Eritmalar

Eritmalar

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

144.12890625 KB

Ko'chirib olish

Eritmalar Reja: 1. Dispers tizimlar va eritmalarning turlari 2. To’yingan, to’yinmagan va o’ta to’yingan eritmalar 3. Erishning issiqlik effekti. Moddalarning eruvchanligi 4. Eritmalarning konsentratsiyasini ifodalash usullari

1. Dispers tizimlar va eritmalarning turlari Eritmalar dispers tizimlarning bir ko’rinishidir. Biroq moddaning mayda zarrachalari boshqa bir modda orasida taqsimlanishidan hosil bo’lgan tizimga dispers tizim deyiladi. Taqsimlangan modda dispersion faza, ikkinchi modda esa dispersion muhit deyiladi. Dispers faza zarrachalarining diametrlari 100 n а nometrdan (1nm - 10 -6 mm) katta bo’lgan tizimlar dag’al sitemalar deyiladi. Bularga suspenziya - qattiq moddaning suyuqlikda tarqalishi, emulsiya - erituvchida erimaydigan suyuqlikning erituvchida tarqalishi va ko’piklar- gazsimon moddaning suyuqlikda tarqalishi kiradi. Dispers tizim zarrachalarining o’lchami 1-100nm gacha bo’lgan tizimlar kolloid tizimlarni hosil qiladi. Dispers tizim zarrachalari 1nm dan kichik bo’lganda chin, molekulyar yoki ionli dispers tizimga, ya'ni eritmalarga olib keladi. Ikki yoki bir necha moddalardan (komponentlardan) iborat bo’lgan bir jinsli (gomogen) termodinamik jihatdan barqaror bo’lgan, o’zgaruvchan tarkibli tizimlarga eritmalar deyiladi. Eritmalarda bir yoki bir necha erigan moddaning zarrachalari erituvchida bir tekis tarqalgan bo’ladi. Masalan, fosfat kislota eritmasi, erigan modda kislota, erituvchi suv va ularning o’zaro ta'sir maxsulotlari gidratlangan ionlar H + , H 2 PO 4 - , HPO 4 2- , PO 4 3- lardan iborat bo’ladi. Erituvchi va eruvchi moddaning agregat holatiga qarab eritmalar: gazsimon (har hil gazlar aralashmasi, masalan, havo), suyuq (qattiq moddalarni, suyuqliklarni va gazsimon moddalarni erituvchidagi eritmasi) va qattiq (qotishmalar - har hil metallar aralashmasi) holatlarida bo’lishi mumkin. 2. To’yingan, to’yinmagan va o’ta to’yingan eritmalar Molekulyar-kinetik nazariyaga muvofiq erish jarayonini shunday tasavvur qilish mumkin: erituvchi ta'siridan qattiq modda sirtlaridagi ionlarning tebranma harakati kuchayib boradi va natijada ion yoki molekulalar asta-sekin ajrala boshlaydi. Eritmaga o’tgan zarrachalar diffuziya tufayli erituvchining butun xajmi bo’yicha bir me'yorda tarqaladi. Boshqa tomondan eritmalardagi zarrachalarning

(ion yoki molekulalar) konsentratsiyasini oshib borishi va ularning to’xtovsiz harakati tufayli, ular oxirigacha erib ulgurmasdan qattiq modda sirtiga qayta o’tirishi ham mumkin, ya'ni erish jarayoniga teskari kristallanish ham yuzaga keladi. Nihoyat ma'lum vaqtdan so’ng erish va kristallanish orasida muvozanatyuzaga keladi, ya'ni qancha zarracha (ion yoki molekula) eritmaga o’tsa, shuncha zarracha eritmadan qattiq zarracha yuzasiga o’tadi. Qattiq moddalar suvda eriganda eritmaga o’tuvchi zarrachalar va eritmadan qattiq zarracha yuzasiga o’tuvchi zarrachalar sonlarining nisbatiga asosan eritmalar to’yingan, to’yinmagan va o’ta to’yingan bo’lishi mumkin. Ayni haroratda modda ortiq erimaydigan, ya'ni eruvchi modda bilan muvozonatda turgan eritma to’yingan eritma deyiladi. Demak, to’yingan eritmada ayni haroratda erigan moddaning mumkin bo’lgan eng ko’p miqdori bo’ladi. To’yinmagan eritmada to’yingan eritmadagiga qaraganda kamroq, o’ta to’yingan eritmada esa-ko’proq modda bo’ladi. Harorat ortishi bilan to’yingan eritma to’yinmagan holga o’tadi. O’ta to’yingan eritmalar beqaror muvozonatsiz tizimlar bo’lib, ular o’z-o’zidan muvozanat holatiga o’tish hollari ham bo’lib turadi. Bunday vaqtda ortiqcha erigan modda eritmadan ajraladi va eritma to’yingan holatga o’tadi. Eruvchi modda va erituvchining nisbiy miqdorlariga asosan suyultirilgan va konsentrlangan eritmalar mavjud bo’ladi. Erigan moddaning miqdori kam bo’lgan eritmalar suyultirilgan, ko’p bo’lgan eritmalar esa konsentrlangan eritmalar deyiladi. Eritma komponentlaridagi zarrachalar elektroneytral bo’lsa molekulyar (elektrolitmaslar), zaryadli zarrachalar bo’lsa ionli (elektrolitlar) eritmalar deyiladi. 3. Erishning issiqlik effekti . Moddalarning eruvchanligi Kimyoviy reaksiyalar energetik effektlar bilan kuzatiladi, ya’ni energiyaning chiqishi yoki yutilishi sodir bo’ladi. Kimyoviy reaksiyalarning issiqlik effektlarini kimyoning maxsus bo’limi termokimyo o’rganadi.

