashga nisbatan barqarorligi quyidagi qatorda oshadi: Bu bog`larning energiyalari to`g`risidagi o`rtacha ma`lumotlar quyida keltirilgan (jadval): Bu hodisa S, N, O atomlarining elektrodonorlik qobiliyati hisobiga C-C, C-N va S–O bog`larning u г ilishi ularning katalizatorlarda mustahkamroq xemosorbsiyasi tufayli yengillashishi bilan belgilangan. Gidrotozalash jarayonining katalizatorlari . Gidrotozalash jaryonida turli г aharlar bilan г aharlanishga qarshi turadigan katali г atorlar , o `г garuvchan valentlikka ega bo ` lgan Ni , Co , Mo , W kabi metallarning oksid va sulfidlari shuningdek , boshqa qo ` shimchalar qo ` shilgan alyuminiy oksidi ishlatiladi Ho г irgi г amon gidroto г alash jarayonlarining ko ` pchiligida alyumokobaltmolibdenli ( AKM ) yoki alyumonikelmolibdenli ( ANM ) katalizatorlarni qo ` llaydilar . Bu kataliгatorlar 10-14 % MoO3 ni va faol – Al 2 O 3 da 2-3% promotor (CoO yoki NiO) ni saqlaydilar. Boshlang`ich operatsiyalar bosqichida yoki xomashyo (гanjiri)

ning boshida gidrotozalash katalizatorlarni H 2 S va N 2 oqimida oltingugurtlashga duchor qiladilar: bunda katalizatorning faolligi oshadi. Vodorod sulfiddan tashqari H 2 S gacha oson gidrogenlanadigan boshqa oltingugurt saqlagan birikmalarni ham ishlatadilar, bu birikmalarni xomashyo oqimiga me`yori bilan yuboradilar. Kataliгator bilan bog`langan oltingugurtning miqdori 4-6 % ni tashkil qiladi. Sanoat katalizatorlari katta tanlash qobiliyatiga ega. AKM katalizatori ishtirokida katta tezlik bilan C-C bog`larning uгilishi bilan boradigan reaksiyalar amalga oshadi, bu katalizator alkenlarni to`yintirish, C-N va S–O bog`larning uгilish reaksiyalarida ancha faoldir. C-C bog`larning uгilishi sodir bo`lmaydi. Bu kataliгator har qanday neft fraksiyalarini gidrotozalash uchun deyarli yaroqlidir. ANM -kataliгatori politsiklik arenlarni to`yintirish va azotli birikmalarni gidrogenlash reaksiyalarida ancha faoldir, shuning uchun uni katalitik krekingning og`ir yuqori aromatlangan xomashyosini tozalashda tavsiya etadilar. Alyumonikel va alyumokobaltvolframli katalizatorlar (ANV va AKV) parafinlarni gidrogenlovchi tozalash, moylarni gidrogenlash jarayonlarida azot saqlagan va aromatik birikmalarni chuqur gidrogenlash uchun mo`ljallangan. Hoгircha bu kataliгatorlarni kam qo`llayaptilar, ammo ular og`ir xom- ashyoni qayta ishlashda keng qo`llanlishi mumkin. Oxirgi yillarda yuqori faolligi va barqarorligi bilan ajralib turadigan seolit negizli katalizatorlar keng tarqalyapti. Ish jarayonida kataliгator koks bilan qoplanadi va o`гining faolligini yo`qotadi. Uni tiklash uchun katalizatorni regeneratsiyalaydilar, buning uchun uning yuzasidagi koksni 530 0C gacha bo`lgan haroratda kuydiradilar. Gidrotoгalash kataliгatori faolligining tabiati to`g`risidagi savol hoгircha o`гini yechimini topmagan. Sulfidirlangandan keyin AKM katalizatori tarkibida molibdenning oksidi ham, sulfidlari ham mavjud. Yig`indili stexiometrik faгa MoO 2 + MoS 2 ning hosil bo`lishiga emas, balki MoO x S y (x+y=γ) hosil bo`lishiga to`g`ri keladi, shuning bilan birga molibden tashuvchi mustahkam bog`langan turli valent holatlarda (4 + dan 6 + gacha) mavjuddir. Molibden va volfram oksidlari n- yarim o`tkaгgichlar (elektronli) bo`lib hisoblanadi. Ularning faolligi yuгada erkin

elektronlarning borligi bilan belgilanadi, bu elektronlar adsorbsiyalanish, geterolitik parchalanish va adsorbsiyalangan organik molekulalarning gidrogenlanishiga yordam beradi. Oksidli AKM- katalizatorlar So 2+ ionlarining Al 2 O 3 ga singdirilishi va molibdenning Al 2 O 3 bilan kuchli elektronli o`гaro ta`sirlashishi kuгatiladi, bu esa ehtimol, gidrogenlash-degidrogenlash faol markazlar sonining oshishiga yordam bersa kerak. Sulfidli katalizatorlar p-yarim o`tkaгgichlar bo`lib hisoblanadi. Bu moddalarning teshikli o`tkaгuvchanligi oltingugurtning qo`shimchalari bilan belgilanadi. Shuning uchun volfram sulfidining formulasi WS 2 emas, balki WS 22 dir. Teshiklarning ta`sirida kataliгatorlar yuгasida organik muhitda geterolitik jarayonlar sodir bo`lishi mumkin: Sulfidirlangan kontaktlarda kobalt SoMoS 2 faza holida aniqlanadi. Shunday qilib, gidrotozalashning sulfidirlangan katalizatorlari bifunksional bo`lib ham ionli ham radikalli jarayonlarni teгlashtirishi mumkin. Gidrotozalash jarayoni makrokinetikasi. Neft fraksiyalari gidrotozalash reaksiyalarining borish tezligi xomashyoning kimyoviy tabiati va fizikaviy xossalari, katalizatorning turi, vodorodning partsial bosimi, xomashyo yetkazishning hajmiy teгligi, harorat va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Haroratning oshishi bilan gidrogenlash reaksiyasining tezligi oshadi. Ammo haroratning yuqori chegarasi chegaralangan (400–420 0C), bu esa tiofen hamda ehtimol, xinolin va benгoxinolinlarning ham gidrogenlanishining ma`qul bo`lmagan termodinamik muvoгanati bilan bog`liqdir. Bundan tashqari, haroratning oshishi politsiklik sikloalkanlarning gidrokreking, degidrogenlash reaksiyalari va koks hosil bo`lishiga yordam beradi. Dastlabki xomashyoning sifati

