Flavanoidlar. Tasnifi. Xossalari. Tibbiyotda ishlatilishi. Flamin, rutin, kversetin olish texnologiyalari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

100 KB

Ko'chirib olish

Flavanoidlar. Tasnifi. Xossalari. Tibbiyotda ishlatilishi. Flamin, rutin, kversetin olish texnologiyalari Reja: 1. Flavonoidlar tasnifi. 2. Flavonoidlar xossalari 3. Flavonoidlar miqdoriy va sifat analizi. 4. Flavonoidlar ishlatilishi. 5. Flamin olish texnologiyasi 6. Rutin olish texnologiyasi 7. Kversetin olish texnologiyasi

$Flavanoidlar tasnifi Flavonoidlar deb, benzo -  - piron - (xromon) unumi va asosida S 6 -S 3 -S 6 uglerod atomlaridan tashkil topgan fenil propan skeleti bo‘lgan tabiiy birikmalarning katta guruxiga aytiladi. O‘simliklardan ajratib olingan birinchi flavonoid sariq bo‘lgani uchun xam bu gurux birikmalarga flavonoidlar (lotincha flavum – sariq degan so‘zdan olingan) deb nom berilgan. Tasnifi. Flavonoidlar flavon molekulasidagi V xalqaning oksidlanish darajasiga qarab quyidagi guruxlarga bo‘linadi: 1. Flavonlar - flavonoidlarning yuqori oksidlangan birikmasi flavon unumlari bo‘lib, ularning V xalqasidagi 2- va 3-uglerod atomlari o‘rtasida qo‘shbo\ bo‘ladi. Flavonlar rangsiz yoki sariq rangli birikmalardir. 2.Flavonollar -3- oksiflavon (flavon- molekulasidagi 3-uglerod atomida gidroksil -ON guruxi bo‘ladi) unumlari. Bu birikmalar ranggi sariq bo‘ladi. 3. Flavanonlar - flavanon (V xalkadagi 2- va 3-uglerod atomlari o‘rtasida qo‘sh bo\ bo‘lmaydi) unumlari. Rangsiz birikma. 4. Flavanonollar - 3 oksi flavanon (flavanon molekulasining 3-uglerod atomida -ON guruxi bo‘ladi) unumlari. Bu birikmalar xam rangsiz. 5. Antotsianidinlar. - qaytarilgan benzo-  -piron-flavan (2-fenil xroman) unumlari bo‘lib, V xalqadagi 3- va 4- uglerod atomlari o‘rtasida qo‘sh bo\ bor. Bu birikmalar gullar va mevalarning turli rangga bo‘yalishining sababchisi xisoblanib, odatda o‘simliklarda oksoniy yoki karboniy tuzlari (xam ishqorlar, xam kislotalar bilan tuz xosil qiladi) xolida bo‘ladi. 6. Leykoantotsianidinlar (3,4-flavandiollar) - katexinlarga yaqin, rangsiz birikma. Ular antotsianidinlarning qaytarilgan formasi bo‘lib, kislotalar bilan qizdirilsa, rangli antotsianidinlarga aylanadi. Bu birikmalar o‘simliklarda sof xolda uchraydi. 7. Katexinlar. - qaytarilgan benza Y- piran - flavanning unumlari bo‘lib, V xalqada doimo gidroksid -ON- guruxi saqlanadi. Katexinlar rangsiz birikmadir.$ $8. Xalkonlar - xalkon unumlari, sariq yoki zar\aldo\ rangli birikmalar. Xalkonlarda piron xalqasi bo‘lmasdan, ularni flavanonlarning izomeri deb qarash mumkin. 9. Auronlar - auron unumlari, sariq yoki zar\aldo\ rangli birikmalar, V xalqasi 5 a’zoli bo‘ladi. Ba’zi flavonoidlar molekulasidagi S xalqasi (fenil radikali) 2-uglerod atomiga emas, balki 3-uglerod atomiga birlashgan bo‘ladi. Bunday birikmalar izoflavonlar deb yuritiladi. Fizik va kimyoviy xossalari O‘simliklardan ajratib olingan sof xoldagi flavonoidlar (glikozidlar va aglikonlar) rangsiz yoki zar\aldoq va sariq rangli kristall moddadir. Flavonoidlarning glikozidlari spirtda yaxshi, sovuq suvda yomon eriydi, efir, xlorofm va boshqa organik erituvchilarda erimaydi, aglikonlari esa spirt, efir va atsetonda yaxshi erib, suv sovigandan so‘ng qaytadan cho‘kadi. Antotsianlar va ularning aglikonlari - antotsianidinlar rangi eritma (yoki xujayra shirasining) rN sharoitiga bo\liq. Odatda bu gurux birikmalar kislotali sharoitda qizil, pushti, zar\aldoq, ishqoriy sharoitda esa binafsha, ko‘k va zangori rangda bo‘ladi. UF va ko‘k-binafsha nurlar ta’sirida flavonoidlar turli rang bilan tovlanadi. Bu tovlanish ularning molekulasidagi -B xalqasining oksidlanish darajasiga va molekulaga joylashgan funksional guruxlarning soni va o‘rnashgan joyiga bo g‘ liqdir. Flavonoidlar UF nur ta’sirida jigarrang va to‘q jigarrang (masalan, rutin, va boshqa flavonoidlar), to‘q qizil (taksifolin), sariq (kversetin, auronlar va ko‘pchilik flavonoidlar), yashil-sariq (aureuzidin va boshqa auroinlar), to‘q yashil va zar g‘ aldoq (ksantonlar) va boshqa ranglar bilan tovlanadi. Ko‘pchilik flavonoidlar optik faol bo‘lib, qutblangan nur tekisligining o‘ngga yoki chapga o g‘ diradi.$ $Flavonoidlarning glikozidlari suyultirilgan kislotalar ta’sirida gidrolizlanadi. O- glikozidlari S-glikozidlariga qaraganda ancha oson gidrolizlanadi. S-glikozidlarni ancha qattiq sharoitda xam gidrolizlash qiyin. Sifat va miqdor analizi Flavonoidlarga quyidagi sifat reaksiyalar qilinadi: 1. Sianidin reaksiyasi (Sinod reaksiyasi). Flavonoidlarning spirtdagi eritmasidan yoki o‘simlikdan tayyorlangan flavonoid ajratmasidan chinni idishchaga 2-3 ml solib, magniy kukuni va konsentrlangan xlorid kislotadan 5-6 tomchi qo‘shib, suv xammomchasida 1-2 minut qizdirilsa, qizil rang xosil bo‘ladi. Bu reaksiya flavonlar, flavonollar, flavononlar va flavononlar va flavononollarga xosdir. Ushbu reaksiya yuqorida ko‘rsatilgan birikmalarning vodorod bilan qaytarilishi natijasida antotsianidinlar xosil bo‘lishiga asoslangan. CHinni idishchada kislotali sharoit bo‘lgani uchun xosil bo‘lgan antitsianidinlar tezda qizil rangga o‘tadi. Reaksiya boshlangandan 10 minut keyin xosil bo‘lgan rang 2 soat davomida saqlanib holadi. Flavonoiollar reaksiya natijasida qizil-binafsha, flavonollar - qizil, flavonlar esa sar\ish rang hosil qiladi. Bu reaksiya halkon va auronlarga qilinmaydi. CHunki ular eritmasiga xlorid kislota qo‘shilishi bilan (magniy kukuni bo‘lmasa ham) oksoniy tuzlar hosil bo‘lishi xisobiga eritma \izil rangga o‘tadi. Flavonoidlar glikozidlar holida bulsa, sianidin reaksiyasi qiyinchilik bilan boradi. Bunday hollarda reaksiyani tezlatish uchun oldin flavonoidlar eritmasiga xlorid kislotadan qo‘shib, 1-2 minut qizdiriladi (glikozidlar gidrolizlanib, sof glikonlar ajralib chiqadi), so‘ngra magniy kukuni qo‘shiladi va reaksiya yuqorida ko‘rsatilganidek davom etiriladi. 2. Borat-limon reaksiyasi. CHinni idishchaga bir xil hajmda flavonoidlarning atsetondagi eritmasidan hamda borat va limon kislotalarining metil spirti (metanol)dagi 1 % li eritmasidan solib chayqatilsa, sariq yashil tusda tovlanadigan tiniq sariq rang hosil bo‘ladi. Bu reaksiyani 5-uglerod atomidagi gidroksil guruhi bo‘lgan flavon va flavonol unumlari beradi. Borot-limon reaksiyasi 5-oksiflavon$

