Ichimlik suviga qo’yilgan gigiyenik talablar suvni sifatini tozalash va zararsizlantirish usullari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

96 KB

Ko'chirib olish

Ichimlik suviga qo’yilgan gigiyenik talablar suvni sifatini tozalash va zararsizlantirish usullari Reja: 1. Ichimlik suviga qo’yilgan gigiyenik talablar. 2. Ichimlik suviga gigiyenik baho berish 3. Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari.

Sources of drinking water The primary sources of drinking water are groundwater and surface water. In addition, precipitation (rain and snow) can be collected and used. Water within the upper water table can be accessed through dug wells. Such wells generally extend 1.5–6 meters (5–20 feet) beneath the ground surface. Groundwater located in deeper reservoirs or aquifers can be accessed through wells that are driven or drilled. These may penetrate to depths of 450–600 meters (1,500–2,000 feet) (Figure 7.3). Springs, which are outcrops where the underground aquifer intersects the surface of the earth, represent another source of groundwater (Symons, 1992). Sources of surface water include lakes, reservoirs, and rivers. Surface water may also come from protected watersheds. Each of these sources has its advantages and disadvantages. Groundwater The widespread use of groundwater stems not only from its general availability but also from economic and public health considerations. Groundwater is commonly available at the point of need at relatively little cost, and reservoirs and long pipelines are not necessary. It is also normally free of suspended solids, bacteria, and other disease-causing organisms unless it contains contaminants introduced by human activities. Unfortunately, as of 1992 it was estimated that more than 10 percent of the community water-supply wells and almost 5 percent of the rural domestic wells in the United States contained detectable concentrations of one or more contaminants, primarily agricultural pesticides. About 1 percent contain one or more contaminants in excess of health-based limits. Protected runoff Many homeowners have systems for collecting the rainfall from their roofs, storing it in a cistern, and using it as a source of drinking water. Such sources, however, are almost certain to have some degree of pollution. One step that can be taken to reduce contamination is to delay collecting the water until enough rain has fallen to cleanse the roof. Several types of diversion valves have been developed to accomplish this task. Some systems also incorporate units for filtering the water

prior to use. Cisterns in which the water is collected should be watertight, and manholes or other ports of entry should be leakproof. Rainfall and accompanying runoff can also be collected on a wider scale to provide drinking water to large municipalities. Cities that employ this approach include New York, Boston, and Lisbon, where foresighted planners set aside large land areas for collecting recipitation and runoff in natural and human-made lakes. Surface supplies Lakes, streams, and rivers are sources of drinking water for people in many areas. Water from such sources, owever, usually requires extensive treatment before use. A further problem is that the adequacy of such supplies is in question in many parts of the world, especially in light of other demands for the water, such as irrigation, fisheries, and habitats for wildlife. Heated debates have ensued—for example, in the western United States—on how the limited surface-water supplies should be managed and allocated. In the final analysis, it will be necessary for all users to learn to accept limitations and to share responsibility for these resources. Human Uses of Water Water is absolutely essential to life. From 50 to 65 percent of the human body is composed of water, and variations of as little as 1–2 percent will cause thirst or pain. The loss of 5 percent of body water can cause allucinations; a loss as large as 10–15 percent can be fatal. Although humans can live several months without food, under hot, dry conditions they can survive only a day or two without water. Waterborne diseases. These result from the ingestion of water that contains the causative organisms for enteric diseases such as typhoid, cholera, and infective hepatitis. Prevention depends on avoiding the contamination of raw water sources by human and animal wastes or removing or destroying the contaminants prior to onsumption. Water-contact diseases. These can be transmitted through direct contact with organisms in water. The most common example is schistosomiasis, which can be transmitted to people who swim or wade in water that contains snails infected with the organism. The larvae, which leave the snail and enter the water, can readily

penetrate the skin. Prevention can be achieved through properly disposing human excreta and deterring people from contact with infested waters. Water-insect-related diseases. Examples are malaria, yellow fever, and West Nile fever, encephalitis or rash, where water serves as a habitat for the disease transmitter, in this case the mosquito. Control requires eliminating mosquito- breeding areas, killing them, and/or preventing their contact with people (1). 1.Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England.2005. Suvning gigiyenik va epidemiologik ahamiyati Gigiyenik nuqtai nazaridan toza suv – hayot manbayi, salomatlik hisoblanadi. Suv inson hayoti, hayvonot va o‘simlik dunyosi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan tashqi muhit omillaridan biridir. Odam gavdasi vaznining 65 – 75% suvdan iborat. Suv organizmga zarur mikroelementlarni (yod, ftor, kobalt va boshqalar) olib kirishda, ovqat mahsulotlarini to‘qimalarga tarqatishda, teri va nafas yo‘llaridan bug‘ holatida chiqishi bilan tana haroratini muvozanatda saqlashda va organizmda suv-tuz muvozanatini saqlab turishda ishtirok etadi. Shunday qilib, organizmda kuzatiladigan barcha biokimyoviy reaktsiyalar suvli eritmalarda ro‘y beradi. Suv ichishni to‘g‘ri tashkil etishda sutkalik ovqat tarkibida qancha suyuqlik borligini nazarda tutmoq zarur. Masalan: sutda 87%, yangi sabzavot va mevalarda 96%, kartoshka va go‘shtda 75%, nonda 47% gacha suv bo‘ladi. Suvni yoki chanqoqni qondiruvchi ichimliklarni haddan tashqari ko‘p ichish zararli, chunki bunday holat yurak ishini, ajratish a’zolarining faoliyatini oshirishga olib keladi. Bunda organizmning teri sathida ko‘p miqdorda suyuqlik ajraladi, bu bilan bir qatorda, ter bilan organizmdan suvda eriydigan vitaminlar, osh tuzi va mineral tuzlar chiqib ketadi. Suv-tuz almashinuviga nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li ancha faol bo‘ladi. Suyuqlikning ko‘proq qismi almashinuviga nisbatan olinganda me’da-ichak yo‘li bir kecha-kunduzda 8 litr atrofida shira ajratadi, buning ko‘p qismi qaytadan so‘rilib, ajralib chiqqan hazm shiralarining atigi 2% (hajmiga nisbatan olganda) axlat bilan chiqib ketadi.