Issiqlikning ajralib chiqishi bilan sodir bo’ladigan reaksiyalar ekzotermik (grekcha “ekzo”- “tashqariga ”) reaksiyalar deyiladi. Issiqlikni yutilishi bilan sodir bo’ladigan reaksiyalar endotermik (grekcha “ endo”-“ichkariga ” ) reaksiyalar deyiladi. Kimyoviy jarayonlarda nafaqat issiqlikni chiqishi yoki yutilishi, balki boshqa turdagi energiyalar: elektrik, yorug’lik, mexanik va h.k lar chiqishi mumkin. Masalan galvanik elementlarda elektr energiyasi chiqadi, moddalarning elektrolizida esa u yutiladi. Fosforning nurlanishida yorug’lik energiyasining chiqishi kuzatiladi (xemilyumines tsentsiya), fotomateriallarda esa yorug’lik energiyasining yutilishi natijasida kumush tuzlari parchalanadi, portlash reaksiyalarida esa juda katta mexanik energiya ajralib chiqadi (albatta avval portlovchi moddaga mexanik ta’sir ettiriladi). Kimyoviy jarayonlarning borishida yutiladigan yoki ajralib chiqadigan har hil energiya turlari issiqlik energiyasiga aylantirib hisoblanadi va uning miqdori kilojoullarda ifodalanadi (kJ). Kimyoviy reaksiyaning issiqlik effekti qiymati moddaning bir moli reaksiyaga kirishganda qancha issiqlik chiqishi yoki yutilishi bilan ifodalanadi. Reaksiyalarning issiqlik effekti maxsus asbob kalorimetrlar yordamida o’lchanadi. Issiqlik effekti qiymati ayni reaksiya borayotgan sharoitlar harorat va bosimga bog’liq bo’ladi. Shu sababli termokimyoda reaksiyaning issiqlik effekti qiymati standart sharoitda (standart sharoit deb, T=298 0 K (t=25 0 C), P=101,325 kPa yoki P=1 atm qabul qilingan) hisoblanadi va reaksiyada moddalarning agregat holatlari ko’rsatiladi. Agar kristall modda polimorf bo’lsa, uning kristallik modifikatsiyasi ko’rsatiladi: Masalan, C grafit +O 2 (r)=CO 2 (g)-393,6 kJ/mol. Kimyoviy reaksiyalar natijasida ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdorlari ko’rsatilgan tenglamalarni termokimyoviy tenglamalar deyiladi. Moddalar erigan vaqtda erituvchi va eruvchi modda molekulalari orasida fizik (orientatsion, induksion va dispersion) hamda kimyoviy kuchlar (vodorod bog’i va ion-dipol) o’zaro ta'siri natijasida issiqlik yutilishi va chiqishi mumkin.