yoki 5-oksiflavonollarning borat kislota bilan limon (yoki oksalat) kislota ishtirokida batoxrom kompleksi xosil qilishiga asoslangan. Limon kislota o‘rnida oksalat kislota ishlatilgan holda flavonoidlarning aglikonlari reaksiya natijasida tur g‘ un sariq rang hosil qiladi, lekin glikozidlarning rangi tezda o‘chib ketishi mumkin. 3. Surma (stibium) (SH) -xlorid (yoki sirkoniy, uran) tuzlari bilan reaksiya. Flavonoidlarning spirtdagi - eritmasini surma (SH) - xlorid eritmasi bilan chinni idishchada aralashtirilsa, sariq yoki qizil rang xosil bo‘ladi. Reaksiya 5-oksiflavonlar hamda 5-oksiflavonollarning 3- yoki 5-uglerod atomiga joylashgan gidroksil guruhi bilan surma va flavonoidlarning karbonil guruhi ishtirokida kompleks birikma hosil bo‘lishiga asoslangan. Agar 5- oksiflavonollarning 3-uglerod atomidagi gidroksil guruhi bo‘sh bo‘lsa, oldin shu guruh reaksiyaga kiradi. Agar 5-oksiflavonollarning 3-uglerod atomidagi gidroksil guruh band (qandlar bilan glyukozid hosil qilgan) bo‘lsa, u holda 5-uglerod atomidagi gidroksil guruhi reaksiyaga kiradi. 4. Ammiak bilan reaksiya. CHinni idishchada olingan flyuvanoidlarning spirtdagi eritmasiga ammiak eritmasidan qo‘shib, suv hammomida bir oz qizdiriladi. Reaksiya natijasida flavonlar, flavonollar, flavononlar, flavonononlar eritmasi zar g‘ aldoq yoki qizil rangga o‘tadigan sariq rang hosil qiladi. Xalqonlar va auronlar eritmasiga ammiak eritmasi yoki to‘q qizil rang hosil bo‘ladi. Antatsianlar esa ammiak eritmasi ta’sirida zangori yoki binafsha rangga bo‘yaladi. Bu reaksiyani ishqor eritmalari bilan qilinsa ham yuqoridagiga o‘xshash natija olish mumkin. 5. Q o‘r g‘ oshin atsetati bilan reaksiya. Flavonoidlarning chinni shishachada olingan spirtli eritmasiga qo‘r g‘ oshin (II) - atsetat spirtli eritmasidan qo‘shib aralashtiriladi. V xalqada bo‘sh h olda ortiogidroksil guruhi bo‘lgan flavonlar, xalqonlar va auronlar qo‘r g‘ oshin (II) - atsetat eritmasi bilan tiniq sariq yoki qizil rangli cho‘kma hosil qiladi. Agar qo‘r g‘ oshin (II) - atsetat o‘rnida qo‘r g‘ oshin (II) - gidroatsetat eritmasi qo‘llanilsa, flavonoidlarning qariyb hamma rangli

