Alkaloidlar ochilishi xaqida tarixiy ma’lumotlar. Alkaloidlarning kimyosi va tasnifi. Tibbiyotda ishlatilishi

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

119.5 KB

Ko'chirib olish

Alkaloidlar ochilishi xaqida tarixiy ma’lumotlar. Alkaloidlarning kimyosi va tasnifi. Tibbiyotda ishlatilishi Reja: 1. Alkaloidlarni ochilishi, tarixi. 2. Tarkibida alkaloid saqlagan dorivor o‘simliklar tasnifi. 3. Alkaloidlarning fizik va kimyoviy xossalari. 4. Mi q doriy va sifat taxlili . 5. Alkaloidlarni ajratish usullari.

$Alkaloidlar ochilishi xa q ida tarixiy ma’lumotlar O‘simliklar (qisman xayvon) to‘qimalarida tayyor xolda bo‘ladigan asosli (ishqorli) xossaga va kuchli fiziologik ta’sirga ega bo‘lgan azotli murakkab organik birikmalar alkaloidlar deb ataladi. Alkaloid arabcha alqali ishqor va yunoncha eydos o‘xshash (simon) so‘zlaridan iborat bo‘lib, ishqorsimon birikma degan ma’noni bildiradi. Bu alkoloidlarning asosli xususiyatga ega ekanligini ko‘rsatadi. 1819 yilda Meysner sabadilla o‘simligidan asos xossali birikma ajratib oldi va uni birinchi bo‘lib alkaloid deb atadi. Tarkibida alkaloid bo‘lgan o‘simliklar qadimdan ishlatib kelinsada, bundan taxminan 200 yil muqaddam alkaloidlarni o‘rganish va tekshirish soxasida ilmiy ishlar boshlandi. 1792 yilda fransuz olimi Furkrua xin daraxti po‘stlo\i tarkibidagi alkaloidlarni tekshirdi va ularni mumsimon xolida ajratib oldi. 1797 yilda Bolee, 1804 yilda Derozi xamda fransuz farmatsevti Segen opiy alkaloidlaridan narkotin bilan morfin ajratib oldi va uni opiy tuzi deb atadi. SHunday bo‘lsada, alkaloidlarni tekshirgan birinchi kishi nemis dorixonachisi Sartyurner xisoblanadi. U 1806 yilda opiydan kristall xolda alkaloid ajratib oldi va 1811 yilda bu birikmaga morfin deb nom berdi. Bu yangilik juda katta qiziqish uy\otdi, chunki shu paytgacha o‘simlikda fakat nordon, yoki neytral xarakterga ega bo‘lgan moddalar bor deb o‘ylashgan, asosli xossaga ega bo‘lgan sintetik organik moddalar esa keyinroq (1848) ochilgan. YAngi alkaloidlarni topishga qaratilgan qizqin ishlar boshlab yuborildi. Lekin o‘sha yillari (1820-1840) organik kimyo nazariy va amaliy qurollanmagan edi, shuning uchun alkaloidlar bilan tanishish yuzaki bo‘lib qoldi. Ularni yanada chuqurroq o‘rganish, strukturasini tuzish va sintez qilishga urinib ko‘rish keyingi davrda, aniqro g‘ i o‘tgan asr oxirlariga to‘ g‘ ri keladi. Xozirgi kunda kimyoning bu bo‘limi yaxshi va tez rivojlanmokda. Kuyida keltirilgan jadvalda juda muxim alkaloidlarning ochilishi sanasi keltirilgan. Alkaloid nomi Ochilish yili Kim tomonidan ochilgan$ $Morfin 1806 Sertyurner Xinin 1820 Kabentu Nikotin 1828 Paselt va Reymant Atropin 1831 Layn Kodein 1832 Robiks Okonitin 1833 Reychir va Resse Teofillin 1842 Voskresenskiy Garmin 1847 Fritge Kokain 1860 Niman Pilokarpin 1875 Ardi Efedrin 1887 Nagal Skopolamin 1888 SHmidt Ioximbin 1896 SHpigel Lobelin 1921 Viland Anabazin 1926 Orexov Salsolin 