Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar - Kimyo - Referatlar

Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar

Yuklangan vaqt:

15.12.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

135.580078125 KB

Ko'chirib olish

Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar Reja: 1. Kimyo sanoatida suv va havoning ahamiyati 2. Suvlarni klassifikatsiyalash va ulardan maqsadli foydalanish 3. Eritmalar 4. Sanoatdagi ishlab chiqarishga suv va havoni tayyorlash

1. Kimyo sanoatida suv va havoning ahamiyati Suv va havo turmushda hamda xalq xo’jaligining barcha tarmoqlarida katta ahamiyatga egadir. Suv va havoning bunday keng miqyosda ishlatilishi ularning ko’pligi bilan bog’liq bo’lmay, balki ulardagi qator qimmatli ijobiy xossalardan kelib chiqadi. Kimyo sanoati suv va havoning yirik iste’molchilaridan biri hisoblanadi. Bu turdagi xomashyolar deyarli barcha kimyoviy ishlab chiqarishlarda turli xil maqsadlar uchun ishlatiladi. Zamonaviy kimyo korxonalari sutkasiga 1 mln. m 3 gacha suv sarflaydi. Suv sanoatda erituvchi, katalizator, issiqlik tashuvchi sifatida, turli mexanizmlarda bosimni tashuvchi sifatida, qazilma boyliklarini qazib olishda va ularni yuvish kabi ishlarda, undan vodorod va kislorod olishda hamda boshqa maqsadlarda keng qo’llaniladi. Suv yer sharida eng keng tarqalgan birikmalardan biri hisoblanadi. Yer yuzasidagi suvning umumiy massasi 1,39 · 10 18 t ni tashkil etadi deb baholangan, uning asosiy qismi dengiz va okeanlarga to’g’ri keladi. Suv atmosferada, tuproqda ham mavjuddir, u ko’pgina minerallar va tog’ jinslarining tarkibiga kiradi, barcha tirik organizmlarning asosiy komponenti hisoblanadi. Suvning asosiy qismi quyosh energiyasi issiqligi va yer ichki qobig’ining issiqligi hisobiga doimo aylanma harakatda bo’ladi. Butun dunyo bo’yicha tabiatda suvning umumiy aylanma harakati (km 3 /yil hisobida) quyidagicha bo’ladi: dengiz va quruqlik sirtidan bug’lanish mos ravishda 333000 va 62000, dengiz va quruqlikka

yog’adigan yomg’ir mos ravishda 295000 va 100000, yomg’ir suvlarini tuproq suviga o’tishi 62000, shu jumladan Dunyo okeaniga 38000. Gidrosferada maqsadli ishlatiladigan suvning umumiy zaxirasi hajm bo’yicha 0,3% ni tashkil etadi. Xalq xo’jaligida daryo suvlari muhim ahamiyat kasb etadi. Yer sharidagi barcha daryo suvlarining bir vaqtdagi zaxirasi taxminan 1200 km 3 ni tashkil etadi. Yer sathini qoplab turgan quruq havo (suv bug’ini hisobga olmaganda) 78,093% azot, 20,95% kislorod, 0,932% argon, 0,03% karbonat angidrid hamda 0,03% vodorod, geliy, neon, kripton, ksenonlardan iboratdir. Yer sharini qurshab olgan atmosfera og’irligi 5*10 15 t bo’lib, yer yuzidagi har bir kishiga taxminan 0,8 mln t havo to’g’ri keladi demakdir. Havoning xalq xo’jaligidagi va ayniqsa kimyo sanoatida ishlatilish doirasi juda keng bo’lib, u quyidagi yo’nalishlar bilan belgilanadi: - issiqlik tashuvchi sifatida; - ma’lum ishlarni takomillashtirishda; - kimyoviy xomashyo manbai sifatida hamda turli kimyoviy reaksiya va jarayonlarda kimyoviy agent sifatida ishlatiladi. Masalan, xalq xo’jaligida havo kislorodidan foydalanish va uni ishlatishda yuqori iqtisodiy samaradorlikka erishiladi: qora metallurgiyada ishlatiladigan kislorodning deyarli 65-75% i po’lat ishlab chiqarishda (ayniqsa konvertor usulida) sarflanadi; marten pechida sodir bo’ladigan kimyoviy jarayonlarni tezlatishda kislorod keng qo’llaniladi; zanglamaydigan po’latlarning deyarli hammasini elektrodli pechlarda kislorod bilan puflash orqali olishda elektr energiyasini 36%, elektrodlarni 10%, qimmatbaho va kam bo’lgan maxsus legirlovchi