cho‘kma beradi. Bu reaksiyada antotsionlar qizil yoki ko‘k rangli cho‘kma hosil qilishi mumkin. 6. Mineral kislotalar bilan reaksiya. CHinni idishchadagi flavonlarning spirtli eritmasiga xlorid kislota ta’sir ettirilsa, flavonoidlarning hamma guruhlari (katexinlardan tashqari) rangli reaksiya beradi: flavonlar va flavonollar tiniq sariq, flavononlar zar g‘ aldoq pushti qizil, antotsianlar zar g‘ aldoq yoki qizil rangga bo‘yaladi. Xalqonlar va auronlar kislotaning konsentrlangan eritmasi bilan oksoniy tuzlar hosil bo‘lishi xisobiga qizil rang hosil qiladi. Xlorid kislota o‘rniga konsentrlangan sulfat kislota olingan taqdirda katekinlar, antotsionlar va flavononlar qizil, flavonlar va flavonollar tiniq sariqdan zar g‘ aldoq ranggacha bo‘yaladi. 7. Alyuminiy xlorid bilan reaksiya. CHinni idishchadagi flavonlarning spirtdagi 5 ml eritmasiga (yoki o‘simlikdan tayyorlangan flavonoidlarning 5 ml spirtdali ajratmasiga) alyuminiy xloridning spirtdagi 5 ml eritmasidan bir necha tomchi tomizilsa, ko‘pchilik flavonoidlar sariq rang h osil qiladi. 8. Temir (II) - xlorid bilan reaksiya. CHinni idishchadagi flavonoidlarning spirtdagi 5 ml eritmasida (yoki o‘simlikdan tayyorlangan flavonoidlarning 5 ml spirtli ajratmasiga) temir (II) - xloridning spirtdagi 5% li eritmasidan bir necha tomchi qo‘shilsa, to‘q zangori, to‘q binafsha, to‘q yashil yoki yashil rang hosil bo‘ladi. Temir (III) - xlorid eritmasi bilan flavonoidlarning xamma guruxlari rangli reaksiya beradi. 9. Vanilin bilan reaksiya. CHinni idishchadagi vanilinning konsentrlangan xlorid kislotadagi 1% li eritmasiga katexinlardan qo‘shilsa, qizil rang hosil bo‘ladi. 10. Kaliy persulfat bilan reaksiya. Probirkaga katexinlarning atsetondagi eritmasidan 1 ml solib, unga 20 mg kaliy persulfatning 2 ml konsentrlangan sulfat kislotadagi eritmasidan probirka devoridan asta-sekin oqiziladi. Suyuqliklar uchrashgan erda qizil-binafsha rangli aralashma h osil bo‘ladi. Bu reaksiya

katexinlarning kaliy persulfat ta’sirida oksidlanib, antotsionidinlar h osil qilishiga asoslangan. Flavonoidlarning xromatografik analizi O‘simliklardan tayyorlangan ajratmada qancha flavonoid birikmalar borligi va ularning chinligini taxminiy aniqlashda (identifikatsiya qilishda) taqsimlanish (bo‘linish) xromatografik usulidan (qo g‘ ozda - Q X yoki BX va yupqa qavatda – YU+X yoki TSX) keng foydalaniladi. Xromatografik analiz uchun ichimlikdan spirtli ajratma tayyorlanadi. Buning uchun yapon saforasining maydalangan gulidan 1 g ni 25 ml xajmli kolbaga solib, ustiga 10 ml spirt quyiladi. Kolbaga tik sovutgich o‘rnatib, suv hammomida 10 min qaynatiladi. Ajratma sovugandan so‘ng qo g‘ oz filtri orqali filtrlanadi. 0,1 ml filtratni va «guvoh» flavonoidlarnning spirtli eritmasidan «Silufol» plastinkasining start chizi g‘ iga kapilyar naycha yoki maxsus tomizgich yordamida bir-biridan 2 sm masofada tomiziladi va havoda quritiladi. So‘ngra plastinkani ichiga n-butanol-sirka kislotasi - suv (4:1:5 nisbatida) yoki sirka kislotasini 15% li eritmasi quyilgan xromatografik kolonkaga joylashtirib, 30-40 minut xromatografiya qilinadi. Keyin plastinka olinib, h avoda quritiladi va UF-nurida ko‘riladi, do g‘ lar aniqlanadi (flavonoidlar jigarrang, sariq, zar g‘ aldoq rangli bo‘lib tovlanadi). So‘ngra plastinkaga alyuminiy xloridning spirtli eritmasi (yoki sirkoniy xlor oksid, temir (III) - xlorid eritmalari) purkab, quritib yana UF - nurida ko‘riladi. Do g‘ larni Rf lari h isoblanadi. Bu Rf lar «guvoh» flavonoidlar Rf lari bilan solishtirilib, o‘simlik ajratmasida qanday flavonoidlar borligi to‘ g‘ risida fikrlanadi. Xromatografik analizni xuddi shu usul bo‘yicha qo g‘ ozda ham bajarish mumkin. YUqorida ko‘rsatib o‘tilgan va boshqa sifat reaksiyalar yordamida flavonoidlarning ajratma yoki xromatogrammalarda bor yoki yo‘qligini aniqlashdan tashqari, flavonoidlar molekulasida gidroksil guru h lari qaysi uglerod atomiga joylashganligini hamda shu guruhlar sof h olda yoki qand molekulasi bilan