Genri qonuni - o’zgarmas haroratda gazlarning eruvchanligi ularning parsial bosimiga to’g’ri proporsionaldir: C(x)=K∙P(x) C (x) - to’yingan eritmadagi x gazning konsentratsiyasi; K - Genri doimiysi, P (x) - gazini eritma ustidagi bosimi. Qattiq moddalar erigan vaqtda ularning kristall panjaralari yemiriladi va moddaning mayda zarrachalari erituvchi orasida bir tekis tarqaladi. Bu jarayonda energiya yutiladi ( H>0). Shu bilan bir vaqtda erituvchi bilan eruvchi modda zarrachalari o’zaro ta'sir etib, aniq tarkibli birikmalar, ya'ni solvatlar hosil bo’ladi. Agar erituvchi suv bo’lsa, bunday birikmalar gidratlar deyiladi. Bu jarayonda (issiqlik) energiya ajralib chiqadi ( H <0). 1 mol modda eriganda ajralib chiqqan yoki yutilgan issiqlik miqdori shu moddaning erish issiqligi deyiladi. Masalan, 1 mol KOH uchun H =-55,65 kDj/mol, NH 4 NO 3 uchun esa H =+26,48 kDj/mol . Tajribadan ma'lumki, suvda qattiq moddalar ham, gazlar ham bir hilda erimaydi. Barcha moddalar suvda eruvchanligiga qarab uch guruhga bo’linadi: 1) Yaxshi eriydigan (100 g suvda 10 g dan ortiq modda erisa); 2) Oz eriydigan (100 g suvda 1 g dan kam erisa); 3) Amalda deyarli erimaydigan moddalar (100 g suvda 0.01 g). Moddalarni erituvchida (suvda) erish xususiyati uchun “eruvchanlik” degan tushuncha kiritilgan. Eruvchanlik miqdoriy jihatdan moddaning 100g erituvchida ayni haroratda eng ko’p erishi mumkin bo’lgan grammlar soni bilan ifodalanadi. Bu miqdor moddalarni eruvchanligi deyiladi. Masalan, 20 o C da 100 g suvda 35,9g NaCl tuzi eriydi, ya'ni bu tuzning 20 o C dagi eruvchanligi 35,9 ga teng. Agar shu haroratda bu miqdorga nisbatan yana ortiqcha natriy xlorid tuzi qo’shilganda bu miqdordagi tuz erimaydi, u cho’kma holida bo’ladi. Ko’pincha qattiq moddalarning eruvchanligi harorat ortishi bilan ortadi, lekin ba'zi bir moddalarniki esa juda kam ortadi (masalan, NaCl, AlCl 3 ) va hatto kamayadi (masalan Ca(OH) 2 , Li 2 SO 4 , Ca(CH 3 COO) 2 ). Gaz moddalarning eruvchanligi bosimga va haroratga bog’liq bo’ladi. Gazlar suvda eriganda issiqlik ajralib chiqadi. Le-Shatele qoidasiga muvofiq

gazlarning eruvchanligi harorat ko’tarilganda kamayadi. Bosim oshgan sari esa, Genri qonuniga muvofiq gazlarning eruvchanligi ortadi. 4. Eritmalarning konsentratsiyasini ifodalash usullari Ma'lum miqdordagi (og’irlik yoki hajmdagi) eritmada erigan moddaning miqdoriga (og’irlik yoki hajmiy) konsentratsiya deyiladi. Eritmalarning konsentratsiyasi miqdor jihatdan har hil usullarda ifodalanadi. 1) Erigan moddaning massa ulushlarida (birining ulushlarida yoki foizlarda) . 2) Eritmaning o’zagarmas hajmdagi konsentratsiyasi: molyar konsentratsiya, ekvivalent-molyar konsentratsiya va titr bilan. 3) Erituvchining o’zgarmas miqdordagi erigan moddaning konsentratsiyasi - molyallik bilan ifodalanadi. Konsentratsiyani erigan moddaning massa ulushlarida ifodalanishi. Erigan modda massasining ( m modda) eritma massasiga ( m) nisbati, erigan moddaning massa ulushi ( W ) deyiladi:) Bu formula erigan modda massasini eritmaning umumiy massasidagi ulushini ifodalaydi. Massa ulushi foizlarda ifodalansa: (2) Agar eritma hajmi ( V ) ml da va uni zichligi ( ρ ) ( g/ml ) da ma'lum bo’lsa: Molyar konsentratsiya . Molyar konsentratsiya - bu erigan modda miqdorining eritma hajmiga bo’lgan nisbatidir. (4)