qo’shimchalarni 10% tejab qolish bilan birga, mehnat unumdorligini birmuncha oshiradi. Kislorod yordamida konvertor usuli bilan olingan po’latning sifati marten usuli bilan olingan po’latning sifati bilan bir xil, ammo konvertor usuli bilan olingan po’latning tannarxi birmuncha arzondir. Domna jarayonida tabiiy gaz tarkibiga 30% ga qadar qo’shib ishlatilsa, faqatgina qimmatbaho koks tejab qolinmay, balki kislorodning har bir foizi domna jarayoning unumdorligini 3-6% ga oshiradi. Kislorod metallarni qirqishda va payvandlashda (asetilen bilan birga), o’t yordamida parmalashda, raketa yoqilg’ilarida oksidlovchi sifatida, turli portlovchi birikmalarning asosiy tarkibi sifatida keng qo’llaniladi. Kislorod (toza yoki havo bilan birga) kimyo sanoatida kislorodli turli xil birikmalar: spirtlar, aldegidlar, kislotalar, fenollar va xokazolar sintez qilishda ham asosiy xomashyo sifatida ishlatiladi. Ba’zi bir kimyoviy mahsulotlarning har bir tonnasini olish uchun sarflanadigan kislorod miqdori quyidagicha bo’ladi (m 3 hisobida): Etilen oksid ishlab chiqarishda - 3950 Asetaldegid ishlab chiqarishda - 842 Sirka kislot ishlab chiqarishda - 287 Nitrat kislota ishlab chiqarishda - 235,5 Xalq xo’jaligida havo tarkibidagi boshqa gazlar ham xuddi kislorod kabi keng miqyosda ishlatiladi va bunda har doim shu tarmoqda yuqori texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlarga erishiladi. 2. Suvlarni klassifikatsiyalash va ulardan maqsadli foydalanish

Suv qanday maqsadda ishlatilishiga ko’ra ikki turga: sanoat suvlari va ichimlik suvlariga bo’linadi. Ikkala xil suv uchun ham katta talab qo’yilgan bo’lib, ular shu soha bo’yicha belgilangan DAST larga amal qilingan holda ishlatiladi. Turli qozonlar, elektrostansiyalar va ko’pchilik texnologik jarayonlar uchun ishlatiladigan suvlar alohida ahamiyat berib tayyorlashni talab etadi. Buning uchun turli usullar qo’llaniladi. Bu esa shu sanoat tarmog’ining texnik-iqtisodiy ko’rsatkichlariga yetarli darajada ta’sir ko’rsatadi. Shuning uchun ham hozirgi vaqtda sanoat suvlarini qayta-qayta ishlatish masalalari alohida ahamiyatga ega bo’lib, bu masala quyidagi yo’llar bilan hal etiladi: - ishlab chiqarishdan chiqqan suvlarni tozalab, yana shu jarayon uchun ishlatish; - bir jarayondan chiqqan suvni ikkinchi jarayon uchun ishlatish (suv tarkibi jarayonning borishiga hamda ishlab chiqarilgan mahsulotning sifatiga ta’sir ko’rsatmagan holda); - ishlab chiqarishdan chiqqan suvlar tozalanib, turli texnologik jarayonlarda va boshqa maqsadlar uchun ishlatiladi. Umuman, hozirgi vaqtda texnologik jarayonlarda iloji boricha suvni kam ishlatish, ya’ni chiqindi suvlar hosil qilmaydigan «quruq jarayon» larga o’tish masalasi katta ahamiyatga egadir. Tabiiy suvlar odatda atmosfera, yer yuzasi va yer osti suvlariga bo’linadi. Atmosfera suvi. Yer yuzasiga tarkibida oz miqdordagi qo’shimchalari bilan yomg’ir va qor tarzida tushadigan suvlar atmosfera suvlari deb yuritiladi. Ulardagi bu qo’shimchalar asosan erigan gazlar