Organizmni suyuqlik bilan kun davomida bir tekis, muntazam ta’minlash muhim. Suyuqlikning ko‘proq qismi tushlik ovqat vaqtida qabul qilinadi. Odam bir kecha-kunduz mobaynida yoshiga qarab 100 ml dan 3000 ml atrofida suv iste’mol qiladi, jumladan, 1200 – 1300 ml suvni suyuqlik ko‘rinishida, 1000 – 1100 ml suvni esa ovqat tarkibida iste’mol qiladi. Oziq moddalarning endogen oksidlanish natijasida organizmda 300 ml atrofida suv hasil bo‘ladi. Organizmdagi suv doimo yangilanib turadi: katta yoshli odamda 5 kun mobaynida, bolalarda esa 3 – 5 kun ichida barcha suv molekulalari yangilanib oladi. Buylrak, o‘pka, me’da-ichak yo‘li, teri suv almashinuvida faol ishtirok etadi. Atrofdagi havo harorati baland bo‘lib turganida 4 -5 litr suv ter bilan birga teri orqali chiqib ketadi, shuning uchun suvga ehtiyoj yanada ortadi. Normal haroratda teri orqali 300 – 400 ml suv ajralib chiqadi. Tashqi muhit sharoiti va ichilgan suyuqlik miqdoriga qarab, bir kecha-kunduzda bo’ylrak orqali 0,5 ml dan 2,51 ml gacha suv ajralib chiqadi. Bir kecha-kunduzda chanqoqni bosish uchun iste’mol qilinadigan suv miqdori kishi sarflaydigan energiyaga bog‘liq tarzda 2,5 – 4,1 ni tashkil etadi. Yo‘qotilgan suv miqdorining ortib borishi bilan odam o‘zini yomon his qila boradi. Organizm tarkibidagi 10,0% suvni yo‘qotish modda almashinish jarayonlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatadi. Havo harorati 300 C va undan yuqori bo‘lganida 25% suvning organizmdan chiqib ketishi esa o‘limga olib kelishi mumkin. Aholi yashaydigan joylarning sanitariya madaniyati darajasi suv bilan ta’minlanish sifati va miqdoriga qarab belgilanadi. Aholi jon boshiga suv sarfi qishloq joylarida 40 – 60 litr, vodoprovod va kanalizatsiya bor, lekin vannasi yo‘q binolarda 125–160 litr, vannasi bor bo‘lsa 160–230 litr, markazlashtirilgan issiq suv ta’minoti tizimi bor binolarda 230– 350 litr, yirik shaharlarda 500–1000 litr atrofida bo‘ladi. Toza suv tanqis bo‘lgan joyda aholining salomatligi xavf ostida qolishi tabiiy. Demak, suv organizmning fiziologik, gigiyenik talablariga va xo‘jalik ehtiyojlariga sifat va miqdor jihatidan to‘la javob beradigan bo‘lishi kerak. Ichimlik suvning

sifati organoleptik xossasi, kimyoviy tarkibi, kasallik tarqatuvchi mikroblar hamda radioaktiv nurlarning bor yoki yo‘qligi bilan ifodalandi. Suvning organoleptik xossasi – bu suvni organizmning sezgi organlari orqali aniqlanadigan bir qancha belgilari, ya’ni uning tiniqligi, rangi, ta’mi, harorati, qattiqligi va hidi bilan baholanadi. Iste’mol uchun mo‘ljallangan suv ichida organoleptik jihatidan gigiyenik talablarga javob bera olmaydigan jumladan, loyqa, rangli, badbo‘y hidli, achchiq, nordon, taxir suv manbalari bor. Bunday suv ko‘ngilni ozdiradi, chanqoqni bosmaydi, garchi salomatlik uchun xavfli bo‘lmasa ham aholi undan foydalanmaydi. Suv manbalaridagi suv, bir-biridan kimyoviy tarkibiga ko‘ra farq qilishi mumkin. Mineral tuzlar miqdori ortgan sari suvning ta’mi buzilib, me’da- ichak yo‘li hamda boshqa a’zolar faoliyatiga salbiy ta’sir etadi. Ba’zi tuzlar, masalan, nitrit, ftorid ma’lum miqdorda zaharli ta’sir ko‘rsatadi. Bu jihatdan tashqi muhit ta’siriga chidamli, kuchli, turg‘un, zaharli xususiyatlarga ega aksariyati xlororganik guruhlarga kiruvchi birikmalarni suvga tushishi katta xavf tug‘dirishi mumkin. Tabiiy suv bir-biridan kimyoviy tarkibi va minerallanish xususiyatiga qarab farqlanadi. Tabiiy suv tarkibida erigan tuzlarning umumiy miqdori bir necha 10 dan 1000 mglitrgacha etadi. Odam organizmi bir kecha-kunduzda 20 gr gacha mineral moddalarni (2-5% ) ichimlik suvidan oladi. Lekin yuqori darajada minerallashgan suvni iste’mol qilgandagi tuz miqdori ovqatlanganda olinadigan mineral tuzlarning 10 – 30% (ba’zi tuz birikmalari bundan ham ko‘p) ni tashkil qiladi. Respublikamizning ba’zi viloyatlarida (Farg‘ona, Namangan, Toshkent) tarkibida xlor-natriykalsiy tutgan past radioaktivlikka ega suv manbalari mavjud. Bunday suvlar Farg‘ona artezan havzasining poliogen chiqindilari orasidagi chiqindilaridan chiqadi. Ular yuqori darajada minerallashgan bo‘lib, tarkibida azot, yod (30 mg), brom (20 mg/l) va boshqa moddalar bor. 800 – 3000 metr chuqurlikda 7 tagacha suvli qatlam borligi aniqlangan, quduqlardan otilib chiqadigan suvning sarfi sutkasiga 690 – 730 m3 ni tashkil qiladi. Shu sababli