birlashganligini aniqlash mumkin. Buning uchun professor V.A. Bandyukova (Pyatigorsk formatsevtika instituti) tavsiya etgan sxema bo‘yicha qo g‘ oz xromatogrammalariga Vilson va Martini-Bettalo reaktivlari, sirkoniy xlor-oksid hamda diazoreaktiv va boshqa reaktivlar yordamida sifat reaksiyalar qilinadi. O‘simliklar tarkibidagi flavonoidlarning miqdorini aniqlash. o‘simliklar tarkibidagi flavonoidlar miqdorini aniqlash usullari ko‘p va turlichadir. XI DF sida keltirilgan mahsulot tarkibidagi flavonoidlarning miqdorini aniqlash yullari asosan spektrofotometrik usullardir. Lekin spektrofotometr h ali hamma laboratoriya va kafedralarda etarli emasligini hisobga olgan h olda g‘ ozircha bajariligi ancha oddiy bo‘lgan fotoelektrokoloritmetrik usulni bu erda tasvirlashni lozim topadi. Spektrofotometrik usulga qiziqqanlar, uni XI DF sining tegishli maqolasida topishi mumkin. 1 g (aniq tortib olingan) quritilgan va maydalangan maxsulotni 100 ml xajmli va vertikal h oldagi sovutgich bil a n birlashtirilgan kolbaga solinadi va unga 30 ml xloroformli ajratmani filtrlab olinadi. Ma h sulotga qaytadan 30 ml xloroform quyib, yana oldingi usulda 2 marta ekstraksiya qilinadi. Xloroformli ajratmaga smola, xlorofill va shunga o‘xshash keraksiz - ballast moddalar ajralib chiqqani uchun bu ekstrakt tashlab yuboriladi. Kolbadagi ma h sulot toki xloroformdan tozalaguncha 50-60 0 S da qizdirib quritiladi. Keyinchalik mahsulotdan flavonoidlarni ajratib olish uchun kolbaga 30 ml metil spirti (metanol) quyiladi, kolba vertikal sovutgich bilan ulanadi va aralashma suv xammochasida 30 minut qaynatiladi. Ko‘rsatilgan vaqt o‘tgach, kolba sovutiladi, flavonoidlar ajratmasi (ekstrakti) 50 ml li o‘lchov kolbasiga quyiladi va suyuqlik xajmi o‘lchov kolbasiga belgisiga etguncha metanol bilan to‘ldiriladi. o‘lchov kolbasidagi suyuqlik aralashtiriladi va uni filtrlab, flavonoidlar miqdorini aniqlash uchun kerak bo‘lgan ekstrakt (A ekstrakt) olinadi. Flavonoidlarning ekstraktdagi miqdori fotokalorimetrik usul bilan aniqlanadi. Bu usul flavonoidlarning novakain (yoki sulfonil kislota) ning daaza birikmasi bilan rangli reaksiya berishigia asoslangan. Buning uchun 10 ml xajmdagi o‘lchov kolbasiga 10% li sulfat kislotada eritilgan novakainning 0,5% li eritmasidan 1 ml va 0,2% li natriy (ishqorning 10%li erit) nitrit eritmasidan 1,5 ml solib

$aralashtiriladi. Aralashmaga 2 ml A ekstraktdan 1 ml qo‘shib, suyuqlik h ajmini o‘lchov kolbasining belgisiga qadar metanol bilan to‘ldiriladi. So‘ngra kolbadagi suyuqlik aralashtiriladi va rangining intensivligini 1 sm qalinlikdagi kyuvetda ko‘k yoru g‘ lik filrtida fotoelektrokolorimetr yordamida o‘lchanadi. A ekstraktidagi flavonoidlar konsentratsiyasi standart eritma (rutin, kvarsetin yoki boshqa sof holdagi flavonoidlar eritmasi) bo‘yicha tuzilgan grafik yordamida topiladi. Mahsulot tarkibidagi flavonoidlarning % miqdori (X) quyidagi formula yordamida hisoblanadi: Xq(a  10  50  100  100)/(2  s(100-b)) Bunda, a - 1 ml A ekstraktidagi flavonoidlar konsentratsiyasi; b - mahsulot namligi (% hisobida); s - analizga olingan mahsulotning gramm miqdori. Flavonoidlarning o‘simliklar hayotidagi ahamiyati Flavonoidlarning o‘simliklar hayotidagi ahamiyati etarli o‘rganilgan emas. Keyingi vaqtlarda bu sohada ilmiy tadqiqot ishlari olib borilmoqda. Xozircha quyidagi fikrlar mavdjud: 1. Flavonoidlar o‘simlik guli va mevalari rangining shakllanishida ishtirok etadi. Bu esa hashoratlarni o‘ziga jalb qiladi va gulning ular yordamida changlanishiga imkon tu\diradi. 2. O‘simliklarning o‘sish jarayonini tartibga solib turadi. 3. O‘simliklarning kasallikka chidamli bo‘lishida ma’lum rol qynaydi. Masalan, no‘xatak (Pisum sativum L) o‘smiligining bargi zamburu g‘ lar bilan zararlansa, bargida fizetin flavonoidi sintezlanadi va zamburu g‘ ning rivojlanishiga to‘sqinlik qiladi. So\lom no‘xatak bargi tarkibida fizetin bo‘lmaydi. 4. O‘simliklar to‘qimasida bo‘ladigan oksidlanish va qaytarilish jarayonida faol ishtirok etadi degan fikral ham bor. Agar flavonoidlarning hamma guruhlarini ko‘z oldimizga keltirilib, ularning biridan ikkinchisiga o‘tish jarayonini faraz qilsak, yuqorida aytilgan fikrni to‘ g‘ ri deyish mumkin. CHunki flavonoidlar biridan$