(O 2 , CO 2 , N 2 va b.), tuzlar, bakteriyalar va xokazolardan iboratdir. Suvsiz va quruq tumanlarda atmosfera suvlari suv zaxiralarining asosiy manbai hisoblanadi. Yer yuzasi suvlari. Yer yuzasi suvlari – bu ochiq suv havzalari: daryolar, ko’llar, dengizlar, kanallar va suv omborlaridagi suvlardir. Bu suvlar tarkibiga klimatik, geomorfologik, geologik tuproq sharoitlari, agro- va gidrotexnik ishlar, sanoatning rivojlanishi va boshqa omillarga bog’liq holda turli xil mineral va organik moddalar kiradi. Dengiz suvlari. Dengiz suvlari ko’p komponentli elektrolitlar eritmasi tarzida bo’ladi va unda yer qobig’idagi barcha elementlar bo’ladi. Dengiz suvlarida ko’pgina tuzlar (natriy xlorid 2,6% gacha, magniy xlorid va sulfatlar va b.), shuningdek havo tarkibidagi gazlar (azot, kislorod va karbonat angidrid) erigan bo’ladi. Barcha dengiz va okeanlarning suvlari bir-biridan erigan tuzlarning umumiy miqdori va ularning sifat tarkibi bilan farq qiladi. Yer osti suvlari. Yer osti suvlari – tuproq va cho’kindi qoldiqlardan sho’rlanadigan, tarkibida ma’lum miqdordagi mineral tuzlar bo’lgan suvlardir. Tabiiy suvlar tarkibidagi tuz miqdoriga bog’liq holda ikki turga bo’linadi: chuchuk suvlar – tarkibida 1 g/kg gacha tuzlar bo’ladi; o’rtacha sho’rlangan suvlar – tarkibida 1-10 g/kg gacha tuzlar bo’ladi; sho’r suvlar – tarkibida 10 g/kg dan ortiq tuzlar bo’ladi. Suvlar shuningdek tarkibidagi anionlarga qarab ham quyidagi turlarga: tarkibida HCO 3 - anioni yoki umumiy HCO 3 - va CO 3 2- bo’lgan gidrokarbonatli suvlar; sulfatli suvlar; xloridli suvlarga bo’linadi.

3. Eritmalar Tabiiy suvlar murakkab dinamik sistema bo’lib, ular tarkibida gazlar, mineral va organik moddalar chin eritmalar, kolloid eritmalar yoki muallaq holatida bo’ladi. Suvning chin eritma holati. Suvda chin eritma holatida asosan mineral tuzlarning erishidan hosil bo’lgan kationlar: Ca 2+ , Mg 2+ , Na + , K + va anionlar: SO 4 2- , CO 3 2- , HCO 3 - , Cl - kabilar bo’ladi. Bu ionlar suvga tuproq va tabiiy jinslardan o’tadi. Suvda dissotsilanmagan holatda ayrim organik birikmalar, shuningdek erigan gazlar (SO 2 , O 2 , H 2 S va b.) bo’ladi. Gazlarning suvda eruvchanligi haroratga, bosimga va suvda erigan boshqa moddalarning ionlar tarkibiga bog’liqdir. Suvning kolloid eritma holati. Odatda suvda dissotsilanmagan va kam dissotsilanadigan moddalar: alyumosilikatlar, temir silikatlari, temir gidroksidlari, silikat kislota va boshqalar, turli xil organik moddalar kolloid holatda bo’ladi. Tabiiy suvlarda muallaq holatda tuproq, qum, ohakli va gipsli zarrachalar bo’ladi. Ular tarkibida turli xildagi mikroorganizmlar ham bo’lishi mumkin. Tabiiy suvlarning tarkibi muntazam o’zgarib turadi. Bunga turli xildagi oksidlanish va qaytarilish jarayonlari, turli manbalar suvlarining qo’shilishi, harorat va bosimning o’zgarishi tufayli suvdagi tuzlarning cho’kmaga tushishi, dag’al dispers sistemalar zarrachalarining qo’shilishi hisobiga cho’kishi, tuproq mineral moddalari bilan suvdagi minerallar orasidagi almashinish reaksiyalari kabilar sabab bo’ladi. Suvning sifat tarkibi fizik, kimyoviy va biologik analizlar bilan aniqlanadi.

Suvning muhim sifat ko’rsatkichi bu uning hidi, ta’mi, tiniqligi, rangi, harorati, muallaq zarrachalar miqdori, quruq qoldiq, umumiy ishqoriyligi va uni tashkil etuvchilar, oksidlanuvchanligi kabi fizik va kimyoviy tavsiflari hisoblanadi. Suvdagi muallaq moddalarning holati deganda tuproq, qum va boshqalar tarzida suvning qattiq erimaydigan qo’shimchalar bilan ifloslanishi tushuniladi. Suvdagi muallaq zarrachalar o’lchamiga qarab suvning tiniqlashishi tez yoki sekin darajada kechadi. Tabiiy suvlarning loyqa yoki tiniq bo’lishligi ko’pincha ob-havo sharoiti, mavsum va boshqalarga bog’liqdir. Suvdagi qattiq qoldiq. Suv tarkibidagi quruq qoldiq miqdori undagi chin eritma va kolloid holatdagi mineral va organik qo’shimchalar miqdori bilan tavsiflanadi. Uning son ko’rsatkichi ma’lum hajmdagi oldindan filtrlangan suvning bug’latilgandan so’ng qoladigan qoldiq miqdori bilan aniqlanadi va bir litr suvdagi mg (mg/l) hisobida ifodalanadi. Qattiq qoldiqning bir qismi organik moddalardan iborat bo’lib, qattiq qoldiq kuydirilganda yo’qotiladi. Suvning ishqoriyligi. Suv tarkibidagi anionlar OH - , HCO 3 - , CO 3 2- , PO 4 3- , SiO 3 2- va kuchsiz organik kislotalarning ayrim tuzlarining umumiy konsentratsiyasi suvning umumiy ishqoriyligi (I u ) deyiladi va bir litrdagi millimol (mmol/l) larda ifodalanadi. Chunki barcha ko’rsatilgan moddalar kislotalar bilan ta’sirlashadi, demak, suvning umumiy ishqoriyligi metil sarig’i indikatori bilan titrlashga sarflanadigan kislota miqdori bilan aniqlanadi. Ishqoriylikni ifodalaydigan anionlar turiga bog’liq holda gidrokarbonatli I gk (HCO 3 - ), karbonatli I k (CO 3 2- ), silikatli I s (SiO 3 2- ), gidratli I g (OH - ), fosfatli I f