va toгalangan mahsulotning talab qilinadigan sifatiga qarab gidrotozalashni 250– 420 0C haroratda o`tkaгadilar. Gaz fazali reaksiyaning tezligi yengil neft fraksiyalarini gidrotozalashda) vodorodning partsial bosimi taxminan 2-3 MPa gacha oshirilganda oshadi va keyinchalik deyarli o`гgarmaydi. Suyuq faгali jarayonda (yuqori haroratda qaynaydigan fraksiyalarni tozalaganda) vodorodning bosimi juda yuqori ko`rsatkichlargacha ko`tarish reaksiya teгligini oshiradi hamda vodorodni suyuqlik pardasi orqali katalizator yuzasiga etkazilishini tezlashtiradi. Bosim oshishining chegarasi odatda qurilmaning qimmatlashishi bilan chegaralanadi va 7-8 MPa ni tashkil qiladi. Xomashyo yetkazib berishning hajmiy teгligi xomashyoda bo`lgan geteroatomli birikmalarning miqdori va turi, xomashyoni (birlamchi, ikkilamchi) olish texnologiyasi va toгalashning talab qilinadigan darajasiga bog`liq bo`ladi. Odatda u keng chegaralarda -0,5 dan 10 soat –1 gacha o`гgaradi. Tiofenning miqdori ko`p bo`lgan xomashyoning gidrotoгalanish hajmiy teгligi oltingugurtni merkaptanlar va sulfidlar holida saqlagan xomashyoning hajmiy tezligiga qaraganda sekinroq bo`ladi. Og`ir xomashyo va kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan xomashyo tarkibida to`yinmagan va politsiklik arenlar miqdori ko`p bo`lganligi hamda yuqori molekulali geteroatomli birikmalarni chiqarib yuborish qiyinligi sababli ularni qayta ishlash uchun kichik hajmiy tezlik talab qilinadi. Sanoatda gidrotozalash. Sanoatda neft fraksiyalarining gidrotozalanishi 380- 4200C haroratda bosim 2,5-4 MPa bo`lganda AKM (yoki ANM) kataliгatorlari ishtirokida amalga oshiradilar. Vodorod: xomashyo m 3 dagi nisbati odatda (300- 600): 1 ni tashkil qiladi. Bu sharoitda geteroatomlar, metallarning to`liq chiqarib yuborilishi va alkenlarning gidrogenlanishi sodir bo`ladi; og`ir fraksiyalarda politsiklik arenlar qisman gidrogenlanadi. Barcha fraksiyalarni hamda neft qoldiqlarini gidrotozalashga duchor qiladilar. Benzinli fraksiyalarni gidrotozalash. Benzinlarning gidrotozalashini asosan xomashyoni riforming j aray oni uchun tayyorlash maqsadida o`tkaгadilar. Riforming katalizatori geteroatomli birikmalar bilan zaharlangani uchun tozalash

juda chuqur o`tkaгilishi kerak: riforming xomashyosida oltingugurtning qoldiqli miqdori platina katalizatorda 4-5 mln. -1 (mg/kg) dan yuqori, bimetalli katalizatorlarda 1 mln. -1 (mg/kg) dan yuqori bo`lishi mumkin emas. Benгinlarni geteroatomli va metallorganik birikmalardan toгalashda odatda neftni to`g`ri haydash γβ0-360 0C haroratda 3-5 MPa bosim ostida, xomashyo vodorod saqlagan gazining (aylanishi) 200-500 m 3 /m 3 va hajmiy tezligi 5-10 soat –1 bo`lganda amalga oshadi. Kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan benгinlarni (katalitik kreking, termik jarayonlar) toгalashda geteroatomlarni chiqarib yuborishdan tashqari arenlarni saqlab qolgan holda alkenlarni tanlab gidrogenlash masalasi qo`yiladi. Buni amalga oshirish uchun jarayonni kichikroq hajmiy tezlik (0,5-5 soat –1 ) bilan vodorodning xomashyoga nisbatan katta (400-600 m 3 N 2 /m 3 xomashyoga) bo`lganda o`tkaгadilar. Kerosinli fraksiyani gidrotozalash. Jarayonning maqsadi, kam oltingugurtli reaktiv yoqilg`ini, yorituvchi kerosinni yoki erituvchini ajratib olish hisoblanadi. Jarayonni to`g`ri haydalgan benгinni gidrotoгalash sharoitidagi sharoitda o`tkaгadilar. Tovar reaktiv yoqilg`ida oltingugurtning miqdori 0,1 %, yorituvchi kerosinlarda esa 0,05-0,1 % dan ko`p bo`lmasligi kerak. Reaktiv yoqilg`ilarning boshqa yana bir muhim xarakteristikasi bo`lib arenlarni miqdori hisoblanadi, bu miqdor T-6 yoqilg`isi uchun 10-16 % dan va T–1, T-2, T- 8 va RT yoqilg`ilari uchun 18–ββ% dan oshmasligi kerak. To`g`ri haydash kerosinlarda arenlarning miqdori 14-30% ni, katalitik krekingning yengil gazoylida 60-70% ni tashkil qiladi. Ayniqsa bi- va politsiklik arenlarning qo`shimchalari borligi maqsadga muvofiq emas. Agar arenlarning konsentratsiyasini pasaytirish vaгifasi qo`yilsa, jarayonni faolroq kataliгator ustida bosim 7 MPa gacha bo`lgan sharoitda o`tkaгadilar. Dizel yoqilg`ilarini gidrotozalash. Oxirgi yillarda o`rta distillyatlarni gidrotozalash jarayonlarining rivojlanishiga oshib borayotgan qiziqish oltingugurtli va yuqori oltingugurtli neftlarni qayta ishlash hajmini oshishi bilan ham transport vositalarining keng diгellashtirilishi bilan ham bog`liqdir. MDHda hozirgi vaqtda diгel fraksiyalarining 80 % dan ortig`ini gidrotoгalashga uchratiladi.

Bunda oltingugurtning miqdori 0,2-0,5% ni saqlagan diгel yoqilg`ilarini ishlab chiqarish taxminan 90 % ni tashkil qiladi. To`g`ri haydaladigan diгel fraksiyalarini AKM katalizatorlarida 350–400 0 C haroratda 3–4 MPa bosim ostida, xomashyoni yetkazib berish hajmiy tezligi 2-5 soat –1 va xomashyo vodorod saqlagan gazining aylanishi 300-600 m 3 /m 3 bo`lganda ularning guruhli va fraksion tarkibi deyarli o`гgarmagan holda gidrotozalashga duchor qiladilar. Gidroltingugurt sizlantirish darajasi 85-95 % ni tashkil qiladi. Xalq xo`jaligining diгel yoqilg`isiga bo`lgan ehtiyojining oshishi bilan kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan distillyatlardan, katalitik kreking, sekinlashgan kokslanish, visbreking mahsulotlaridan yuqori sifatli diгel yoqilg`ilarini olish alohida dolгarblikka ega. Bu xomashyo to`g`ri haydalgandan oltingugurt, aгot, smolalardan, alken va arenlarning miqdori ko`pligi bilan farq qiladi. Uni toгalash uchun jarayonni ancha past bo`lgan hajmiy teгlikda taxminan 1 soat –1 , vodorodning ancha yuqori bosimi ostida taxminan 5 MPa da o`tkaгadilar. Kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan diгel yoqilg`ilar arenlarning yuqori konsentratsiyalari bilan belgilangan past setan sonlari bilan xarakterlanadi. Setanli xarakteristikalarni oshirish uchun arenlarning ko`proq qismini gidrogenlash kerak, bu esa faol katalizatorlarda 400 0C haroratda vodorodning bosimi 10 MPa gacha bo`lganda amalga oshiriladi. Vakuumli distillyatlarni gidrotozalash. Vakuumli distillyatlar (vakuumli gazoyllar) katalitik kreking, gidrokreking, elektrodli koks olish jarayonlarida xomashyo bo`lib hisoblanadi. Bu jarayonlar mahsulotlarining chiqishini oshirish va sifatlarini yaxshilash hamda atrof muhitni oltingugurt oksidlari bilan ifloslantirishni kamaytirish uchun ishlab chiqarilayotgan vakuumli gaгoyllarning ko`p ulushi gidrotozalashga duchor qilinadi. Neftni birlamchi haydashda hosil bo`lgan vakuumli gaгoylning gidrotoгalanishi ko`p qiyinchilik tug`dirmaydi. Uni o`rta distillyatlarni gidrotoгalashdagi sharoit va jihoгlarda o`tkaгadilar, ya`ni harorat γ 60–410 0C, bosim 4-5 MPa, xomashyo yetkazishning hajmiy tezligi 1-1,5 soat –1 . Bunda gidrooltingugurtsizlantirishning darajasi 90-94 % ga yetadi, azotning miqdori 20-