bunday suvlar Chortoq, Gulshan, Chimyon va boshqa sanatoriyalarda – teri, bod, yurak-tomir, harakat organlari, ginekologik kasalliklarini fizioterapevtik usullar bilan davolashda foydalidir. Tabiiy suvlar tarkibida mikroelementlarning ko‘p yoki kam miqdorda bo‘lishi ba’zi surunkali kasalliklarni keltirib chiqarishi mumkin. Tabiiy ko‘p uchraydigan endemik kasalliklarga flyuoroz kiradi. R.D.Gabovich, G.D.Ovrusskiylarning ma’lumotlariga ko‘ra, flyuoroz kasalligi suv tarkibida ftorning miqdori 1,5 mg/l dan ortiq bo‘lgan barcha joylarda uchraydi. Suv tarkibida ftorning miqdori 0,5 mg/l dan kam bo‘lganda maktab o‘quvchilari orasida karies kasalligi ko‘paygani qayd etilgan. Shu sababli R.D.Gabovich, A.A.Minx, V.A.Knijnikov va boshqalarning tavsiyasiga binoan ichish uchun mo‘ljallangan suv tarkibida ftorning miqdori 0,5 mg/l dan kam bo‘lganda hamda shu hududda karies kasalligi ko‘payganda, vodoprovod suvlariga ftor qo‘shish yo‘li bilan uning miqdorini 1,5 mg/l gacha yetkazish tavsiya etilgan. Ushbu miqdor me’yor sifatida jahon miqiyosida qabul qilingan. L.Paster ifloslangan suv epidemiya manbai ekanligini ilmiy jihatdan asoslagan, R.Kox Hindistondagi suv saqlanadigan idishlardan vabo vibrionini topgan. Yuqumli kasallik keltirib chiqaruvchi mikroblar suvda o‘z hayot faoliyatini saqlab qolish xususiyatiga ega bo‘lsa, bunday suv iste’mol qilinganda odam yuqumli kasallik bilan og‘rishi mumkin.Ich terlama, ichburug‘, vabo, leptospiroz, tulyaremiya, brutsellyoz, Botkin kasalligi va boshqa enterobakteriyalar suv orqali yuqadi. Bu kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari suvga bemor va bakteriya tashuvchilarning ajralmalari (najaslari) tushganda hamda suvga yuqumli kasalxonalar chiqindisi va har xil chiqindilar tushishi tufayli ro‘y beradi. Epidemiologikjihatdan ochiq suv manbalari ayniqsa havotirli hisoblanadi. Ommaviy cho‘milish, kemalar ifloslarining suv havzalariga tashlanishi, qirg‘oqlarga axlat to‘qilishi va ularning yomg‘ir suvi bilan yuvilishi, suv havzalarida kir yuvish, hojatxonlarning yer osti suvlariga ta’siri, iflos chelaklardan quduqlarga patogen miroorganizmlarning tushib qolishi ham suvning zararlanishiga sabab bo‘ladi.

Suv orqali har xil gijja va ular tuxumlarining tarqalishi katta xavf tug‘diradi. Shubhali, ochiq suv manbalarida cho‘milish va mevalarni chayish ham xatarli hisoblanadi. 1950- yillardan boshlab, suv manbalarining sun’iy radioaktiv izotoplar bilan ifloslangani aniqlana boshlandi, bunday izotoplar ayrim a’zolarda kumulyatsiya qilinishi natijasida nur kasalligiga sababchi bo‘lishi mumkin. Yuqorida aytib o‘tilganlar aholini yetarli miqdorda gigiyenik talablarga javob beradigan toza suv bilan ta’minlash, aholi yashaydigan joylarni obodonlashtirish muhim sog‘lomlashtirish tadbirlari hisoblanishidan dalolat beradi. Ichimlik suviga gigiyenik baho berish Ichimlik suv sifatiga qo‘yiladigan gigiyenik talablar va uni sanitariya nuqtai nazaridan baholash Aholi ho‘jalik-turmush maqsadlarida ishlatiladigan suv quyidagi gigiyenik talablarga javob berishi kerak: - Yaxshi organoleptik xususiyatlarga va kishini tetiklashtiruvchi haroratga ega bo‘lishi, tiniq, rangsiz, ta’msiz va hidsiz bo‘lishi kerak. - Kimyoviy tarkibiga ko‘ra zaharsiz bo‘lishi kerak. - Tarkibida patogen mikroblar va boshqa kasalliklarning qo‘zg‘atuvchilari bo‘lmasligi, ya’ni kasallik manbayi bo‘lib qolmasligi lozim. - Tarkibida radioaktiv moddalar ruxsat etilgan miqdordan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Suvning sifati ko‘p jihatdan suv manbayining sanitariya holatiga bog‘liq. Shuning uchun ham suv manbalariga baho berishda uning atroflari sanitariya- topografik jihatdan tekshiriladi. Bundan maqsad tuproqni ifloslantiruvchi manbalarni aniqlash, suv olish inshootlarini tekshirish, laboratoriya tekshiruvi uchun suv oladigan joyni belgilash va boshqalar. Bundan tashqari, bu suv manbayidan foydalanuvchilar orasida qanday kasalliklar uchrashini aniqlash, tumandagi epidemiologik ahvol bilan tanishish lozim. Bunda, asosan, aholi va uy hayvonlari orasida uchraydigan, suv orqali tarqalishi mumkin bo‘lgan kasalliklar o‘rganiladi. Shunday qilib, sanitariya-topografik tekshirishlar natijasi bilan