(H 2 PO 4 - , HPO 4 2- , PO 4 3- ) ishqoriylikka bo’linadi. Umumiy ishqoriylik I u = I gk + I k + I s + I g + I f bo’ladi. Tabiiy suvlarda, odatda, gidrokarbonat ionlari nisbatan ko’p miqdorda bo’ladi, shuning uchun bunday suvlar uchun I u = I gk ifoda xarakterlidir. Suvning qattiqligi. Suvning qattiqligi – uning sifatini belgilaydigan ko’rsatkichlardan biri hisoblanadi. Tabiiy suvlarning qattiqligi ulardagi kalsiy va magniy tuzlarining bo’lishi bilan bog’liqdir. U Ca 2+ va Mg 2+ ionlarining bir litr suvdagi umumiy millimol miqdori bilan ifodalanadi. Qattiqlik uch turga bo’linadi: muvaqqat, doimiy va umumiy. Muvaqqat (karbonatli) qattiqlik Q m , asosan, suvda kalsiy va magniy gidrokarbonatlari Ca(HCO 3 ) 2 va Mg(HCO 3 ) 2 larning bo’lishligi bilan ifodalanadi, ular suv qaynatilganda erimaydigan tuzlarga aylanadi va qattiq cho’kma (quyqum) tarzida cho’kadi: Ca(HCO 3 ) 2 ↦ CaCO 3 + CO 2 + H 2 O Mg(HCO 3 ) 2 ↦ MgCO 3 + CO 2 + H 2 O Doimiy (karbonatsiz) qattiqlik Q d suvdagi kalsiy va magniy xloridlari, sulfatlari, nitratlari miqdori bilan aniqlanadi, ular suv qaynatilganda ham eritmada erigan holatda qoladi. Suvning muvaqqat va doimiy qattiqliklarining yig’indisi umumiy qattiqlik deyiladi. Tabiiy suvlar umumiy qattiqligi bo’yicha: yumshoq (Q u < 2); o’rtacha qattiq (Q u = 2 ÷ 10) va qattiq (Q u > 10) suvlarga bo’linadi. Suvning oksidlanuvchanligi. Suvning oksidlanuvchanligi – suvdagi moddalar, asosan, organik maddalar va oz miqdordagi temir

birikmalari, vodorod sulfid, nitritlarni oksidlash uchun talab etiladigan kislorod massasi (mg/l hisobida) bilan aniqlanadi. Uning kattaligi suvdagi organik qo’shimchalar konsentratsiyasini qiyosiy tavsiflash uchun ishlatiladi. Artezan suvlarining oksidlanuvchanligi odatda 1-3 mg/ l O 2 ni, toza ko’l suvlariniki – 5-8, botqoqlik suvlariniki esa – 400 mg/l O 2 ni tashkil etadi. Daryo suvlarining oksidlanuvchanligi katta chegarada o’zgaradi, 60 mg/l va undan katta miqdorni tashkil qiladi. Suvning aktiv reaksiyasi. Suvning aktiv reaksiyasi, ya’ni suvning kislotaliligi yoki ishqoriyligi miqdoriy jihatdan undagi vodorod ionlarining konsentratsiyasi yoki pH qiymati bilan tavsiflanadi. PH 7 ga teng bo’lganda neytral hisoblanadi, pH < 7 da – kislotali, pH > 7 da esa – ishqoriy hisoblanadi. Ko’pgina tabiiy suvlarda pH 6,5-8,5 chegarasida o’zgaradi. Suvlar pH qiymatining o’zgarishiga ko’pincha organik kislotalar va sanoat korxonalarining suv oqavalari sabab bo’ladi. Texnologik jarayonlar va jihozlar turlari talablariga muvofiq ishlatiladigan suvlarning sifati belgilanadi. Kimyo korxonalarida turli xildagi: daryo, quduq, filtrlangan, koagulyatsiyalangan, sovutilgan, qisman yoki to’la tuzsizlantirilgan, ichimlik va boshqa suvlar ishlatiladi. Kimyo korxonalarida xomashyolarni birlamchi boyitish jarayonida, mahsulotlar va jihozlarni sovutishda hamda turli xil qo’shimcha jarayonlarda chuchuk tabiiy suvlar qo’shimcha tozalashlarsiz ishlatiladi. Ko’pchilik hollarda tabiiy suvlar tegishli sanoatning suvdagi qo’shimchalarga bo’lgan talabiga muvofiq turli xil usullar bilan tozalanadi (mineralsizlantiriladi).