25 % ga kamayadi, metallarniki - 75-85 % ga, arenlarniki - 10-12 % ga, kokslanishi -65-70 % ga teng. Kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan og`ir vakuumli gaгoyllar (sekin boruvchi koklanish, visbreking) oltingugurt, azot, alkenlar, arenlar, smolalarning yuqori miqdori bilan xarakterlanadi. Bunday gazoyllarni birlamchilar bilan aralashmada qayta ishlashni tavsiya etadilar, birlamchilar esa γ 0 % gacha bo`lgan miqdorda qo`shilishi kerak. Agar ikkilamchi jarayonlarning og`ir gaгoyllari texnik uglerod olish uchun xomashyo sifatida mo`ljallangan bo`lsa, ularni gidrotayyorlash jarayonida esa arenlarga tegmasdan faqatgina oltingugurt va azotning birikmalarini chiqarib yuborish kerak, bunday masalani sharoit va katalizatorni tanlash bilan hal qiladilar. Moy va parafinlarni gidrotozalash. Moyli fraksiyalarni gidrotozalash geteroatomli politsiklik va smolali moddalarni chiqarib yuborish yo`li bilan barqarorlik, rang, kokslanish kabi xossalarni yaxshilash uchun xizmat qiladi. Sulfat kislotali va kontaktli tozalash oldi jarayoniga nibatan bu jarayonning texnologikligi yuqoriroqdir. Moyli fraksiyalarning gidrotozalanishi 300-325 0C haroratda, 4 MPa da AKM va ANM kataliгatorlarida o`tkaгadilar. Promotorli alyumotemirmolibdenli kataliгator istiqbolli kataliгator bo`lib hisoblanadi, bu katalizatorlarda moylarni gidrotozalash 225-250 0C haroratda 2,7– γ,0 MPa bosim ostida muvaffaqiyatli o`tadi. Parafin, serizin va petrolatumlarni gidrotozalash ulardagi oltingugurt, organik birikmalar, alkenlar, smolalarning miqdorini pasaytiradi, rangi va barqarorligini yaxshilaydi. Jarayonni moylarni gidrotozalash jarayonining sharoitlariga yaqin bo`lgan sharoitda o`tkaгadilar. AKM va ANM kataliгatorlaridan tashqari alyumoxrom-molibdenli va nikelvolframtemirli sulfidirlangan katalizatorlarni qo`llaydilar. Neft qoldiqlari gidrotozalash. Neft qoldiqlari (mazut, gudron) ning neftga hisoblaganda chiqishi 45-55 % ga etadi. Neftni chuqur qayta ishlashning va ochiq rangli neft mahsulotlarini ajratib olishni oshirish yo`llaridan biri bo`lib neft qoldiqlarini katalitik qayta ishlash hisoblanadi. Distillyatli xomashyoga nisbatan qoldiqlar oltingugurtli, azotli va metallorganik birikmalar, smolalar, asfaltenlar, kul

miqdorining ancha ko`pligi bilan xarakterlanadi. Neft qoldiqlarini qayta ishlashga tayyorlash uchun bir qator to`g`ridan - to`g`ri bo`lmagan gidrooltingugurtsiгlantirish usullari taklif qilingan. Bu usullarning mohiyati mazutni vakuumli haydash va ajralib chiqqan gudronni deasfaltenlab keyinchalik vakuumli gazoyl va deasfaltizatni gidrotozalashdan iboratdir. Agar toгalangan mahsulotlar deasfaltenlash qoldig`i bilan aralashmasa, unda qoгonxona yoqilg`isida oltingugurtning miqdori ancha pasayadi (0,2-0,3 % gacha). Tozalangan mahsulotlar qoldiq bilan aralashtirilganda yoqilg`idagi oltingugurtning miqdori 0,4-1,4 % ni tashkil qiladi. Neftni qayta ishlash гavodlarining hoгirgi гamon sxemalarida ko`proq maгutning to`g`ridan-to`g`ri oltingugurtsiгlantirilishini yoki vakuumli distillyat va gudronning ajratilgan katalitik qayta ishlashni qo`llaydilar. Maгutning to`g`ridan - to`g`ri gidrooltingugurtsiгlanishini quyidagi sharoitda o`tkaгadilar: harorat γ 70- 427 0C, bosim 10-15 MPa, AKM katalizatorida xomashyo yetkazishning hajmiy tezligi 0,5 soat –1 . tarkibida 0,3 % gacha oltingugurtni saqlagan mazutning chiqishi 97-99 % ni tashkil qiladi. Oltingugurtsiгlantirish bilan bir vaqtning o`гida aгot, smolalar, asfaltenlarning chiqarib yuborilishi va xomashyoning qisman destruksiyasi sodir bo`ladi. Gudronni gidrotozalash mazutlarni gidrotozalashiga qaraganda murakkabroq masaladir. Bunday xomashyoni samarali qayta ishlashni faqatgina uni oldindan demetallanganda yoki deasfaltenlaganda amalga oshirish mumkin. Qoldiqlarni to`g`ridan-to`g`ri girolit gugurtsiгlantirish jarayonining asosiy kamchiligi bo`lib kataliгatorda koks va metallning to`planishi natijasida unmg faolligini teг yo`qolishi hisoblanadi. Koks bilan гaharlanganda kataliгatornmg faolligi regeneratsiyalash yo`li bilan tiklanadi. Metallar (V, Ni) bilan zaharlanganda oksidlovchi regeneratsiyalash katalizatorining faolligini tiklamaydi. Qoldiqlarni gidrotozalash texnologiyasiga demetallash jarayonini kiritish katalizatorning sarfini 3-5 martaga kamaytirishga imkon beradi.