ikkinchisiga o‘tish jarayonida oksidlanadi (demak, qaytaruvchi bo‘lishi mumkin) yoki qaytariladi (demak, oksidlovchi rolini qynashi mumkin). Flavonoidlar tabiatda keng tarqalgan bo‘lib, yuqori o‘simliklarning qariyib hammasida uchraydi. Ayniqsa, dukkakdoshlar (Fabaceae), astradoshlar - Asteraceae (murakkabguldoshlar - Compositae), selderdoshlar - Apiaceae (soyabonguldoshlar - Umbelliferac), ayiqtovondoshlar (Ranuncubaceac), torondoshlar (Polygonaceae), ra’noguldoshlar (Rosaccae), yasnonotkadoshlar - Lamiaceae (labguldoshlar - Labiatae) va boshqa oilalarning vakillari flavonoidlarga boy bo‘ladi. Xayvonlar flavonoidlarni sintez qilmaydi. Bu guruh birikmalar o‘simliklarning hamma organlarining hujayra shirasida erigan holda bo‘lib, ayrim hollarda (masalan, er osti organlari va poyada) oz miqdorda, o‘simliklarning gullari va bargida ko‘p toki 44% gacha (yapon saforasining gulida) to‘planadi. Flavonoidlar asosan o‘simliklar gullagan davrda maksimal miqdorda to‘planadi, keyinchalik esa miqdori kamayib boradi. Janubiy tumanlarda hamda ochiq, quyosh nuri ko‘p tushadigan erda o‘sadigan o‘simliklar odatda boshqa erda o‘sadigan turiga nisbatan flavonoidlarni ko‘proq sintez qiladi. Tabiatda flavonol unumlari ko‘proq (flavonoidlarning 40% ini tashkil etadi), flavonlar, xalqonlar va auronlar kamro uchraydi. Flavonoidlarning tibbiyotdagi ahamiyati. Flavonoidlar asosan vitamin R ta’siriga ega bo‘lib, qon tomirlarining o‘tkazuvchanligi va mo‘rtligini kamaytiradi. Ba’zi o‘simliklarning flavonoidlari summasi ut va siydik haydovchi xossaga ham egadir. Sof holdagi flavonoidlar va ular summasining preparatlari hamda tarkibida flavonoidlar bo‘lgan o‘simlik va mahsulotlardan tayyorlangan dorivor preparatlar vitamin R etishmasligidan hamda qon tomirlarining o‘tkazuvchanligi buzilishidan kelib chiqadigan va boshqa kasalliklarni davolash uchun hamda qon bosimini pasaytiruvchi, tinchlantiruvchi, yurak (kardiotonik) va ba’zi rak kasalliklarini davolovchi, o‘t va siydik xaydovchi vosita sifatida qo‘laniladi.