4. Sanoatdagi ishlab chiqarishga suv va havoni tayyorlash Suvni tayyorlashda mexanik, fizik, kimyoviy va fizik-kimyoviy usullar: tindirish, yumshatish, ion almashinish, kremniysizlantirish va gazsizlantirish (degazatsiya) usullari qo’llaniladi. Ichimlik suvini tayyorlashda esa, bulardan tashqari, dezinfikatsiya qilinadi. 2.1-rasmda keltirilgan sxemada suvni tayyorlashdagi asosiy usullar ko’rsatilgan. Suvni tindirish. Suvni tindirishda suvdan ajratib olinadigan cho’kma tarzidagi qo’shimchalarni asosan cho’ktirish usuli bilan amalga oshiriladi. Bu usul shuningdek reagentli usul ham deb ataladi, chunki qo’shimchalarni ajratib olish uchun suvga maxsus reagentlar qo’shiladi. Suvni tindirish uchun qo’llaniladigan cho’ktirish jarayoniga koagulyatsiya, ohaklash va magnezial kremniysizlantirish usullari kiradi.

2.1-rasm. Suvni tozalash sxemasi. Koagulyatsiya – fizik-kimyoviy jarayon bo’lib, bunda kolloid zarrachalar birlashtirilib dag’al dispers mikrofazalar (flokulalar) hosil qilish orqali cho’ktiriladi. Koagulyantlar deb ataluvchi reagentlar sifatida, odatda, Al 2 (SO 4 ) 3 , Fe 2 (SO 4 ) 3 lar ishlatiladi. Koagulyatsiya samaradorligini oshirish uchun flokulyantlar (poliakrilamid, aktiv silikat kislota va b.) ishlatiladi. Bunda cho’kma (iviq) lar hosil bo’lishi tezlashadi va ularning strukturasi yaxshilanadi. Hosil bo’ladigan, asosan alyuminiy va temir gidroksidlari hamda qo’shimchalardan iborat iviq cho’kmalar suvdan maxsus tindirgichlarda, siquv va ochiq filtrlarda, donador materialli (kvars qumi, maydalangan antrasit, keramzit va b.) kontaktli tindirgichlarda, shuningdek flotatorlarda, gidrosiklonlarda ajratib olinadi. Yirik dispersli qo’shimchalarni yo’qotish uchun to’rli mikrofiltrlar, tekis yuzali va barabanli to’rlar ishlatiladi. Suvni ohaklash. Suvning gidrokarbonatli ishqoriyligini kamaytirish uchun suvni ohaklash amalga oshiriladi. Shu bilan bir vaqtda suvning qattiqligi, sho’rlanishi, dag’al dispers qo’shimchalarning konsentratsiyasi, temir birikmalari va silikat kislota miqdorlari ham kamayadi. So’ndirilgan ohak Ca(OH) 2 ushbu jarayon uchun reagent hisoblanadi. U suvga suspenziya (ohak suti) tarzida qo’shiladi. Silikat kislota yo’qotilish samaradorligini oshirish maqsadida suvga kaustik magnezit (70-80% MgO) qo’shiladi.