Bu yerda: V- eritma hajm litr hisobida; C M - x moddaning molyar konsentratsiyasi, g/mol ; n x - x moddaning miqdori, mol . Molyar massa - bu modda massasining modda miqdoriga bo’lgan nisbatidir. Bu yerda: M x - x moddaning molyar massasi, g/mol; m x - x moddaning massasi, g. (6) ni (4) ga qo’ysak (7) tenglik kelib chiqadi: (7) Bu yerda: V- ml hisobida. Molyar konsentratsiyaning C M birligi - mol/m 3 , lekin ko’pincha mol/l ishlatiladi. Agar 1 l eritmada 1 mol modda erisa, bunday eritma konsentratsiyasi bir molyar eritma deyiladi va 1 M bilan ifodalanadi. Agar 0,1 mol yoki 0,01 mol moddalar erisa detsimolyar, santimolyar eritmalar deyiladi hamda 0,1 M va 0,01 M bilan ifodalanadi. Ekvivalent molyar konsentratsiya. Ekvivalent molyar konsentratsiya - bu eritmadagi ekvivalent modda miqdorining eritma hajmiga bo’lgan nisbatidir. (8) C Hx - x moddaning ekvivalent molyar konsentratsiyasi ; n x - x moddaning ekvivalent miqdori; V- eritma hajmi, l. (9) E- ekvivalent modda miqdori. (9) ni ( 8 ) ga qo’ysak ( 10 ) tenglik kelib ( 10 ) chiqadi: Bu yerda: V- hajm , ml da. Agar 1 l eritmada 1 mol ekvivalent modda erigan bo’lsa, uning konsentratsiyasini normal eritma deyiladi va 1n bilan ifodalanadi.

Detsinormal, santinormal eritmalar 0,1n va 0,01n bilan ifodalandi. Ekvivalent molyar eritmalar tayyorlash uchun kislota, asos, tuzlarni ekvivalentlarini aniqlash lozim. Ekvivalent molyarligi (normalligi) har hil bo’lgan eritmalar o’zaro ta'sir etganda eritmalarning hajmi ularning normalligiga teskari proporsional bo’ladi. Bu yerda: N 1 va N 2 - birinchi va ikkinchi eritmalarning ekvivalent molyarligi; V 1 va V 2 - birinchi va ikkinchi eritmalarning hajmi. Eritmada erigan modda massasini ( m ), eritma hajmiga bo’lgan nisbati titr ( T ) deyiladi. Eritmaning titri bilan molyar konsentratsiya C m va ekvivalent molyar konsentratsiya C n o’rtasida quyidagacha bog’lanish bor: Molyal konsentratsiya . Molyal konsenrtratsiya - bu erigan modda miqdorining erituvchi massasiga bo’lgan nisbatidir: n x ( 14 ) Bu yerda: Cm x - x moddaning molyal konsentratsiyasi; n x - erigan moddaning miqdori; m - erituvchining massasi. mx ( 15 ) ( 15 ) ni qiymatini ( 14 ) ga qo’ysak: ( 16 ) Bu yerda: m x - x moddaning massasi; M x - x moddaning molyar massasi. Molyal konsentratsiyaning birligi kg/mol dir. Erigan modda konsentratsiyasini molyar ulushlarda ifodalanishi. Erigan modda miqdorining erituvchi va erigan modda miqdorlari yig’indisiga nisbati erigan moddaning molyar ulushi deyiladi: n

( 17 ) Bu yerda: N - erigan moddaning molyar ulushi; n -erigan moddaning miqdori, mol ; n 0 - erituvchining miqdori, mol . Molyar ulush foizlarda ifodalansa ( 17 ) quyidagicha ko’rinish ( 18 ) formulada n=m/M hisobga olinsin. Erituvchining molyal ulushi esa quyidagi formula bo’yicha hisoblanadi: n 0 ( 19 ) Bu yerda: n 0 - erituvchining miqdori, mol ; n - erigan moddaning miqdori, mol . ( 19 ) formula foizlarda ifodalansa: ( 20 ) Eritmaning massa ulushidan, molyar, normal, molyal konsentratsiyalarga o’tish. Eritma massasi ( m ), hajmi ( V ) va zichligi ( ρ ) o’zaro quyidagicha bog’langan: bundan Eritmaning massa ulushi foizlarda berilgan bo’lsa, uning molyar ( C M ), normal ( C N ), molyal ( C m ) konsentratsiyalarini quyidagicha topish mumkin: Eritmalarning qishloq ho’jaligidagi axamiyati. Eritmalar tabiatda va qishloq xo’jaligida katta ahamiyatga ega. Tabiatdagi barcha suvlar eritmalar hisoblanadi. o’simliklar azot, fosfor, kaliy va mikroelementlar bo’lgan moddalarni tuproqdan eritmalar holida o’zlashtiradi. Shuning uchun, tuproq suvsiz o’lik hisoblanadi. Barcha dori moddalar eritma holida organizm tomonidan o’zlashtiriladi. Shuning uchun ko’pchilik dorilar eritma holida tayyorlanadi.

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R.Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Eritmalar. Elektrokimyoviy jarayonlar

Eritmalar haqida ta’limot

Paul qonunlari. Eritmalar konsentrasiyasini ifodalash

Kimyo sanoatida suv, havo va eritmalar

Miqdoriy analizning fizikaviy va fizik-kimyoviy usullari