$Rutin olish texnologiyasi. Hozirgi vaqtda tibbiyotda dori sifatida rutin, kvarsetin preparati keng qo‘llaniladi. Rutinni 1842 yilda birinchi marta nemis olimi Vays Ruta graveolens o‘simligidan olgan bo‘lib, preparat shu o‘simlik nomi bilan yuritilib kelmoqda. Hozirgi vaqtda rutinni o‘simlikning er ustki qismidan va yapon saforasining (saphora japonica) \unchasidan olinadi. Texnologiyasi. Hozirgi vaqtda rutin yapon saforasining g‘ unchasini suvda qaynatib, so‘ngra spirtda qayta kristallab olinadi. Buning uchun yapon saforasining g‘ unchalarini qaynoq suvda ekstraksiya qilinadi. 3 marta 1:8 nisbatda, 1-2 atmosfera bosimda, 130 O S temperaturada, so‘ngra qaynoq holda 2 qavat buz orq. g‘ unchadan ekstraktni filtrlab ajratib olinadi. qaynoq holda filtrlanganda rutin suvda erigan holda bo‘ladi. q aynoq ekstraktni 18 0 S gacha sovitiladi, bunda rutin cho‘kmaga tushadi. Rutin bilan birgalikda boshqa suvga erib chiqishi mumkin bo‘lgan biologik fasl moddalar ham cho‘kmaga tushadi. CHo‘kmadagi rutinni buz orqali filtrlanadi. Filtrlab, yaxshilab oqava suvlarni rangi toza bo‘lguncha suv bilan yuviladi. YUvish jarayonida boshqa ekstrakt moddalar suvda erib o‘tadi va rutin tozalanadi. Toza yuvilgan nam rutin 80-85 O S dan oshib ketsa, rutin parchalanib ketib, texnologik rutin olinadi. Texnologik rutinni olib, 1:30 nisbatda, konsentratsiyasi 85 dan past bo‘lmagan etil spirtda 45 min davomida qaynatilib eritiladi. So‘ngra rutinni spirtli eritmasi sovutiladi. Sovutilganda rutin bilan spirtga erib chiqqan boshqa ekstraktiv moddalar cho‘kmaga tushadi. Sovuq spirtli eritmani filtr pressda texnik yod moddalardan tazalanadi (YOd moddalar texnik rutinni olish jarayonida filtrlash protsessini yomonligidan orali g‘ ida o‘tib qolgan bo‘lishi mumkin). Spirtli eritmani xaydash apparatiga o‘tkazib eritmadan spirt-suvli rutin qolguncha haydaladi. Haydalgan spirtning konsentratsiyasi tekshirilib, qayta ishlatilib, yana texnik rutinni suvdan ajratish uchun sentrifugalanadi. Ajratilgan nam rutinga konsentratsiyasi 90 dan past bulmagan etil spirti qo‘shiladi. Bunda rutin unga qo‘shilib chiqqan boshqa flavonoidlar tozalanadi (kvarsetin, kinfirol va boshqalar) hosil bo‘lgan spirtli aralashmani 1 soatgacha qo‘yib so‘ngra$ $sentrifugalanadi. Bunda spirtli eritma bo‘lgan rutin alohida ajratiladi. Spirtli eritmani haydash uchun apparatga yuboriladi. Rutin esa quritgichda 80-85 O S da quritiladi. Tamom bo‘lgandan keyin, xom-ashyodan rutinni tarkibini spektrometrik analiz qilinadi. Rutinning kim’yoviy tuzilishi. 1927 yilda rutin A.Perkin tomonidan aniqlangan. Rutinning vitamin R tasirga ega ekanligi 1942 yilda aniqlangan. 1962 yilda rus olimi N.A.Preobrajenskiy o‘z ishchilari bilan birgalikda rutinni sintez yuli bilan olish usulini ishlab chiqishdi. Rutin kim’yoviy tuzilishi jihatdan flavanolglikozidlar qatoriga kirib, uning tarkibi kvarsetin-aglikoni va D-glyukoza bilan va l-ramnozadan tashkil topgan disaxaridrutinozadan iborat. Rutin sof holda sar g‘ ish - yashil, mayda kristall kukun bo‘lib, spirtda qiyin eriydi, suyultirilgan ishqorlarda eriydi, suv efir, xloroform va benzolda erimaydi. U 183-194 0 S haroratda suyuqlanadi. Rutinning chinligini aniqlashda qizil rangli sianin xlorid hosil qilish reaksiyasidan foydalaniladi. Bunda preparatning spirtdagi eritmasiga konsentrlangan xlorid kislota ishtirokida rux yoki magniy qirindisi ta’sir etirilsa, qizil rang paydo bo‘ladi. Bu rutinning chinligini aniqlashda asosiy reaksiya sifatida Davlat farmakopeyasiga kiritilgan bo‘lib, uni sianin reaksiyasi nomi bilan yuritiladi. Reaksiyadan ko‘rinib turibdiki, sianin- moddasining hosil bo‘lishi flavonoidlardagi karbonil guruhi va 2,3 holatdagi qo‘shbo\li uglerodlarning vodorod ta’sirida gidrirlanishi va so‘ngra esa degidridlanishi hisobigadir. Keyinchalik aralashmaga neytral muhitgacha natriy gidroksid eritmasi qo‘shilganda ranglanish kuchayib boradi. Bu sianin moddasining avval psevdoizomer, sungra esa oksixinon shakliga o‘tib ketishi natijasidadir, deb tushunish mumkin. Rutinning chinligini aniqlashdagi sianin xosil qilish reaksiyasi barcha flavonoidlarga xosdir. Ammo ularning kimyoviy tuzilishiga qarab rang ham har xil (oltinsimon sariq rangdan, to‘q qizil rangacha) bo‘ladi.$