Bu jarayonlar, odatda, bir paytda va birgina jihoz – tindirgichda o’tkaziladi. Cho’kmadan to’la tozalash filtrlash jarayoni yordamida amalga oshiriladi. Filtrlovchi materiallar sifatida asosan kvars qumi, maydalangan antrasit, sulfoko’mir, sellyuloza, perlit, vulkanli shlaklar, keramzit va boshqalar ishlatiladi. Suvni yumshatish. Suvga qattiqlik beruvchi kalsiy va magniy birikmalaridan uni tozalash suvni yumshatish deb ataladi. Suvni yumshatishning eng samarador usullaridan biri ohakli-sodali usulni fosfali usul bilan uyg’unlashtirilishi hisoblanadi. Yumshatish jarayoni quyidagi reaksiyalarga asoslangandir: 1) muvaqqat qattiqlikni bartaraf etish, temir ionlarini yo’qotish va CO 2 ni bog’lash uchun so’ndirilgan ohak bilan ishlov berish: Ca(HCO 3 ) 2 + Ca(OH) 2 ↦ 2CaCO 3 ↓ + 2H 2 O Mg(HCO 3 ) 2 + 2Ca(OH) 2 ↦ 2CaCO 3 ↓ + Mg(OH) 2 ↓ + 2H 2 O FeSO 4 + Ca(OH) 2 ↦ Fe(OH) 2 ↓ + CaSO 4 ↓ CO 2 + Ca(OH) 2 ↦ CaCO 3 ↓ + H 2 O 2) doimiy qattiqlikni bartaraf etish uchun kalsinirlangan soda bilan ishlov berish: 3) 4) Ca 2+ va Mg 2+ ionlarini to’la cho’ktirish uchun trinatriyfosfat bilan ishlov berish: 3Ca(HCO 3 ) 2 + 2Na 3 PO 4 ↦ Ca 3 (PO 4 ) 2 ↓ + 6NaHCO 3 3MgCl 2 + 2Na 3 PO 4 ↦ Mg 3 (PO 4 ) 2 ↓ + 6NaCl

Kalsiy va magniy fosfatlarining eruvchanligi juda ham kichik bo’lganligi fosfatli usulning yuqori samaradorligini ta’minlaydi. Hozirgi vaqtda suvni yumshatish, tuzsizlantirish va kremniysizlantirish uchun ion almashinish usuli keng qo’llanilmoqda. Uning mohiyati shundan iboratki, qattiq jism – ionit – elektrolit eritmasidagi musbat yoki manfiy ionlarni ekvivalent miqdordagi xuddi shunday zaryadlangan boshqa ionlarni almashtirishi hisobiga yutadi. Almashinadigan ionlar zaryadlari turiga qarab ionitlar – kationitlar va anionitlarga bo’linadi. Kationitlar – amalda suvda erimaydigan moddalar bo’lib, suvda erimaydigan anionli tuz yoki kislota tarzida bo’ladi; ionitdagi kationlar (natriy yoki vodorod) esa ma’lum sharoitda eritmalardagi kationlar bilan almashinish reaksiyasiga kirishadi. Shunga tegishli kationitlar – Nakationitlar va H-kationitlar deyiladi. Anionitlar - qattiq suvda erimaydigan kationlarning asoslari yoki tuzlaridir. Anionitlar tarkibida harakatchan gidroksil guruhi bo’ladi (OHanionitlar). Na-kationitlari sifatida alyumosilikatlar: glaukonit, seolit, permutit va boshqalar; H-kationitlar sifatida esa – sulfoko’mir, sintetik smolalar ishlatiladi. OH-anionitlarga murakkab tarkibli sintetik smolalar, masalan karbamidlar kiradi. Eritma va ionit orasidagi ion almashinish geterogen kimyoviy reaksiya xarakteriga egadir. Shuni ham ta’kidlash joizki, ion almashinish usuli bilan suvdan yo’qotiladigan qo’shimchalar cho’kma hosil qilmaydi va bunday ishlov berishda komponentlarni muntazam qo’shib turish talab etilmaydi.

Ionitlarning muhim tavsifi almashinish sig’imi hisoblanib, u ionitning belgilangan sharoitda ma’lum miqdordagi ionlarni yutishini ko’rsatadi. Almashinish sig’imi ionitli filtrlar ishchi siklining davomiyligi bilan aniqlanadi. Ionitning almashinish sig’imi belgilangan chegaraga yetgach, uning tiklanish jarayoni amalga oshiriladi (teskari tartibdagi ion almashinish jarayonini amalga oshirish orqali). Kationli yumshatish jarayonining asosida kationitlardagi natriy va vodorod ionlarining Ca 2+ va Mg 2+ ionlariga almashinish reaksiyasi yotadi. Natriy ionlarining almashinishi Na-kationirlanish, vodorod ionlarining almashinishi esa H-kationirlanish deyiladi: 2R/Na + + Ca 2+ ⇄ R 2 /Ca 2+ + Na + 2R/Na + + Mg 2+ ⇄ R 2 /Mg 2+ + Na + bu yerda R – kompleks matritsalar va ion almashinish reaksiyasida ishtirok etmaydigan funksional guruhlar (uni bir valenli deb hisoblangan). H-kationirlashda kation almashinish quyidagi reaksiya bo’yicha ketadi: 2R/H + + Ca 2+ ⇄ R 2 /Ca 2+ + H + 2R/H + + Mg 2+ ⇄ R 2 /Mg 2+ + H + R/H + + Na + ⇄ R/Na + + H + Kationitlardagi almashinish sig’imi belgilangan chegaraga yetgach, ular NaCl yoki sulfat kislota H 2 SO 4 eritmalari bilan yuvish orqali qayta tiklanadi. Kationitni NaCl eritmasi bilan qayta tiklashda quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: R 2 /Ca 2+ + nNa + ⇄ 2R/Na + + Ca 2+ + (n - 2)Na +