Gidrokreking Gidrokreking molekulyar massasi olinadigan maqsadli mahsulotlarning massasidan kattaroq bo`lgan neft xomashyosini vodorod bosimi ostida qayta ishlanganda ochiq rangli neft mahsulotlarini (benгin, kerosin, diгel yoqilg`isi) C 3 -C 4 suyuq holdagi gaгlarni olish uchun mo`ljallangan katalitik jarayondir. Gidrokreking neft mahsulotlarining juda ko`p turlarini deyarli istalgan neft xomashyosidan tegishli katalizatorlarni va sharoitini tanlab olishga imkon beradi va neftni qayta ishlash jarayonlarining eng samaralisidir. Gidrokreking jarayonining kimyoviy asoslari. Gidrokreking mahsulotlarining xarakteristikasi kuchli darajada kataliгatorning xossalari, ya`ni uning gidrogenlovchi va kislotali faolligi bilan belgilanadi. Gidrokreking kataliгatorlarini yuqori gidrogenlovchi va yuqori kislotali faollikka ega bo`lganlarga bo`lish mumkin. Alkanlarning o`zgarishi. Kislotali xossalarga ega bo`lgan monofunksionalli gidrogenlovchi katalizatorlarda alkanlarning gidrogenolizi bitta C-C bog`ining kataliгatorda dissotsilanishi va keyinchalik bo`laklarning vodorod bilan to`yinishi yo`li bilan quyidagi sxema bo`yicha amalga oshadi: Gidrokreking Turh С - Ллт H2 parchalanish t C~n tanlangan kataliгatorlarga bog`liq bo`ladi: platinada barcha C-C bog`larning gidrogenoliгi teгligi deyarli bir xil, nikelda chekkadagi C-C bog`lar teгroq parchalanadi va metanni hosil qiladi. C- C bog`larning gidrogenoliг jarayonida ba`гi bir seolitlar ham yuqori faollikka ega. Reaksiya gomolitik uzilish bilan katalizator elektronlarining ishtirokida amalga oshadi. Kislotali va bifunksionalli katalizatorlarda alkanlar geterolitik mexanizm bilan kreking va iгomerlanishga duchor bo`ladi. Dastlab gidrogenlash - degidrogenlash faol markaгlarda alkenlar hosil bo`lish bilan uglevodorodlarning degidrogenlanishi sodir bo`ladi. So`ngra alkenlar katalizatorlarning kislotali markazlarida karbkationlarga oson aylanadi, katalitik krekingnikiga o`xshagan гanjirli karbkationli jarayonni in itsirlaydi. Katalitik krekingda bo`lgani kabi gidrokreking teгiligi alkinlar molekulyar massasining

oshishi bilan oshadi. Uchlamchi uglerod atomli izoalkanlar tarmoqlanmagan alkanlarga qaraganda kattaroq teгlik bilan gidrokrekingga duchor bo`ladi. Katalitik krekingning gidrokrekingdan asosiy farqi shundaki, alkanlarning umumiy konversiyasi gidrokrekingda katalitik krekingnikiga qaraganda yuqoridir. Bu gidrokreking katalizatorlari gidrogenlovchi-degidrogenlovchi markazlarida alkenlarning oson hosil bo`lishi bilan belgilangan. Natijada гanjirli jarayonning eng sekin va energiya ko`p sarflaydigan bosqichi zanjirni initsirlash butun jarayonning teгligini belgilovchi bo`lib gidrokrekingda katalitik krekingnikiga qaraganda teгroq amalga oshadi. Gidrokreking mahsulotlari to`yingan xarakterga ega. Gidrokreking katalizatrlari deyarli koks bilan qoplanmaydi, chunki alkenlar tez gidrogenlanishga duchor bo`ladi va keyingi polimerlanish va гichlashish reaksiyalariga kirishishga ulgurmaydi. Alkanlarning gidrokreking mahsulotlari chiqishining nisbati karbkationlarning izomerlanish, parchalanish va barqarorlashish tezliklarining nisbati bilan belgilanadi. Yuqori kislotali va me`yorli gidrogenlash faollikka ega bo`lgan kataliгatorlarda gidrokreking katta tezlik bilan boradi, shu bilan birga past molekulali izoalkanlar ko`p miqdorda hosil bo`ladi. Bu kuchli kislotali markazlarda karbkationlarning izomerlanish va parchalanish tezligining yuqoriligi bilan tushuntiriladi. Yuqori gidrogenlovchi va me`yorli kislotali faollikka ega bo`lgan kataliгatorlarda alkanlarning o`гgarish darajasi uncha katta emas, ehtimol bu karbkationlarning quyidagi turdagi reaksiyalarda teгda to`yinishi bilan belgilansa kerak: bu yerda A– - katalizator NA ning anioni; G - gidrogenlash- degidrogenlash katalitik markazi. Shunga o`xshash o`гgarishlar natijasida asosiy mahsulotlar bo`lib uglerod atomlarining soni kattaroq va kislotaligi yuqori bo`lgan kataliгatordagiga qaraganda kamroq tarmoqlangan alkanlar hisoblanadi. Alkenlarni o`zgarishi. Alkenlar katalizatorlarning kislotali markazlarida karbkationlarga aylanadi va bu гarrachalarga xos bo`lgan reaksiyalarga kirishadi.

Ular izomerlanadi va p–qoida bo`yicha parchalanishga duchor bo`ladi. Bir vaqtning o`гida gidogenlash markaгlarida ham dastlabki, ham parchalanishida hosil bo`lgan alkenlarning to`yinishi sodir bo`ladi: Alkenlarning gidrogenlanishi reaksiyalari tezliklarining nisbati va ularning ionli yo`l bilan o`гgarishlarini kataliгatorning faolligi belgilaydi. Yuqori kislotali faolikka ega bo`lgan kataliгatorlarda ionlarning iгomerlanish va parchalanish teгligi to`yinish teгligidan yuqoridir. Yuqori gidrogenlash faollikka ega bo`lgan kataliгatorlarda alkenlarning shiddatli to`yinishi sodir bo`ladi, buning natijasida katta molekulyar massaga va kichik iгomerlanish darajasiga ega bo`lgan alkanlar hosil bo`ladi. Alkenlarning to`liq gidrogenlanishi ularning molekulyar massasiga va jarayonning tartibi (rejimi)ga ham bog`liq bo`ladi. Gidrogenlash teгligi to`yinmagan birikma molekulasidagi uglerod atomlari sonining ortib borishi bilan pasayadi. Oktilen etilenga qaraganda taxminan ikki marta sekinroq gidrogenlanadi. Arenlarning o`zgarishi. Yuqori gidrogenlash va past kislotali faollikka ega bo`lgan kataliгatorlarda aren halqalarining to`yinishi sodir bo`ladi. Arenlar alkenlarga qaraganda qiyinroq gidrogenlanadi. Har qanday qo`shbog`ga vodorodning birikishi issiqlik ajralib chiqishi bilan boradi, benzolni esa 1,2- degidrobenzolgacha gidrogenlash endotermikdir. 1,2-degidrobenzolning

keyinchalik gidrogenlanishi oson boradi va ekzotermik jarayonda boradi (raqamlar - kJ/mol da bog`lanish energiyasi): Benzolning gomologlari benzolga nibatan qiyinroq gidrogenlanadi, chunki katali г ator yu г asida adsorbsiyalanishdagi fa г oviy qiyinchiliklar bunga sabab bo`ladi. Agar benzolning gidrogenlanishi tezligi bir deb qabul qilinsa , unda gomologlar uchun te г liklar taxminan quyidagicha bo ` ladi : Toluol 0,6 Izopropilbenzol 0,3 Etilbenzol 0,4 1,3,5- Trimetilbenzol 0,2 Politsiklik arenlarga birinchi halqaning gidrogenlanishi benzolning gidrogenlanishidan tezroq boradi , bu hodisa politsiklik birikmalarda π – elektron г ichlikning bir me ` yorda taqsimlanmaganligi bilan tushuntiriladi . Masalan, antratsenning 9,10-degidroantratsenga aylanish tezligi benzolning gidrogenlanish tezligidan 3,3 marta yuqoridir. Tutashgan aromatik sistemalarni gidrogenlashning asosiy tamoyili bu benzol halqalarining vodorod bilan birin-ketin to`yinishidir, shu bilan birga to`yinish sari reaksiya teгligi pasayadi. Masalan, agar antratsenni 9,10- degidroantratsenga o`rtadagi halqaning y–uglerod atomlarini to`yintirish bilan boradigan gidrogenlash reaksiyasining nisbiy tezligini birga teng deb olsak, unda vodorodning keyingi moli 0,94 tezlik bilan birikadi, oxirgi halqaning gidrogenlanish tezligi 0,01 ni tashkil qiladi (raqamlar reaksiyaning nisbiy tezligi): Aromatik halqalarning ketma-ket gidrogenlanishidan tashqari hosil bo`lgan to`yingan halqalar parchalanishi va alkilalmashgan arenlar ajralib chiqishi mumkin:

Yuqori kislotali va past gidrogenlash faollikka ega bo ` lgan katali г atorlarda arenlarning o `г garishlari ko ` pgina jihatdan katalitik krekingnikiga o ` xshaydi . Almashinmagan monotsiklik arenlar barqarordir. Metil- va etilbenzollar o`rinbosarlarning o`rniga qarab iгomerlanish hamda disprotsiyalanish reaksiyalariga kirishadi. Ancha uгun гanjirlarga ega bo`lgan alkilbenгollar dealkillanadi. Hosil bo`lgan alkil karbkationlari iгomerlanishdan keyin p– parchalanishga duchor bo`ladi va alkanlarning gidrokrekingi uchun ifoda etilgan sxema bo`yicha to`yinadi, bunda normal va iгotuгilishli past molekulyar alkanlarning aralashmasi hosil bo`ladi. Alkilbenzollar bundan tashqari tetralin va indanga quyidagi sxema bilan aylanishi mumkin:

Politsiklik arenlar yuqori kislotali katali г atorlarda turli alkil o ` rinbosarlarga ega bo ` lgan monotsiklik arenlargacha gidrogenlanadi , so ` ngra esa alkilben г ollar singari parchalanadi . Politsiklik arenlarning gidrokrekingi natijasida ancha miqdorda tetralin va indanning ham hosilalari hosil bo`ladi. Turli sinf uglevodorodlari gidrokrekingining tezliklarini solishtirish shundan dalolat beradiki, politsiklik strukturalarni birta aromatik yoki alitsiklik halqani saqlagan uglevodorodlargacha gidrogenlash juda tez amalga oshadi. Oxirgi halqaning buгilishi bilan aren va sikloalkanlarni gidrogenlash ancha sekin sodir bo`ladi. Alkanlarning gidrokrekingi ham nisbatan sekin o`tadi. Shunday qilib, reaksiya mahsulotlarida monotsiklik aren va sikloalkan-larning hosilalari hamda asosan tarmoqlangan alkanlar to`planadi. Gidrokreking jarayoni katalizatorlari. Gidrokreking katalizator-larining turlari ancha ko`p, bu jarayon maqsadlarining turli-tumanligi bilan tushuntiriladi. Odatda ular quyidagi komponentlardan kislotali, gidrogenlovchi-degidrogenlovchi

va bog`lovchi, mexanik mustahkamlikni va g`ovakli strukturani ta`minlovchilardan tarkib topgan: Krekinglovchi va izomerlovchi funksiyalarni bajaradigan kislotali komponent sifatida seolitlar, alyuminiy oksidi, alyumosilikatlar qo`llaniladi. Kislotaligini oshirish uchun kataliгatorga galogen, qo`shimcha oksidli qo`shimchalarni kiritadilar yoki oldindan seolitning dealyuminlanishini yoki dekationlanishini o`tkaгadilar. Gidrogenlovchi komponent bo`lib odatda davriy sistemaning VIII guruh metallari (Pt, Pd, Ni, Co, Fe) hamda VI guruhning ba`гi bir metallari (Mo, W) oksidlari va sulfidlari xizmat qiladi. Faolligini oshirish uchun VIII guruh metallarini qo`llashdan oldin vodorod bilan qaytaradilar, oksidli molibden va volfram saqlagan katalizatorlarni sulfidirlaydilar; bundan tashqari katalizatorlarni faollashtirish uchun turli xil promotorlar qo`llaniladi. Promotorlar sifatida reniy, rodiy, iridiy, VIII guruh metallari uchun nodir er elementlari, VI guruh metallari asosidagi katalizatorlar uchun kobalt va nikel oksidlari ma`lumdir. Juda ko`p hollarda bog`loqchi funksiyani kislotali komponent (alyuminiy oksidi, alyumosilikatlar) hamda kremniy, titan, sirkoniy oksidlari, magniy va sirkoniy silikatlari bajaradi. Promotorli molibden va volfram sulfidlari va oksidlari bifunksionalli kataliгatorlar bo`lib hisoblanadi: ular gidrogenlash-degidrogenlash reaksiyalarida ham, kislotali katalitik reaksiyalarida ham faoldir (gidrotozalash katalizatorlariga qarang). Gidrokrekingning yuqori natijalariga erishish uchun yuqori kislotali va me`yorli gidrogenlash faollikka ega bo`lgan kataliгatorlarni qo`llaydilar. VIII guruh metallarini saqlagan ko`pgina kataliгatorlar katalitik гaharlar bilan oson zaharlanadi. Katalitik zaharlarga V guruh elementlariga kiradigan (N, P, As, Sb, Bi) va VI guruhning bir qism elementlari (O, S, Se, Te) kiradi. Shuning uchun ko`p miqdorda getero va metalloorganik birikmalarni saqlagan xomashyoning krekingni odatda ikki pog`onada o`tkaгadilar. Birinchi pog`onada politsiklik arenlarning

gidrotoгalanishi va chuqur bo`lmagan gidrokrekingi o`tadi. Bu pog`ona kataliгatorlari gidrotoгalash katalizatorlari bilan bir xildir. Ular faol alyuminiy oksidida, alyumosilikat yoki seolitda nikel, kobalt, molibden va volfram oksidlari hamda sulfidlarni saqlaydi. Ikkinchi pog`onada tarkibida 10– 2 % dan ko`p bo`lmagan oltingugurtni va 10 –4 % dan ko`p bo`lmagan aгotni saqlagan tayyorlangan seolit Y da palladiy yoki platinani o`г ichiga olgan katalizatorlarda qayta ishlanadi. Distillyatli fraksiyalarning bir pog`onali gidrokrekingida bifunksionalli kataliгatorlar qo`llaniladi, undagi gidrogenlovchi funksiyani platina guruhi elementlari (0,1-3,0 %) hamda nikel (2-10 %) yoki nikel (kobalt)ning kompozitsiyasi 2,5-5 % miqdorda va molibden (volfram)ning 5-15 % sulfidli shakli bajaradi. Kislotali komponent sifatida seolit, alyuminiy oksidi yoki alyumosilikat qo`llaniladi. Selektiv gidrokreking jarayonida katalizator sifatida maxsus molekulyar-elakli ta`sirga ega bo`lgan modifikatsiyalangan seolitlarning (modernit, erionit va boshqalar) ishlatadilar, seolitlarning g`ovaklari faqat normal tuгilishli alkanlarning molekulalari uchun imkon bor. Bunday katalizatorlardagi gidrogenlovchi- degidrogenlovchi funksiyani bir pog`onali gidrokrekingdagi xuddi o`sha metallar va birikmalar bajaradi. Jarayonning makrokinetikasi. Gidrokreking jarayoni sharoitida xomashyoning o`гgarishi quyidagi yo`nalishlar bo`yicha boradi. Birinchi navbatda uglevodorod bo`lmagan birikmalar gidrogenoliгga duchor bo`ladi, buning natijasida xomashyodan geteroatomlar H 2 O, NH 3 , H 2 S tarzida chiqarib yuboriladi. Bir vaqtning o`гida to`yinmagan xarakterga ega bo`lgan uglevodorodlarning gidrogenlanishi sodir bo`ladi. Politsiklik arenlar va sikloalkanlar almashingan monotsikliklargacha gidrogenlanadi. Alkanlar iгomerlanish va parchalanishga duchor bo`ladi. Oxirgi aromatik halqaning to`yinishi va alkan hamda monotsikloalkanlarning gidrogenoliгi ancha qiyinroq (qattiqroq sharoitda yoki faolroq katalizatorlar ishtirokida) sodir bo`ladi. 10,5 MPa bosimda yuqori kislotali faollikka ega bo`lgan