laboratoriya natijalari qiyoslanib, suv manbayi va suv gigiyenik nuqtayi nazardan baholanadi. Aholiga vodoprovod bilan tarqatiladigan ichimlik suviga qo‘yiladigan gigiyenik talablar amaldagi standartda o‘z ifodasini topgan. Suv sifatining standarti belgilangan me’yorga muvofiqligi vodoprovod tarmog‘idan olingan suvni sanitariya nuqtayi nazardan tekshirish yo‘li bilan aniqlanadi. Suvni sanitariya nuqtai nazaridan tekshirish Suvni sanitariya nuqtayi nazaridan tekshirishda quyidagilarga e’tibor beriladi: A). Suvning organoleptik hamda fizik xossasi; B). Suvning kimyoviy tarkibi; V). Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari; G). Suvda radioaktiv birikmalarning bo‘lishi; Suvning organoleptik hamda fizik xossasi. Yaxshi organoleptik xususiyatlarga ega suv yuqori baholanadi. Bu tabiiy hol albatta, bunday suv tiniq, rangsiz, hidsiz, toza, chanqov bosishligi bilan ajralib turadi. Suvning kimyoviy tarkibi. Sanoat tarmoqlarida chiqadigan oqava suvlarning suv havzalariga tozalanmay oqizilishi tufayli suv manbalari kimyoviy moddalar bilan ifloslanadi. Gigiyenistlar qo‘rg‘oshin, margimush, rux, mis va boshqa moddalarning suvda yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan miqdorini ishlab chiqishgan, bu moddalar miqdori ichimlik suv sifati standartida ham ko‘rsatilgan. Ochiq suv manbalarining har xil pestitsidlar va o‘g‘itlar qoldiqlari bilan davomli ifloslanishi tuproq va suvlardagi flora va fauna faoliyatini ham o‘zgartirib yuboradi. Ayniqsa bu borada tashqi muhit ta’siriga chidamli pestitsidlar xavfli hisoblanadi. Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichlari. Suvga epidemiologik nuqtai nazaridan gigiyenik baho berishdan patogen mikroorganizmlar bor-yo‘qligini tekshirish murakkab va uzoq davom etadigan ishdir. Bunda bilvosita bakteriologik ko‘rsatkichlardan foydalaniladi. Suv saprofit mikroblar bilan qancha kam ifloslangan bo‘lsa, u epidemiologik jihatdan kam xavfli bo‘ladi. Suv tarkibida ichak tayoqchasining bo‘lishi suvning najas bilan ifloslanganligini bildiradi. Demak, bunday suvda patogen mikroorganizmlar ham bo‘lishi mumkin.

Saprofit mikroflorasining suvda bo‘lishi ifloslanish belgisi bo‘lib, uning darajasi «mikrob soni» tushunchasi bilan ifodalanadi. «Mikrob soni» deb-1,0 ml tekshirilayotgan suvdagi mikroblar soniga aytiladi. Buning uchun go‘shtli peptonli agarga tekshirilayotgan suvdan 1,0 ml ekilib, termostatga 37 0C24 soatga qoldiriladi. Vaqt o‘tgach mikrob koloniyasi sanalib mikroblarning soni aniqlanadi. Mikrob soni suvning umumiy mikroblar bilan ifloslanganini bildiradi. Suvning sifati koloniyalar soniga qarab aniqlanadi. Ifloslanmagan, yaxshi jihozlangan artezian quduqlarida koloniya miqdori 10 – 30, ifloslanmagan shaxta qudug‘ining suvida 300 – 400, bir qadar toza, ochiq suv manbalarida – 1000 – 1500, mikroblarga qarshi yaxshi ko’rashish choralari ko‘rilgan vodoprovod suvida 100 ga etadi. Yana suvga bakteriologik baho berishda unda ichak tayoqchasi bor - yo‘qligi aniqlanadi. Suvda ichak tayoqchasining bor-yo‘qligi koli-titr yoki koli-indeks kattaligi bilan ifodalanadi. Koli-titr deb – bitta ichak tayoqchasini saqlovchi eng kam suv miqdoriga aytiladi. Koli-titr qancha past bo‘lsa, suv odam ahlatidagi ichak tayoqchasi bilan shuncha ko‘p ifloslangan bo‘ladi. Koli-indeks deb – 1,0 litr suvdagi ichak tayoqchalarining soniga aytiladi. Tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, agar suv zararsizlantirilgandan keyin koli-indeks uchgacha kamaygan (bunda kolititr 300 ml dan yuqori) bo‘lsa, unda tif, paratiflar guruhiga kiradigan patogen mikroblar, leptospiroz va tulyaremiya kasalliklarining qo‘zg‘atuvchilari butunlay nobud bo‘ladi. Vodoprovod suvining sifati yuqoridagi tahminlar asosida ishlab chiqilgan standart ko‘rsatkichlari bilan ifodalanadi. 1,0 ml vodoprovod suvidagi saprofit bakteriyalar soni ko‘pi bilan 100bo‘lishi, koli-titr 300 ml dan kam bo‘lmasligi yoki koli-indeks 3 dan yuqori bo‘lmasligi kerak. Suv ifloslanishining kimyoviy ko‘rsatkichlari Suvning kimyoviy sifati suv manbalarining organik moddalar va ularning parchalanish mahsulotlari (ammoniy tuzlari, nitritlar, nitratlar) bilan ifloslanishining kimyoviy ko‘rsatkichlari deb ataladigan ko‘rsatkichlarda