R 2 /Mg 2+ + nNa + ⇄ 2R/Na + + Mg 2+ + (n - 2)Na + bu yerda (n–2) – stexiometrik me’yorga nisbatan ortiqcha olingan NaCl. H-kation filtrining qayta tiklanishi 1-1,5% li sulfat kislota eritmasi bilan amalga oshiriladi va quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: R 2 /Ca 2+ + nH + ⇄ 2R/H + + Ca 2+ + (n-2)H + R 2 /Mg 2+ + nH + ⇄ 2R/H + + Mg 2+ + (n-2)H + R/Na + + nH + ⇄ R/H + + Na + + (n-1)H + Anionit qatlami orqali suvni filtrlashda quyidagi reaksiyaga muvofiq keladigan anionlarning sorbsiyasi sodir bo’ladi: R/OH - + Cl - ⇄ R/Cl - + OH - 2R/OH - + SO 4 2- ⇄ R 2 /SO 4 2- + 2OH - Anionitli filtrlarning qayta tiklanishi, odatda, 4% li NaOH eritmasi bilan amalga oshiriladi, bunda quyidagi reaksiyalar sodir bo’ladi: R/Cl - + nOH - ⇄ R/OH - + Cl - + (n-1)OH - R 2 /SO 4 2- + nOH - ⇄ 2R/OH - + SO 4 2- + (n-2)OH - Birin-ketin H-kationirlash va OH-anionirlash qo’llanilish bilan ishlaydigan suvni yumshatish uchun qurilma sxemasi 2.2-rasmda tasvirlangan. Suv kationit orqali o’tganda H-kationitli filtrda (1) u kalsiy va magniy ionlaridan tozalanadi, so’ngra anionitli filtrda (2) undan anionlar yo’qotiladi. So’ngra suv degazator (3) orqali o’tadi, u yerda kislorod va karbonat angidriddan tozalanadi va undan keyin yig’gich (4) orqali iste’molchiga yuboriladi. Filtrni (1) qayta tiklash uchun sulfat kislota eritmasi, filtrni (2) qayta tiklash uchun esa natriy gidroksid beriladi.

2.2-rasm. Suvni yumshatish uchun qurilma sxemasi: 1-kationitli filtr; 2-anionitli filtr; 3-degazator; 4-suv yig’gich. Suvni tayyorlash kompleks texnologik jarayonining muhim qismi – erigan gazlarni suvdan yo’qotishdir. Suvda erigan gazlar – tabiiy suvlarda turli xil gazlarning sorbsiyalanishi va kimyoviy ta’sirlashuvi natijasida yoki tozalashning turli bosqichlarida erishi tufayli yuzaga keladi. Bu gazlar suv bilan kimyoviy ta’sirlashmaydigan (H 2 , O 2 , CH 4 ) va kimyoviy ta’sirlashadigan (NH 3 , CO 2 , Cl 2 ), shuningdek korrozion aktiv (O 2 , CO 2 , NH 3 , Cl 2 , H 2 S) va inert (N 2 , H 2 , CH 4 ) turlarga bo’linadi. Suvdagi gazlarning konsentratsiyasi ko’pgina omillarga bog’liqdir: ulardan eng asosiylari – gazning fizik tabiati, to’yinish darajasi, sistemadagi bosim va suvning harorati hisoblanadi. Erigan gazlarni suvdan yo’qotishning asosiy usuli – desorbsiya (termik deaeratsiya) hisoblanadi. Bu jarayon asosan deaeratorlar (vakuum, atmosfera va doimiy bosim) da amalga oshiriladi. Vakuumli aeratorlardagi ishchi bosim intervali 0,0075-0,05 MPa ni tashkil etadi.