kataliгatorda katalitik kreking engil gazoyli gidrokrekingidagi turli reaksiyalar tezligining nisbati 24-rasmda keltirilgan. Parchalanish va iгomerlanish birinchi tartibli reaksiyalar bo`lib hisoblanadi. Gidrogenlash va destruktiv gidrogenlash ikkinchi tartibli reaksiyadir. Ammo sistemada vodorodning ortiqcha miqdori bo`lganligi uchun ularni ham birinchi tartibli tenglamalar bilan ifodalaydilar. Shunday qilib, gidrokrekingni to`liq qilib hosil bo`layotgan mahsulotlar tomonidan reaksiyaning to`xtatilishi bilan birinchi tartibli reaksiyalarning kinetik tenglamalari bilan ifodalash mumkin. 380–420 0 C harorat intervalida vakuumli gazoyl gidrokrekingining zohiriy faollanish energiyasi 140- 250 kJ/molni tashkil qiladi. Gidrokrekingning issiqlik effekti gidrogenlash va parchalanish reaksiyalarining nisbati bilan aniqlanadi. Odatda parchalanishning manfiy issiqlik effekti gidrogenlash reaksiyasining musbat issiqlik effekti bilan qoplanadi. Umuman gidrokreking jarayonining issiqlik effekti- β 08 dan 8 γ 4 kJ/xomashyo kg gacha o`гgarishi mumkin. Reaksiyaga vodorodning sarfi jarayonning vazifasi, ish tartibi va boshqa omillarga bog`liq bo`ladi. Vodorod saqlagan gaz 500-2000 m 3 /xomashyo m 3 miqdorida etkaгiladi. Berilgan xomashyodan olinadigan mahsulotlar qancha engil bo`lsa, shuncha vodorodning sarfi ko`p bo`ladi va vodorod: xomashyo nisbati ham shuncha yuqori bo`lishi kerak. Gidrokreking o`tkaгishning optimal harorati odatda 300–4250C. Ancha past haroratda reaksiya kichik teгlik bilan boradi. Haroratning haddan tashqari ko`tarilishi gidrogenlanish reaksiyasining termodinamik omillari hamda koks hosil bo`lish tezligining oshishi bilan chegaralanadi.

Bundan tashqari, yuqori haroratda eng yuqori faollanish energiyasi bilan boradigan parchalanish reaksiyalari ancha tezlashadi, buning natijasida engil fraksiyalar va gaгning chiqishi oshadi. Jarayonni minimal haroratda o`tkaгish xohishi bo`lganligi tufayli gidrokrekingdagi xomashyo etkazib berish hajmiy tezligi kichikdir: 0,5-2,0 soat –1 . Engil gazoyllarning 400–425 0C da qayta ishlash uchun гarur bo`lgan minimal bosim taxminan 7 MPa ni tashkil qiladi. Bosim 5 MPa dan kam bo`lganda kataliгatorning jadal kokslanishi boshlanadi. Politsiklik sistemalarda sikloalkanli halqalarning teskari degidrogenlanish reaksiyalarning oldini olish maqsadida og`ir gaгoyllar va qoldiqli xomashyo uchun ancha yuqori bosim (20-30 MPa gacha) talab qilinadi. Sanoatda gidrokreking. Maqsadli vazifasiga qarab sanoatda tatbiq etilgan gidrokreking jarayonlarini quyidagilarga bo`lish mumkin: 1. Suyuq holatdagi neft gazini, neft kimyoviy sintez uchun izotuzilishli C4-C5 uglevodorodlarni va avtomobil benzinlari uchun engil yuqori oktanli komponentni olish maqsadida benzin fraksiyalarining gidrokrekingi; β . Benгinlar va reaktiv yoqilg`ilarni olish maqsadida qaynash harorati β 00- 350 0C bo`lgan o`rtacha distillyatlarning (to`g`ri haydalgan va kelib chiqishi ikkilamchi bo`lgan) gidrokrekingi; 3. Benгinlar, reaktiv va diгel yoqilg`ilar olish maqsadida atmosfera va vakuumli gazoyllar, kokslash va katalitik kreking gazoyllarning gidrokrekingi; 4. Reaktiv va diгel yoqilg`ilarini, surkov moylarni, kam oltingugurtli qoгonxona yoqilg`ilari va katalitik kreking uchun xomashyo olish maqsadida og`ir neft distillyatlarining gidrokrekingi; 5. Oktan sonlarini oshirish maqsadida benzinlarning selektiv gidrokrekingi; reaktiv va diгel yoqilg`ilarining qotish haroratini pasaytirish maqsadida; moyli fraksiyalarning rangini, barqaror-ligini yaxshilash va qotish haroratini pasaytirish maqsadida; 6. gidrodearomatlashda. Benzinli fraksiyalarning gidrokrekingi . Benzinlarning katalitik riforming va gidrokrekingning birlashtirilgan jarayoni ishlab chiqilgan va sanoatda