aniqlanadi. Bu birikmalarning suvda bo‘lishi suv yo‘lidagi tuproqning ifloslanganini va ana shu moddalar bilan bir qatorda suvga patogen mikroorganizmlar tushib qolishi mumkinligini bildiradi. Ayrim holllarda har bir ko‘rsatkich o‘ziga xos tabiatga ega bo‘lishi, masalan: organik moddalar o‘simliklardan kelib chiqqan bo‘lishi mumkin. Shuning uchun suvga bitta emas, balki bir necha kimyoviy ifloslanish ko‘rsatkichlari bo‘lsa hamda bakterial ifloslanish ko‘rsatkichlari, masalan, ichak tayoqchasi topilsa va bu suv manbayi sanitariya jihatidan tekshirilganda tasdiqlansa, bunday suv manbaini organik birikmalar bilan ifloslangan deb hisoblash mumkin. Suvning oksidlanish xususiyati uning tarkibida organik birikmalar borligini bildiradi. Bir litr suvdagi organik moddalarning oksidlanishiga ketgan kislorodning mg dagi miqdoriga qarab, suvda organik moddalar bor-yo‘qligi to‘g‘risida fikr yuritiladi. Artezian suvi birmuncha kam oksidlanuvchanlikka ega. Odatda 1 litr suvga 2 mg gacha, shaxta quduqlari suviga 3 – 4 mg kislorod to‘g‘ri keladi. Suv oksidlanishining shu raqamdan oshishi ko‘pincha suv manbayi ifloslanganligini ko‘rsatadi. Suvda ammonitli azot va nitritlar paydo qiladigan asosiy manba – bu oqsil qoldiqlari, hayvonlar jasadi, siydik va najasning chirishi, buzilishidir. Bunday ko‘rsatkich «oqsil uchligi» deb ataladi. Suv yangigina organik chiqindilar bilan ifloslanganda, unda ilgari bo‘lmagan ammoniy tuzlarining miqdori 0,1– 0,2 mg/l dan oshib ketadi. Nitritlarning 0,002 – 0,005 mg/l dan oshiq bo‘lishi ifloslanishning muhim ko‘rsatkichi hisoblanadi. Nitratlar ammoniy tuzlari oksidlanganda hosil bo‘ladigan oxirgi mahsulotdir. Suvda ammoniy tuzlari va nitratlarning bo‘lishi unga oldinroq azot tutuvchi moddalar tushib, allaqachon minerallanishga ulgurganligini ko‘rsatadi. So‘nggi yillarda azot tutuvchi o‘g‘itlar ko‘p ishlatilayotganligi sababli quduq suvlarida nitratlar miqdorining yuqori bo‘lishi ko‘p kuzatilmoqda. Suvning sifatini kimyoviy usul bilan aniqlashga «oqsil uchligi» bilan bir qatorda, suv tarkibidagi xloridlar miqdorini aniqlash ham kiradi. Suv manbalari ferma va aholi chiqindilari bilan ifloslanganda suv tarkibidagi xloridlar miqdori oshib ketishi mumkin. Shuni yodda tutish kerakki, xloridlarning suvdagi miqdori