Rutinning 1 mol¦l natriy gidroksiddagi eritmasi to‘q sariq rangga bo‘yaladi. Rang eritmaning turishi natijasida yana ham to‘qlashadi. Bu rutindagi geteratsiklik xalqaning "ochilib" xalqon - moddasiga o‘tishi natijasidadir. Ishqor ta’sirida eritmada rangning to‘qlashib ketishi bu barcha polifenol xildagi flavonoidlarga hosdir. Rutinni xlorid kislota bilan qizdiridganda, u gidrolizlanib kversetin, glyukoza va ramnozalarga parchalanadi: Hosil bo‘lgan glyukoza va ramnozani aldegidlarga xos reaksiyalar yordamida aniqlash mumkin. Masalan, ularni kumush ko‘zgu hosil qilish yoki feling suyuqligidan qizil rangli cho‘kma holida mis-1-oksid ajratib chiqarishi reaksiyasidan foydalaniladi. Rutinning spirtdagi eritmasiga qo‘r g‘ oshin atsetat qo‘shilsa, sariq ninasimon cho‘kma shaklida kompleks tuz hosil bo‘ladi. YUqorida keltirilgan reaksiyalardan tashqari, flavonoidlarni, jumladan rutinning chinligini aniqlashda yana bir qator boshqa reaksiyalar adabiyotda uchraydi. Rutinning miqdori Davlat farmakopeyasi buyicha spektrofotometrik usul yordamida aniqlanadi. Uni spirtdagi 0,00125% eritmasining optik zichligi 375 va 362,5 nm to‘lqin uzunligida o‘lchab aniqlanadi. Rutinning miqdorini tortma usulda xam aniqlash mumkin. Buning uchun preparatning ma’lum miqdorini xlorid kislota ishtirokida qaynatib gidrolizlanadi. Bunda cho‘kma hamda ajralib chiqqan kversetinni yi g‘ ib olib yuviladi va quritib tortiladi. SHuningdek, rutinning miqdorini ishqor ta’sirida uning sariq rangi to‘qlashib ketishidan foydalanib, fotokolorimetrik usul bo‘yicha aniqlanadi. Rutinni tibbiyotda ishlatilishi Rutin va undan tayyorlangan preparatlarni qon tomir devorlari o‘tkazuvchanligining buzilishdan kelib chiqqan kasalliklar, gemorragik diatez, ko‘z pardasiga qon quyilishi, gipertoniya, qizamiq, bod, terlama, nur va boshqa kasalliklarni davolashda hamda ularning oldini olishda (0,05-0,1-0,15g dan ichiriladi) qo‘llaniladi. Rutin ko‘pincha askorbin kislota bilan birgalikda ishlatiladi.

$Rutin o g‘ zi mahkam yopiladigan shisha idishlarda, qoron g‘ i joyda saqlanadi. Hozirgi vaqtda rutin asosini, ya’ni uning aglikon qismini tashkil qiluvchi kversetin suyuq holda tibbiyotda turli kasalliklarni davolashda keng qo‘llaniladi. Kversetin Quereus tinstoria o‘simligining po‘stlo g‘ idan suv yordamida ekstraksiya qilib olinadi. Ekstraktda kversetin ramnozi bilan glakozidsimon birikkan kversitron (ramnozidokversetin) moddasi qolida bo‘ladi. Keyinchalik uni mineral kislotalar, jumlasidan xlorid kislota bilan qaynatish yordamida parchalab, sof kvarsetin olinadi. Kversetin olish texnologiyasi Kversetin rutin ajratib olishda chiqqan chiqindilardan olinadi, yapon saforasi gullaridan. Hamma cho‘kma va eritmalar (eritmalar, bu g‘ lar, kristalizatorlar) kversetin olish uchun yi\iladi. Keyin cho‘kmani 2%li kislotada qizdirib eritiladi (qaynatiladi). Glikozid bu g‘ i orqali gidraliz ketishi uchun pastki massani 10% gacha sovutamiz va kversetin cho‘kmaga tushadi. Oxirgi etilatsetat bilan ekstraksiyalanadi. Kversetin-etilatsetatda eruvchan, shuning uchun eritmaga o‘tadi. Etilatsetatli eritma filtrlanib, bu g‘ latiladi va quritiladi. Kversetin ajralib chiqish unumi 40%. Kversetin hidsiz va mazasiz, sariq kristall kukun, suvda erimaydi, ishqorlarda va qaynok spirtda eriydi. 313-316 0 S xaroratda suyuqlanadi. Kversetinning xam chinligini aniqlashda rutinga o‘xshash qizil rangli sianin moddasini hosil qilish reaksiyasi va undagi fenal gidroksiliga xos temir - (III) - xlorid bilan xlorid va sirka kislotalar ta’sirida o‘chib ketmaydigan yashil rangli temir fenolyat tuzi hosil qilish reaksiyalaridan foydalaniladi. Davlat farmakopeyasida keltirilgan bu reaksiyalardan tashqari, uni yana boshqa reaksiyalar yordamida aniqlash mumkin. Masalan, preparatga o‘zida formaldagid saqlagan konsentrlangan sulfat kislota ta’sir etirilsa, yashil rangli bo‘lib tovlanadigan qizil, to‘q sariq rangli modda hosil bo‘ladi. Kversetin alyuminiy, vanadiy va ba’zi bosh љ a elementlar bilan ultrabinafsha nur oqimiga turli ranglanib tovlanuvchi - kompleks tuzlar hosil qiladi.$ $Kversetinning miqdori kompleksonometrik usul bo‘yicha aniqlanadi. Buning uchun ma’lum miqdordagi preparatning etanoldagi eritmasiga aniq hajmda 1,5% qo‘r\oshin atsetat va 8% uch etanolamindan tashkil topgan aralashmaning suv etanoldagi eritmasidan - qo‘shiladi. Natijada hosil bo‘lgan qizil cho‘kmani ajratib olib, 30% li atsetat kislotasida eritiladi. Eritmani suv bilan suyuqlashtirilgandan so‘ng, uni 5% li natriy gidrokarbonat bilan neytrallanadi. Keyinchalik atsetat bufer va ksilenoranj indikatori ishtirokida eritmada qo‘r g‘ oshin ionini suyuqlik qizil- binafsha rangdan sariq rangga o‘tgungacha trilon B ning 0,01 mol\l eritmasi bilan titrlanadi. Kversetinning tibbiyotda ishlatilishi. Kversetinning ham tibbiyotda qo‘llanilishi rutinnikiga o‘xshash bo‘lib, uni odatda 0,02 g dan kuniga 3-5 marta ichiriladi. Uni kukun va tabletka holida 0,02 g dan chiqariladi. Kversetin o g‘ zi maxkam yopiladigan idishlarda, quruq va qoron g‘ u joylarda saqlanadi. Flamin olish texnologiyasi Jigar xastaligida Flamin (Flaminum) - bu kumlok buznochi ( Melichzysum arenarium DS) gullarining tozalangan flavonoidlar yigindisi. Preparat kukun xolatda va sarik rangda bulib, suvda kiyin, issikda oson eriydi. Surinkali xolestit va gepotoxoletsistitlarda k o‘ llaniladi. Tabletka shaklida 0,05 gr dan chikariladi. Buznoch murakkab gulida 10) dan ortik flavonoidlar b o‘ lib, ularning onasida noremginin flavoni erish xamda xom 5 monovadiglyukozidlar kurinishida shuningdek ariginin flavoni erish va 5 monogiozid va flavoin nempferol 3 digmoiozid kurinishida borligi aniklangan. Kumlok buznochida boshka moddalardan N vitamin ushlovchi moddalar efir moyining izlari xam topilgan. Kumlok buznoch MDX mamlakatlarining Evropa kismidagi chul rayonlarida, Kavkaz oldi, O‘ rta Osiyo va Janubiy Sibirda keng tarkalgan. Gullashning boshidayok savatchalar yigib olib tez kuritiladi.$