Ko’pgina holatlarda kimyoviy usullar ishlatiladi. Masalan, kislorodni yo’qotish uchun suvga kuchli qaytaruvchilar (masalan, natriy sulfit) qo’shiladi; H 2 S ni yo’qotish uchun esa suv xlorlanadi. Kimyoviy toza reaktivlar va dorivor preparatlar ishlab chiqarishda, shuningdek laboratoriya amaliyotida turli xil analizlar o’tkazish uchun texnik tuzsizlantirilgan suv – distillangan suvlar ishlatiladi. Bu jarayon bug’latgichlarda qaynatish turiga asoslangandir. Bunda distillyat asosan oldindan ionitli filtrlarda yumshatilgan suvdan ishlab chiqariladi. Suvda kasallik qo’zg’atuvchi mikroorganizmlar va viruslarning bo’lishi uning xo’jalik-ichimlik maqsadlari uchun yaroqsiz bo’lishiga olib keladi. Bunda suvlarni zararsizlantirish, asosan, uni suyuq yoki gaz holatdagi Cl 2 , gipoxloritlar – NaClO, Ca(ClO) 2 , ClO 2 bilan xlorlash orqali amalga oshiriladi. Suvlarni zararsizlantirish uchun, shuningdek ozon va ultrabinafsha nurlaridan ham foydalaniladi. Atmosfera havosi. Atmosfera havosi – tarkibida muhim komponentlari bo’lgan, Yerning 2000 km balandlikkacha bo’lgan gaz holatdagi qobig’idir. Reagent sifatida ishlatiladigan havo, ishlab chiqarish xarakteriga muvofiq, changdan, namlikdan va kontaktli zaharlardan maxsus tozalanadi. Qisilgan havo turli xildagi barbotajli aralashtirgichlarda suyuqlik va bo’tqalarni aralashtirish uchun va forsunkalarda – suyuqliklarning reaktor va o’choqlarda changlanishi uchun keng qo’llaniladi. Suyuqlantirilgan havodan kislorod, azot, «quruq muz» kabilar olishda foydalaniladi. Ular kimyo sanoatining eng muhim xomashyolaridan biri hisoblanadi.

Nazorat uchun savollar 1. Kimyo sanoatida suv va havoning qanday ahamiyati bor? 2. Suvlar qanday klassifikatsiyalanadi? 3. Atmosfera suviga qanday suvlar kiradi? 4. Yer yuzasi suvlari deganda nimani tushunasiz? 5. Dengiz suvlari qanday tarkibga ega? 6. Yer osti suvlarning tarkibi qanday? 7. Suvning chin eritma holati deganda nimani tushunasiz? 8. Suvning kolloid eritma holati deganda nimani tushunasiz? 9. Suvdagi qattiq qoldiq deganda nimani tushunasiz? 10. Suvning ishqoriyligi nima? 11. Suvning qattiqligi nima? 12. Suvning oksidlanuvchanligi deganda nimani tushunasiz? 13. Suvning aktiv reaksiyasi deganda nimani tushunasiz? 14. Suvni tindirish qanday amalga oshiriladi? 15. Suvni nima uchun ohaklanadi? 16. Suvni yumshatish deganda nimani tushunasiz? 17. Atmosfera havosi nima maqsadda ishlatiladi?

Adabiyotlar 1. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’it ishlab chiqarish nazariyasi va texnologik hisoblari. – T.: Fan va texnologiya, 2010. – 360 b. 2. Shamshidinov I. Noorganik moddalar va mineral o’g’itlar texnologiyasi. – T.: Iqtisod-moliya, 2014. – 324 b. 3. G’afurov Q., Shamshidinov I. Mineral o’g’itlar va tuzlar texnologiyasi. – T.: Fan va texnologiya, 2007. – 352 b. 4. Ангелов А.И., Левин Б.В., Классен П.В. Мировое производство и потребление фосфатного сырья // Горный журнал. – Москва, 2003. – № 4-5. – С. 6-11. 5. Беглов Б.М., Намазов Ш.Р. Фосфориты Центральных Кызылкумов и их переработка. – Ташкент, 2013. – 460 с. 6. Фосфор – «элемент жизни», его возрастающая роль для человечества // Фосфаты на рубеже XXI века. - Москва, Алматы, Жанатас, 1996. – 108 с. 7. Беглов Б.М., Ибрагимов Г.И., Садыков Б.Б. Нетрадиционные методы переработки фосфатного сырья в минеральные удобрения // Химическая промышленность. – Санкт-Петербург, 2005. – Т. 82. – № 9. – С. 453-468. 8. World production of Phosphate rock // Better Crops. – Georgia (USA), 1999. – Vol. 83, – N 1. – P. 4-7. 9. The Florida phosphate industry in transition // Phosph. a. Potas. 1985. – № 140. – P. 25-27. 16. North Karolina phosphates // Phosph. a. Potas. 1986. – № 141. – P. 22-24. 17. Morocco develops its P 2 O 5 supply capability // Phosph. a. Potas. 1985. – № 136. – P. 22-28.

O'xshashlar

Kimyo sanoatida suv

Kimyo sanoatida energetik muammolari

Eritmalar

Eritmalar. Elektrokimyoviy jarayonlar

Eritmalar haqida ta’limot