$sho‘rxok tuproqlar, ya’ni noorganik xloridlar hisobiga ham ko‘tarilishi mumkin. Aslida suvdagi xloridlarning miqdori 350 mg/l dan oshmasligi kerak. Suvning sifatini belgilovchi gigiyenik me’yorlar Yuqorida keltirilgan gigiyenik ma’lumotlarga asoslanib ichimlik suvlariga ikkita GOST qabo’l qilingan. GOST «Ichimlik suv» vodoprovod suvi bo‘lib, u aholi ehtiyoji, uy-ro‘zg‘or, madaniy-maishiy, davolash-profilaktika korxonalari, bolalar muassasalari, ovqatlanish tarmoqlari, shaxsiy gigiyena va boshqa ehtiyojlar uchun mo‘ljallangan. Ichimlik suvining xavfsizligini ta’minlovchi standart GOST bo‘yicha uch qismdan iborat: Organoleptik xususiyatlari: a) 200 da suvning hidi 2 balldan yuqori bo‘lmasligi; b) 200 da ta’mi 2 balldan yuqori bo‘lmasligi; v) rangi 200 dan ko‘p bo‘lmasligi; g) loyqaligi (qoldig‘i) 1,0mg/l dan ko‘p bo‘lmasligi; e) suv tarkibida ko‘zga ko‘rinadigan har xil mayda jonivorlar va suzib yuruvchi quyqalar bo‘lmasligi kerak. Suv tarkibida suvning organoleptik xususiyatlariga ta’sir qiluvchi mineral tuzlar bo‘lmasligi kerak. Quruq qoldiq, 100mg/l dan ko‘p bo‘lmagan, sulfat miqdori 500 mg\l gacha, xloridlar – 350 mg\l gacha, suvning umumiy qattiqligi 7 mg ekv/l dan oshmaganda temirning miqdori 0,3 mg\l gacha, lekin, ba’zan, foydalanish mumkin bo‘lgan yer osti suvlarida marganes miqdori 1,0 mg/l gacha, mis 1,0 mg/l gacha, rux 5 mg/l gacha bo‘lishi kerak. Suvning sifatini yaxshilashda ishlatiladigan birikmalar uning organoleptik xususiyatiga salbiy ta’sir ko‘rsatmasligi kerak. Suvning kimyoviy ko‘rsatkichlari GOST da quyidagi moddalarga me’yorlar belgilaydi. a) tabiat suvlarida uchrovchi ftor iqlim sharoitida 0,7 mg/l dan ko‘p bo‘lmasligi, azot nitrat 45,0 mg/l dan ko‘p bo‘lmasligi, strontsiy 7 mg/l gacha,$

molibden 0,25 mg/l gacha, qo‘rg‘oshin 0,03 mg/l gacha, tabiiy uran 0,6 mg/l gacha, radiy 226 1 1011 bo‘lishi kerak. b) GOST da ko‘rsatilmagan, lekin sanoat, qishloq xo‘jalik hamda aholi chiqindi suvlari tarkibida bo‘lishi mumkin bo‘lgan kimyoviy birikmalar miqdori Sog‘liqni Saqlash Vazirligi tomonidan tasdiqlangan. Xo‘jalik va ichimlik suvlariga hamda sog‘lomlashtirish uchun mo‘ljallangan suvlarga ruhsat etsa bo‘ladigan (REK) miqdordan oshmasligi bilan bir qatorda radioaktiv moddalar miqdori (radioaktiv xavfsizlik miqdori-76), sanitariya toksikologik belgilari bilan organoleptik talablarga to‘la javob bera olishi kerak. Suvning epidemiologik jihatdan xavfsizligini bildiruvchi ko‘rsatkichlar: a) koli-indeks 3 dan ko‘p bo‘lmasligi yoki koli-titr 300 dan kam bo‘lmasligi; b) bakteriyalar koloniyasining umumiy soni 1,0 ml suvda 100 dan ko‘p bo‘lmasligi kerak. Yer ostidan shaxta usulida olingan suvlarga gigiyenik baho berishda quyidagi taxminiy me’yorni qo‘llash mumkin. Ko‘rsatkichlari Me’yorlari Organoleptik ko‘rsatkichlar: a) Tiniqligi 30 sm dan kam bo‘lmasligi b) Hidi, ta’mi 2 – 3 ball v). Umumiy qattiqligi 14 mg-ekv/l (400) gacha g). Ftor miqdori 1,5 mgg‘l gacha d). Nitrat miqdori 40 mg/l (azot nitratga hisoblaganda) 2. Suv sifatining bakteriologik ko‘rsatkichi: a). Koli-titr 100 dan kam bo‘lmagan b). Mikroblar soni 1ml da 300- 400 atrofida Suvning kimyoviy ko‘rsatkichlari: a). Oksidlanishi 4 mg/l O2 gacha b). Ammoniy tuzlar 1,0mg/l gacha v). Nitrit miqdori 0,002 mg/l gacha Hech qanday ishlov bermasdan ichiladigan quduq suvi sifatiga baho berishda suv manbalarining organik moddalar va ularning parchalanish mahsulotlari (ammoniy tuzlar, nitritlar, nitratlar) bilan ifloslanishining kimyoviy

ko‘rsatkichlaridan foydalanish mumkin. Quduq qaziladigan joyda avvalo laboratoriya tekshiruvlarini o‘tkazish, suvni xlorlash, ichsa bo‘ladigan darajaga kelgach esa ichishga tavsiya qilish mumkin. Suvni tozalash va zararsizlantirish usullari. Suv manbalarining gigiyenik ta’rifi va ulardan foydalanishning asosiy sanitariya qoidalari Suv manbalari yog‘in suvlari, er osti va ochiq suv havzalariga bo‘linadi. Yog‘in suvlaridan xo‘jalik ehtiyojlari hamda ichish uchun faqat o‘ziga suv manbalari bo‘lmagan joylarda foydalaniladi. Yog‘in suvlari har xil tuzlar kamligi tufayli juda yumshoq bo‘ladi. Atmosfera havosi toza joylarda yog‘in suvlari tarkibida organik moddalar, patogen mikroblar kam uchraydi. Lekin sanoat rivojlangan shaharlarda yog‘in suv tarkibida ko‘p miqdorda har xil kimyoviy birikmalar, organik moddalar, radioaktiv elementlar va hokazolar bo‘lishi mumkin. Er osti suvlari. Qor-yomg‘ir suvlari qisman qayta havoga ko‘tariladi, bir qismi ochiq suv havzalariga qo‘shilsa, yana bir qismi g‘ovak yerlar orqali asta-sekin sizilib yerga shimiladi. Suv o‘tkazmaydigan jismlar (loy, granit, yaxlit-yaxlit ohaktoshlar) ning birinchi qatlami ustida to‘plangan suv, yer osti suvlarining birinchi qatlamini hosil qiladi, ana shu suv yer osti suvi deb ataladi. Mahalliy sharoitlarga qarab yer osti suvlari 1-2 m dan to bir necha o‘n metrgacha qalinlikda bo‘ladi. Suv o‘tkazmaydigan qatlam qiyaligi bo‘ylab yer osti suvlari balanddan pastga oqadi, tabiiy suzilish jarayonida muallaq zarrachalar va mikroblardan tozalanib, mineral tuzlar bilan boyiydi. Yer osti suvlari tiniq, sal-pal rangli, ular qancha chuqur joylashsa, ularda erigan tuzlar miqdori shuncha oshib boradi. Mayda donali jinslar bilan qoplangan yerlarda 5-6 m chuqurlikdagi yer osti suvlarida deyarli mikroblar bo‘lmaydi. Tuproq axlat va chiqindilar bilan ifloslangan joylarda yer osti suvlarining kasallik qo‘zg‘atuvchi mikroblar bilan zararlanish xavfi tug‘iladi. Tuproq qancha chuqur ifloslansa va yer osti suvlari qancha yuzada bo‘lsa bu xavf shuncha ko‘p bo‘ladi.