Flamin texnologiyasi tanlab ekstraksiyalash usuli bilan flavonoidlarni ajratish va tozalashga asoslash. Flamin olishning texnologiyasi kuyidagicha boskichlardan iborat: 1. Xom ashyoni tayyorlash. Murakkab gullari 5 mm gacha maydalaniladi, undan xam maydarok maksadga muvofik emas. 2. Kattik suyuk ekstraksiya. Maydalangan xom-ashyo 50 % li spirt bilan karshi okimli davriy ekstraksiya usuli bilan bajariladi. 3. Vakuum-buglanish va filtratsiya. Suvli spirtli aralashma vakuumda dastlabki xajimning 1/5 kismi kolguncha buglatiladi, bunda spirt butunlay ajraladi, suvli chukma koladi, xamda chukmaga suvda erimiydigan smola va keraksiz moddalar tushadi. CHukma issik kurinishda filtrlanadi va kaynok suvda yuviladi. 4. Suyuklik-suklik ekstraksiyasi. Flavonoidlarni suvda eriydigan aralashmadan tozalash maksadida ularni suvli eritmada etil atseton va spirt (9:1) aralashmasi bilan ajratiladi. Etil atsetatga spirt etil atsetatda flavonoidlar ervchanligini «suv etil atsetat» fazasida taksimlanish koeffitsientini oshishi xisobiga ortish uchun kushiladi. Suyuk ekstraksiyani Goncharenno konstruksiyasining ekstraksiyasida olib boriladi. 5. Vakuum-buglatish, kuritish. Flavonoidli etil atsetatli aralashma yupka plyonkali rator buglatgichda vakuumda kuyuk konsentratsiya bulguncha konsentrlanadi. Flavonoidlar yigindisining umumiy chikish unumi ularning guldagi kiymatining 75 % larini tashkil etadi. Usimlik xom-ashyosidan kompleks foydalanish xisobiga texnologiyani takomillashtirish mukin. Masalan: Lvov XFZ tomonidan xom- ashyoni kaynok suv bilan ekstraksiyani utkazishni taklif etdi. Keyin olingan massaga etil spirtni (1:3) kushiladi, bunda polisaxarid kistlotasi chukmaga tushadi, flavonoidlar esa eritmada koladi. Polisaxaridli kompleks kuruk ekstraksiya olish uchun ishlatiladi.

Adabiyotlar : 1. Muraveva.D.A- Farmokognoziya, M 1981. 2. Xolmatov.X.X, Ahmedov.O‘.A-Farmakognoziya. Toshkent 1995. 3. V.P.Zaxarov, N.I.Libizov, X.A.Aslanov-Lekarstvenno‘e veshestva iz rasteniy i sposobo‘ ix proizvodstva.Tashkent 1980 g. 4. E.A.YArosh.Injir kak istochnik proizvodstva novogo preparata furalen. T.R. Vsesoyuzno‘y lekarstvennoe rost, vo‘p. 8,V kn; Rezultato‘ nauchno‘x issledovaniy v oblasti lekarstvennogo rastenievodstva, m- 1975.

O'xshashlar

Tarkibida xromonlar sao‘lagan dorivor o‘simliklar. Ularning kimyoviy tuzilishi va texnologiyasi. Xossalari, tasnifi

Alkaloidlar ochilishi xaqida tarixiy ma’lumotlar. Alkaloidlarning kimyosi va tasnifi. Tibbiyotda ishlatilishi

Skopolomin gidrobromid, anabazin gidroxlorid, paxikarpin gidroyodid olish texnologiyalari ishlatilishi

Platifillin gidrotartrat, sitizin, efedrin gidroxlorid, morfin olish texnologiyalari va ishlatilishi

Alkenlarning xossalari va ishlatilishi