1933 Orexov va Preskurnina Paxikarpin 1933 Orexov, Robinovich, Kanovalova Platifillin 1935 Kanovalova va Orexov Sferofizin 1944 Rubinshteyn va Menshikov Alkaloidlar o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan. q uyidagi oilaning vakillari alkaloidlarga boy: lolaguldoshlar (l iliaceae ); chuchmomadoshlar (amaryllida cea e); kendirdoshlar (arosupaseae); ayiqtovondoshlar ( Ranun su laceae ); ko‘knordoshlar (Rara v eraseae); dukkakdoshlar (Fabaseae); ituzumdoshlar ( Solan aseae) va boshqalar. SHu davr ichida bugun er yuzida ajratib olingan va tasvirlangan 4959 ta alkaloiddan faqat birgina kendirdoshlar oilasiga 897 tasi to‘\ri keladi. O‘simliklarning tarkibida juda oz miqdordan tortib, to 10-15%, ba’zan 25% gacha alkaloidlar bo‘lishi mumkin. O‘simliklarda bir-biriga yaqin ko‘pgina alkaloid bo‘ladi. Alkaloidlar uchun eng xarakterli bo‘lgan o‘rni o‘simlik organizmida tayyor xolda bo‘lishi va ular o‘simlikning xayot faoliyati natijasida xosil bo‘lishi. Alkaloidlar qimmatbaxo dorivor modda bo‘lganligi uchun uni o‘rganishga va kimyoviy strukturasini tuzishga qiziqish oshdi. Alkaloidlar strukturasini o‘rganish bizlarga bir qator izlanishlarni olib borishga va shu bilan birga yangi dorivor preparatlarni olishga olib keladi.$ $Alkaloidlarning kimyosi Alkaloidlarning strukturasini aniqlash juda qiyin va murakkab vazifa xisoblanadi. Bu vazifani xal qilishda organik kimyoning barcha analitik va sintetik usullaridan foydalaniladi. Bunda bir necha umumiy usullar bor. Xalqa ochilishi reaksiyasi. Bunga asosan Gofman reaksiyasi qilinadi. Gofman to‘rtlamchi qizdirilganda suv, uchlamchi amin va tuyinmagan uglevodorod xosil qilib parchalanishini topdi. (C 2 H 5 ) 4 - N-OH  (C 2 H 5 ) 3 - N  CH 2 q CH 2  H 2 O Alkaloidlarni o‘rganishda ular ko‘pincha metil gruppa tutuvchi uchlamchi asos bo‘lganligi uchun dissotsiyalash reaksiyasi muximdir. Bu reaksiya xar xil usulda olib borilishi mumkin . SHundan asosiylari quyidagilar . 1. Bromsian ta’siri. Ba’zi xolatlarda VrSN ta’sirida uchlamchi asosda xalqa emas, metil gruppa bilan azot o‘rtasidagi bo\ uziladi. 2. Yodgidratni quruq xaydash 3. Asosga gipoxloridlar ta’siri. Avval xloramin, keyin ikkilamchi amin bo‘ladi. 4. Asosning permanganat bilan oksidlanishi Alkaloidlarning asosligi qanchalik alifatik radikali ko‘p bo‘lsa, asoslik xossalari xam kuchayadi. NH 2 CH 3 , NH(CH 3 ) 2 , N(CH 3 ) 3 , C 6 H 5 - asosligi ko‘payyadi. NH 2 C 6 H 5 , NH(C 6 H 5 ) 2 , N(C 6 H 5 ) 3 , C 6 H 5 - asosligi kamayadi. Strukturaning o‘zgarishi bo‘yicha asoslik xossalari xam o‘zgaradi. Alkaloidlar va tarkibida alkaloid saqlovchi maxsulotlar tasnifi Tarkibida alkaloidlar bo‘lgan o‘simliklarni sinflarga bo‘lishda uni tarkibidagi alkaloidning uglerod azotli skletining tuzilishi asos qilib olingan. SHunga ko‘ra dorivor vosita sifatida ishlatiladigan alkaloidlar va uning o‘z tarkibida saqlovchi dorivor maxsulotlar quyidagi sinflarga bo‘linadi.$