Yer osti suvlari gigiyenik talablarga deyarli javob beradigan joylarda shaxta quduqlari va parmatruba quduqlari suvlaridan keng foydalaniladi. Odatda, yer osti suvi kelib turadigan shaxta quduqlaridan bir sutkada 10 dan 10 m3 gacha suv olishi mumkin. Yer osti suvlari suv o‘tkazmaydigan jinslar qatlami ostidagi sohaga o‘tib ketishi mumkin. Bu uchastkada ular qatlamlararo suvga aylanib, suv o‘tkazmaydigan bo‘shliq bilan suv o‘tkazmaydigan qatlam o‘rtasiga joylashib oladi. Qatlamlararo suvlar 15 m dan bir necha yuz metrgacha chuqurlikda bo‘ladi. Qatlamlararo suvlar doimiy mineral tarkibga ega. Ular odatda gigiyenik talablarga to‘la javob beradi. Tarkibida tuzi ko‘p, juda qattiq, sho‘r, achchiq-sho‘r, ftor, temir, vodorod sulfid yoki radioaktiv moddalarga boy suvlar ham uchraydi. Qatlamlararo suvlar yer ostida uzoq masofada oqqanligi, usti esa suv o‘tkazmaydigan bir yoki bir necha qatlamlar bilan qoplanganligi tufayli (bu qatlamlar suvni ifloslanishdan saqlab turadi) bakterial jihatdan toza bo‘ladi, uni odatda qaynatmasdan ham ichsa bo‘ladi. Qatlamlararo suvlar doimiy yoki katta (soatiga 1,0 dan 2000 m3 gacha va bundan ortiq) debitga ega bo‘lganligi, shuningdek, sifati yaxshiligi tufayli uncha katta bo‘lmagan va o‘rtacha vodoprovod tarmoqlarini suv bilan ta’minlaydigan eng yaxshi manba hisoblanadi. Yer osti suvlari yer yuziga o‘z-o‘zidan chiqishi mumkin. Bo’lar bo’loqlardir. Relef tushganda (masalan, tog‘ning yon-bag‘ri, chuqur soylar) yer osti suvi saqlanadigan tegishli qatlam yorilib ketsa, yer yuziga yer osti suvlari ham, qatlamlararo suvlar ham chiqib ketishi mumkin. Ko‘p hollarda bo’loq suvining sifati yaxshi bo‘ladi. Bu bo’loqqa suv kelib turadigan qatlamga va kaptaj (bo’loqni o‘rab turgan inshoot) ning qanday qurilganligiga bog‘liq. Yer osti suvlaridan foydalanishda ularni ifloslanishdan saqlash uchun quyidagi qoidalarga rioya qilish zarur: - Quduq bor joy o‘sha yerning relefidan yuqori va tuproqni ifloslantiradigan manbalardan iloji boricha olisroqda bo‘lishi kerak - U botqoqlanib qolmasligi yoki toshib ketmasligi lozim.