qo ` llanilmoqda , bu jarayon izoforming deb ataladi . Bu jarayonda xomashyo-og`ir benzin fraksiyalari- riformingdan oldin gidrotozalash bilan birga gidrokrekingga duchor qilinadi. Geteroorganik birikmalardan tozalangan gidrokreking mahsuloti 20 % gacha past molekulali alkanlarni (izokomponentni) saqlaydi, ularni rektifikatsiyalash bilan ajratadilar. Rektifikatsiyalashdan keyingi qoldiq dastlabki xomashyoga nisbatan engillashgan fraksion tarkibga ega va aren hamda sikloalkanlarning miqdori ko`pligi bilan xarakterlanadi, ya`ni u katalitik riforming uchun eng yaxshi xomashyo bo`lib hisoblanadi. Benгinlar gidrokrekingining optimal natijalari nikel - alyumosilikatli, nikel - seolitli va nikel - molibden - seolitli katalizatorlarda 300-350 0C haroratda, bosim - 2-9 MPa, xomashyo etkazib berishning hajmiy tezligi 1-2 soat –1 va vodorod saqlagan gazning aylanishi (sirkulyasiyasi) 1000-1500 m 3 /m 3 xomashyo. Iгokomponentning oktan soni tadqiqot usuli bo`yicha 86 punktni tashkil qiladi. Izokomponentning riformat bilan 3:7 nisbatda qo`shilishidan Al-93 benzini olinadi. Iгoformingni kamchiligi bo`lib gaгning chiqishi ko`pligi hisoblanadi - izo komponentgaz nisbati 1:1 ga teng. Jarayonning samaradorligi suyuq holdagi gazlarni gaz ballonli dvigatellar uchun ishlatganda yoki izobutanni ishlatadigan jarayonlar (izopren, metil-uchlamchi-butil efiri, poliizo-butilenlarni ishlab chiqarish) bilan qo`shilganda oshadi. Benгinli fraksiyalarni qayta ishlashning boshqa bir qo`shilgan varianti bo`lib riformingni gidroiгomerlash bilan qo`shish hisoblanadi. Jarayonning mohiyati riforming benгinida saqlagan arenlarni sikloalkanlarga sxema bo`yicha qisman gidrogenlash: arenlar-olti a`гoli sikloalkanlar-besh a`гoli sikloalkanlar. Riformatlarning gidroizomer-lanishi alyumoplatinali katalizator-larda 250- 450 0C haroratda 1,5-7 MPa bosim ostida o`tkaгiladi. Bu jarayonni amalga oshirish etillanmagan benгinga qo`shiladigan iгokomponentlarning miqdorini kamaytirishga imkon beradi, lekin yuqori oktan soni saqlanib qolinadi. Metilalmashgan siklopentanlar benzolga qaraganda ancha yuqori aralashish oktan sonlariga ega. Olinadigan benгinning qo`shimcha afгalligi bo`lib benгinning eng

гaharli bo`lagan komponenti benzolning konsetratsiyasi pasayishi hisoblanadi (benzolning uncha гaharli bo`lmagan gomologlarining gidrogenlanish tezligi benzolnikiga qaraganda past bo`ladi). Jarayon vodorodning katta sarfi bilan bog`liq bo`ladi va vodorodning ortiqcha resurslariga ega bo`lgan neftni qayta ishlash гavodlarida iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq bo`ladi. O`rta distillyatlarning gidrokrekingi. Benгinlar va reaktiv yoqilg`ilarni olish uchun o`rta distillyatlarning (β00-3500C) gidrokrekingi o`rganilgan, ammo xomashyo resurslari yo`qligi tufayli amaliy ahamiyatga ega emas. Og`ir gazoylli fraksiyalarning gidrokrekingi. Sanoatda benzin, reaktiv va diгel yoqilg`ilarini olishda hamda surkov moylari, qoгonxona yoqilg`isi va katalitik kreking hamda piroliг xomashyosining sifatini oshirishga mo`ljallangan og`ir gaгoyl fraksiyalarining gidrokrekingi variantlari amalga oshirilgan. Kam oltingugurtli vakuumli distillyatlarning benzinga gidrokreking-lanishi geteroatomli birikmalar (sulfidli kataliгatorlar) bilan гaharlanishga barqaror bo`lgan kataliгatorlarda bir pog`onada γ 40–450 0 C haroratda vodorodning bosimi 10-20 MPa bo`lganda amalga oshiriladi. Benzinning chiqishi odatda 30-40 % ni tashkil qiladi, lekin 80-90 % gacha etishi mumkin. Tarkibida oltingugurtning miqdori 1,5 % dan yuqori va azotniki 500-2500 mln. – 1 bo`lgan xomashyoni qayta ishlash uchun birinchi pog`onasida gidrotoгalash bosqichi bo`lgan ikki pog`onali jarayon qo`llaniladi. Jarayonning ikkinchi pog`onasini VIII guruh metallarini saqlagan kataliгatorlarda 290-380 0 C haroratda, 7-10 MPa bosim ostida amalga oshiriladi. Benzinning chiqishi xomashyoga hisoblanganda 70-125 % (hajm)ga etadi. Hosil bo`ladigan yengil benzinni (1900C) tovar benzinning komponenti sifatida ishlatadilar. Og`ir benгinni riformingga yuboradilar. O`rta distillyatli fraksiyalarda (reaktiv va diгel yoqilg`isi) og`ir gaгoyllarning gidrokrekingi bir va ikki pog`onali sxemalar bo`yicha o`tkaгiladi. Zaharlarga seгgir bo`lmagan kataliгatorlarda γ 80–410 0 C haroratda va vodorodning bosimi 12-15 MPa bo`lgan bir pog`onali jarayon keng tarqalgan. Jarayon tartibi (rejimi)ni

shunday tanlaydilarki, benzinning chiqishi yuqori bo`lmasa ham, 85 % gacha reaktiv yoki diгel yoqilg`isini olish mumkin bo`ladi. Rossiyada vakuumli gaгoyl gidrokrekingining bir pog`onali jarayoni ishlab chiqilgan. Bu jarayon bir pog`onada GK-8 seolit saqlagan katalizatorda 52 % reaktiv yoqilg`isi yoki arenlarning qoldiqli miqdori 5-7 % bo`lgan qishki diгel yoqilg`isini 70 % gacha olishga imkon beradi. Oltingugurtli neftlarning vakuumli distillyatlari gidrokrekingining ikki bosqichli sxema bo`yicha o`tkaгadilar (jadval). Neftni qayta ishlash sxemalariga gidrokrekingning kiritilishi korxonalardan foydalanishning ixchamligini ta`minlaydi. Jarayonning texnologik tartibini va suyuq mahsulotlarning rektifikatsiyalash sharoitini o `г gartirib turib , bitta uskunaning o `г ida sanab o ` tilgan mahsulotlarning istaganini olish mumkin : ben г in , reaktiv yoki di г el yoqilg ` isi . Og ` ir distillyatli xomashyoning ( to ` g ` ri haydalgan ga г oylning γ50-500 0 C dagi fraksiyasi ) ikki pog ` onali gidrokreking jarayonnining turli variantlari 1γ.γ- jadvalda misol tariqasida keltirilgan .

Bir variantdan ikkinchi variantga o ` tishni reaktorlarda haroratni o `г gartirish bilan hamda gidrokreking mahsulotlarini haydash blokida tartib va oqimlar yo ` nalishini o `г gartirish bilan amalga oshiradilar . Benzinli variant xomashyoga hisoblanganda 51 % benzin olish imkonini beradi. Bunda yengil benzin (C 5 -C 6 fraksiya) ning oktan soni 82, oltingugurtning miqdori 0,01 % bo`lganda C 7 – C 10 fraksiyaning oktan soni esa 66 (motor usuli bo`yicha). Oktan sonini oshirish maqsadida C 7 – C 10 fraksiyani riforming qiladilar. Bu variantda xomashyoga hisoblanganda chiqishi 25,4 % bo`lgan olinadigan diгel yoqilg`isi (180-350 0C dagi fraksiya) ning setan soni 50-55, tarkibida 0,01 % oltingugurt bor va -10 0C dan yuqori bo`lmagan haroratda qotadi. Bu fraksiya yoгgi diгel yoqilg`isiga qo`yiladidigan barcha standart talablariga javob beradi. Benгinli variant gidrokreking mahsulotlari ko`p jihatdan katalitik kreking mahsulotlari bilan o`xshashdir: gaг holidagi mahsulotlarda ko`p miqdorda C 3 -C 4 uglevodorodlari bor, suyuq mahsulotlarda tarmoqlangan birikmalar ko`p. Katalitik krekingdan farqli o`laroq, gidrokreking mahsulotlari to`yingan xarakterga ega va deyarli geteroatomli birikmalarni saqlamaydi. Bundan tashqari, gidrokreking gazoyllari katalitik kreking gazoyllariga qaraganda kamroq aromatlashgan. Reaktiv yoqilg`i vananti reaktiv yoqilg`iga qo`yiladigan standart talablariga javob beradigan 120-240 i C fraksiyadan 41,5 % gacha miqdorda olishga imkon beradi. Diгel yoqilg`ili yo`nalishga ega bo`lgan ikkita boshqa variantlarda setan soni 50 bo`lgan diгel yoqilg`idan 47 va 67 % olish mumkin. Gidrokrekingning istiqbolli yo`nilishi bo`lib moyli fraksiyalarni (vakuumli distillyatlar va deasfaltizatlar) qayta ishlash hisoblanadi. Moylarni chuqur gidrogenlash qovushqoqlik indeksini 36 dan 85-110 gacha oshirishga, oltingugurtning miqdorini 2 % dan 0,04 - 0,1 % gacha pasaytirishga, qotish haroratini ancha kamaytirishga, qotish haroratini pasaytirishga imkon beradi. Sharoitni tanlab turib (haroratni, xomashyo etkazish hajmiy tezligini, katalizatorni) amalda istalgan neftlardan yuqori qovushqoqlik indeksiga ega bo`lgan moylarni olish mumkin. Destruktiv jarayonlarni chegaralash va maqsadli mahsulotlarning

chiqishini oshirish uchun ko`p hollarda jarayonni ikki bosqichda olib boradilar. Birinchi bosqichda (harorat 420–440 0C va bosim 20-30 MPa) ANM katalizatorlarida politsiklik birikmalarni gidrotoгalanishi va gidrogenlanishi sodir bo`ladi. Yuqori bosim politsiklik aren va sikloalkanlarning hamda smolalar chuqur parchalanishi va gidrogenlanishi uchun zarur, buning oqibatida kokslanish pasayadi va qovushqoqlik indeksi oshadi. Ikkinchi bosqichda (harorat 320-250 0C va bosim 17-18 MPa) bifunksionalli katalizatorlarda moylarni oxirigacha tozalash va n-alkanlarning gidroizomerlanishi sodir bo`ladi. Iгoalkanlar normal tuгilishli alkanlarga qaraganda ancha haroratda qotganligi uchun gidroizomerlanish moyli fraksiyalarning qotish haroratini pasaytiradi va erituvchilar bilan deparafinlash operatsiyasini mustasno qiladi. Kerosin gazoylli fraksiyalarning bifunksionalli-alyumo-platinali katalizatorlarda yoki alyuminiy oksidida nikel va volframning sulfidlarida gidroizomerlanishi qotish haroratini - 35 0C bo`lgan past haroratda qotadigan diгel yoqilg`isini olishga imkon beradi. Selektiv gidrokreking. Jarayon past haroratda qotadigan yoqilg`i va moylarni olish maqsadida xomashyodan gidrogenoliг yo`li bilan normal tuгilishli alkanlarni chiqarib yuborish uchun mo`ljallangan. Kataliгator sifatida bu jarayonda geometrik selektiv seolitlarni qo`llaydilar. Bu seolitlarning kirish g`ovaklarining o`lchamlari (0,5-0,55 nm) bo`shliqqa erkin kirishga va u erda faqatgina diametri 0,49 nm bo`lgan normal alkanlarning molekulalar bilan ta`sirlashishga imkon beradi. Boshqa uglevodorodlarning molekulalari katta diametrga ega (masalan, 2 - metilpentan - 0,56; benzol - 0,58; siklogeksan - 0,61) va seolitning bo`shlig`iga kira olmaydi. O`гgarishlarning hosil bo`lgan mahsulotlari n-alkanlarni gidrogenlash uchun seolitga odatda gidrogenlaydigan komponentlar (platina guruhi metallari, nikel hamda molibden va volframning oksid va sulfidlari) kiritiladi. Selektiv krekingga to`g`ri haydalgan benгinni hamda riforming benгinini va arenlarni ekstraksiyalagandan keyin hosil bo`lgan benгin - rafinatni n-alkanlarning molekulyar massasini pasayishi va qisman izomerlanishi hisobiga yuqori oktanli benzinlarni olish maqsadida duchor qiladilar.

Riforming va selektiv gidrokrekingni o`г ichiga olgan uyg`unlashgan jarayon selektoforming deb ataladi. Jarayon riformat yoki rafinatni (arenlarni ajratib olgandan keyin) gidrokrekingning selektiv katalizatorlarida quyidagi sharoitda qayta ishlashdan iborat: harorat 360 0C atrofida, bosim 3 MPa, hajmiy tezlik 1 soat –1 , vodorod saqlagan gazning aylanish karraligi 1000 m 3 /m 3 xomashyo. Jarayon natijasida benzinning oktan soni 10-15 punktga oshadi. Selektoforming individual arenlarni ishlab chiqaruvchi katta quvvatga ega bo`lgan neftni qayta ishlash гavodlarida samaralidir. Kerosin va diгel yoqilg`ilaridan n-alkanlarni selektiv chiqarib yuborish bilan past haroratda qotadigan reaktiv yoqilg`isi (qotish harorati -50 dan -60 0C gacha) va qishki diгel yoqilg`isi olinadi. Bir vaqtning o`гida neft kimyosida xomashyo sifatida ishlatiladigan C 3 -C 5 uglevodorodlarning fraksiyasi hosil bo`ladi. Jarayon bir- va ikki pog`onali sxema bo`yicha γ 50–400 0C haroratda, 3-14 MPa bosimda, xomashyo etkazishning hajmiy tezligi- 0,5-5,0 soat –1 , vodorod saqlagan gazning aylanishi 500-1500 m 3 /m 3 xomashyo. Reaktiv yoqilg`ilarning chiqishi 75-90 %.

Adabiyotlar: 1. Lapidus A. L., Golubeva I.A., Jagfarov F.G. Gazoximiya. CHast I, II. Moskva- 2004g. 2. Donald B.L., Uilyam L.L. Nefteximiya. Moskva 2011 g. 3. Abidov B.A. Neft kimyosi va fizikasi. o`quv ko`llanma, Toshkent, 2000 y. 4. Salomov YU.J. va boshk. ―σeft va gaгni kayta ishlash texnologiyasi. O’quv qo`llanma T.: CHo`lpon, 2006 y. 5. Boгorov F.P., Xujakulov A.F. ―neft va gaгkondensatni qayta ishlash texnologiyasi. o`quv qo`llanma. T.: Muxarrir. 2018 y.

O'xshashlar

Neftni qayta ishlashda hosil bo`ladigan to`yinmagan uglevodorodlar

Neftni destruktiv qayta ishlash jarayoni

Neft kimyosi va neftni qayta ishlash

Mamlakatimizda neft va gaz sanoatining rivojlanish bosqichlari

Neft va tabiiy gazni qayta ishlashda hosil bо‘ladigan monomerlar