- Quduqdan foydalanishda uning atrofidagi maydon tuprog‘ini ifloslanishdan muhofaza qilish zarur. - Quduq yoki kaptaj devori suv o‘tkazmasligi kerak. Er yuzasidagi suvlar suv saqlanadigan qatlamga yoki quduqqa inshootlar devori yaqinidan va shu devor orqali sizib o‘tib ketmasligi uchun quduq devorlarining yuqori qismi atrofiga paxsa kamar qilinadi. - Suv olinadigan quduq yoki kaptaj og‘zi berk turishi va ularga tashqaridan iflos narsalar tushmasligi kerak. Ko‘p tajribalar shuni ko‘rsatdiki, yer osti suvlari tuproq orqali filtrlangandagiga qaraganda quduq yomon qurilganda, qopqog‘i bo‘lmaganda yoki har kim o‘z chelagida suv olaverganida mikroblar bilan ko‘proq zararlanadi. Qishloq joylarida shaxta quduqlari quriladi. Ular uchun baland yerdan, quduqni ifloslantirishi mumkin bo‘lgan manba (masalan, hojatxona) dan, agar u quduqdan pastda bo‘lsa, kamida 20-30 m naridan, agar hojatxona quduqdan yuqorida joylashgan bo‘lsa, unda kamida 80-100 m naridan joy tanlanadi. Quduqni kovlaganda ikkinchi suvli qatlam (30 m chuqur) gacha etib borish kerak. Shaxta qudug‘ining tubi ochiq qoladi, yon devorlari esa suv o‘tkazmaydigan modda, ya’ni beton halqa yoki yoriqsiz yog‘och bilan mahkamlab chiqiladi Quduq devori yer sathidan kamida 0,8 m baland turshi zarur. Paxsa kamar qilish uchun quduq atrofi chuqurligi 0,7-1 m qilib kovlanadi va uni yaxshi pishitilgan loy bilan to‘ldiriladi.Quduqning yer ustki qismi atrofiga paxsa kamar ustiga 2 m radiusda qum solinadi va quduqdan suv olganda to‘qiladigan suv oqib ketishi uchun quduqdan atrofiga qarab nishab qilib, tosh g‘isht yoki beton yotqiziladi. Suv chiqarishning eng yaxshi usuli – nasoslardir. Nasos o‘rnatiladigan quduqlar «og‘zi» berkitilgan bo‘lib, tashqaridan ifloslanmaydi, ulardan suv tortib chiqarish engillashtirilgan. Chig‘ir g‘altak yoki chakar yordamida suv olinadigan quduqlar og‘zi qopqoq bilan berqiladigan bo‘lishi kerak. Hamma suv oladigan quduqlar atrofi 5 m radiusda g‘ov qilinadi. Yer osti dan suv olish uchun shaxta quduqlaridan tashqari har xil turdagi truba quduqlaridan foydalaniladi. Bunday quduqlarning afzalligi shundaki, ular har

qanday chuqurlikda, devori suv o‘tkazmaydigan trubadan qilingan bo‘ladi, suv nasos bilan yuqoriga chiqariladi. Yer osti suvi ko‘pi bilan 6-8 m chuqurlikda joylashganda debiti soatiga 0,5-1 m3 ga etadigan diametri kichiq bo‘lgan trubadan quduqlar quriladi. Chuqur truba quduqlaridan aksari oziq-ovqat va sanoat korxonalari, sut-tovar fermalari, sovxozlar va aholi yashaydigan joylardagi vodoprovod tarmoqlarini suv bilan ta’minlashda foydalaniladi. Ochiq suv havzalari. Qor-yomg‘ir suvlari joylardagi tabiiy nishablardan oqib, ochiq suv havzalari, anhorlar, daryo va ko‘llarni hosil qiladi. Ochiq suv havzalariga qisman yer osti suvlari ham qo‘shiladi. Barcha ochiq suv xavzalari qor-yomg‘irlardan va aholi yashaydigan joylardan oqib chiqadigan qor suvidan ifloslanib turadi. Suv havzasining aholi yashaydigan qismi hamda sanoat korxonalaridan oqib chiqadigan suvlar kelib quyiladigan joylari ayniqsa yomon ifloslanadi. Epidemiologik jihatdan barcha ochiq suv havzalarining suvi xavfli hisoblanadi. Yuzadagi suvlar bir oz mineralizatsiyalashgach, yumshoq, biroq oqmaydigan ko‘llar va suv omborlarida suv bug‘lanishi tufayli tuz miqdori birmuncha oshib ketishi mumkin. Ochiq suv xavzalari uchun suv sifatining o‘zgarib turishi xosdir. U mavsumiy, xatto ob-havoga qarab, masalan, yomg‘irdan keyin ham o‘zgara boradi. Deyarli uzluksiz har xil iflos narsalar tushib turshiga qaramay, ko‘pchilik ochiq suv havzalarida suv sifati buzilishi sezilmaydi. Chunki bunday havzalarda o‘z-o‘zini tozalash tabiiy – fizik-kimyoviy va biologik jarayonlarga doimiy amal qiladi.

Foydalanilgan adabiyotlar : 1. K. SH. Baltaeva, SH. T. Iskandarova, N. S. Tadjibaeva, M. I. Xasanova. Sanoat gigienasi va sanitariyasi. Farmatsevtika va tibbiyot oliy o’quv yurtlari talabalari uchun darslik. - T., 2010 y. 2. Nurmuhamedova M. X., Nazarova X. A. Gigiena. Toshkent, 2007 y. 3. Uayt V. “Технология чистыхпомещеный” – M. Klinrum, 2002y. 4. A. E. Fedotov. “Чистыe пoмeщeния” - M. ASINKOM, 2003y. 5. Dade W. Moeller. Environmental Health. Third Edition. London, England. 2005. 652 pag 6. A.M.Bolshakov, I. M. Novikova Umumiy gigiena. Farmatsevtika oliy yurtlari talabalari uchun darslik. 2 chi nashri. – M.: Meditsina, 2002 y. 7. Bolshakov A. M. Umumiy gigienadan laboratoriya mashg’ulotlari uchun o’quv qo’llanma. –M. Meditsina, 2003. 8. SH.T. Iskandarova, K.SH.Baltaeva, M.I. Xasanova, D. SH. Ziyaviddinova Umumiy gigienadan amaliy mashg’ulotlar. O‘quv qo‘llanma – T., 2011 y.

O'xshashlar

Tuproqning gigiyenik axamiyati

Farmatsevtik maqsadda qo’llaniladigan suvga qo’yilgan gigienik talablar

Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar

Kimyo farmatsevtika korxonalarining ventilyasiyasiga va yoritilganligiga qo’yiladigan gigiyenik talablar

Kolloid sistemalarni olinishi va tozalash usullari