1. Ochiq zanjirli (atsiklik) va azot yon zanjirda bo‘lgan alkaloidlardir. Atsiklik alkaloidlarga sferofizin, azot yon zanjirda bo‘lgan alkaloidlarga efedrin, kapsaitsin, kolxitsin va boshqa alkaloidlar kiradi. 1 2 3 S 6 N 5 - SN - SN - SN 3 | | ON NHCH 3 2. Pirrolidin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Pirrolidinning oddiy unumlariga gigrin, kuskgigrin va boshqa alkaloidlar kiradi. 3. Pirrolizidin - geliotridin (pirrolidinning ikki molekulasini azot orqali jipslangan birikmasi) unumi bo‘lgan alkaloiddir. Pirrolizidin unumiga platifillin, sarratsin, trixodesmin va boshqa alkaloidlar kiradi. 4. Piridin va piperidin unumlariga koniin, lobelin, nikotin, anabazin, pelterin va boshqa alkaloidlar kiradi. 5. Tropan unumi (piperidin bilan pirrolidinni azot orqali jipslangan birikmasi) bo‘lgan alkaloididir. Tropan unumiga atropin, giossiamin, skopolamin, kokain va boshqa alkaloidlar kiradi. Sekurinin alkaloidi xam piperidin bilan pirrolidinni jipslangan birikmasining unumiga (lekin tropan unumi emas) kiradi. 6. Xinolizidin (piperidinni ikki molekulasini yoki piperidin va piridinni azot orqali jipslangan birikmasi) unumlari bo‘lgan alkaloidlardir. Xinolizidin unumlariga paxikarpin, sitizin, termopsin, nufaridin va boshqa lupinan alkaloidlar kiradi. 7. Xinolin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Xinolin unumlariga xinin, sinxoxin, exinoksin va boshqa alkaloidlar kiradi. 8. Akridin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Akridin unumiga rutadoshlar oilasiga mansub ba’zi tropik o‘simliklarning alkaloidlari kiradi. Bu gurux alkaloidlar tabiatda kam tarqalgan.

9. Izoxinolin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Bu gurux alkaloidlar o‘simliklar dunyosida keng tarqalgan. Ularga izoxinolinni oddiy unumlari (salsolin, salsolidin va boshqalar), benzilizoxinolin (papaverin, narkotin va boshqalar), finantrenizoxinolin (morfin, kodein, tebain va boshqalar), xamda izoxinolinning ikki molekulasini birlashgan birikmasi - dezoxinolin (berberin tipidagi alkaloidlar) unumlari bo‘lgan alkaloidlar kiradi. 10. Indol unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Indol unumiga strixnin, drutsin, rezerpin, aymalin, serpentin, fizostigmin, garmin, brevikollin, vinkamin, vinblastin, shoxkuya o‘simligining alkaloidlari va boshqa alkaloidlar kiradi. Bu gurux alkaloidlar xam o‘simliklar dunyosida ancha keng tarqalgan. 11. Imidazol unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Imidazol unumlariga telokarpin va boshqa alkaloidlar kiradi. 12. Xinazolin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Xinazolin unumlariga febrifugin, izofebrifugin, peganin va boshqa alkaloidlar kiradi. 13. Purin unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Purin unumlariga kofein, teobromin, teofillin va boshqa alkaloidlar kiradi. 14. Diterpen unumlari bo‘lgan alkaloidlar. Diterpen unumlariga elatin, delsimen, sistillikakonitin, akanitin, zongorin va boshqa alkaloidlar kiradi. 15. Siklopentanopergidrofenantren unumlari bo‘lgan alkaloidlar (steorid alkaloidlar). Steroid alkaloidlarga salasonin, solanin, chakonin, psevdopervin, beratrozin va boshqalar kiradi. Alkaloidlarning tibbiyotda ishlatishi Alkaloidlar tibbiyotda ishlatiladigan dorivor moddalar ichida eng qimmatli xisoblanadi. Ular ko‘pincha spetsifik (ma’lum kasallikka nisbatan) va boshqa dorilar bilan almashtirilib bo‘lmaydigan ta’sirga ega bo‘lganligi uchun turli kasalliklarni davolashda keng miqyosda ishlatiladi. Dorixona va zavodlarda alkaloidli maxsulotlardan xar xil dori turlari (damlama, qaynatma, nastoyka, ekstarktlar, yangi galen preparatlari) tayyorlanadi xamda sof xoldagi alkaloidlar va ularning tuzlari ajratib olinadi. Masalan:

$YAssi bargli senetsio - Senecio platyphylloides Som. et Lev – o‘simligi; ildizpoyada -2,2-4%, er ustki qismida, poyada - 0,2-1,2%, bargida - 0,39-3,5%, uru\ida - 5% gacha alkaloidlar saqlaydi. Bu o‘simlikdan olinadigan platifillin alkaloidi atropinga o‘xshash (lekin kuchliroq) ta’sir etadi. Platifillin qorin va ichaklarning silliq muskullari spazmida, me’da yarasi, spazmik kabziyatda, ko‘krak qisishi, buyrak va jigar sanchi\i, xolitsistin, bosh miya tomirlari spazmi xamda bronxial astma kasalliklarda ishlatiladi. Ko‘z kasalliklarida ko‘z qorachi\ini kengaytiruvchi dori sifatida va dengiz kasalligida xam qo‘llaniladi. Platifillin gidrotartrat - poroshok, tabletka va 0,2-0,5% li eritma xolida xamda 0,2% li eritmasi ampulada chiqariladi. Platifillin gidrotartrat terafillin, palyufin, plavefin preparatlari tarkibiga kiradi. +izilcha (Efedra) - Ephedra - o‘simligida 0,6-3,2% alkaloid bo‘ladi. Alkaloidlar yi\indisining taxminan 90% ini efedrin, qolgan qismini esa psevdoefedrin va metilefedrin alkaloidlari tashkil etadi. Efedrin kishi organizmiga adrenalinga o‘xshash ta’sir qiladi (sinaptik nervlarni qo‘z\atadi, qorin bo‘shli\i va teridagi qon tomirlarni nixoyatda toraytiradi). U adrenalindan asosan kam zaxarliligi, sekin, lekin uzoq ta’sir qilishi bilan farq qiladi. Efedrin ko‘p qon yuqotilishi natijasida yuz bergan kollaps holatida, qon bosimi pasayganda, miasteniya, allergik bronxial astma, vazomotor tumov va boshqa kasalliklarda ishlatiladi. Bundan tashqari, efedrin alkaloidi morfin, skopolamin va gangliomitiklar bilan zaxarlanganda qam qo‘llaniladi. Efedrin gidroxloril kukun, tabletka va ampuladagi eritma xolida chiqariladi. Efedrin gidroxlorid turli kompleks preparatlar tarkibiga kiradi. Meksika bangidevonasi - Datura innoxia Mill - o‘simligining tarkibida asosiy alkaloidi skopolamin. Mevasi tarkibida 0,38-0,55% va uru g‘ ida 0,31-0,77% gacha alkoloid mavjud. Skopalamin markaziy nerv sistemasini tinchlantiruvchi ta’sirga ega. SHuning uchun skopolamin gidrobromid, ba’zan xirurgik operatsiyadan oldin, markaziy nerv sistemasini tinchlantirish uchun morfinga qo‘shib, teri ostiga yuboriladi$ $hamda asab kasalliklarni davolashda ishlatiladi. Bundan tashqari, dengiz kasalligi va boshqa kasalliklarda tinchlantiruvchi, kuchni to‘xtatuvchi vosita sifatida (aeron tarkibida) qo‘llaniladi. Fizik-kimyoviy xossalari Ko‘pchilik alkaloidlar rangsiz, optik faol (qutblangan nur tekisligini o\ diruvchi), xidsiz, achchiq mazali, uchmaydigan, qattiq, kristall yoki amorf modda. SHu bilan birga rangli (barberin to‘q sariq rangga bo‘yalgan), suyuq, xidli va uchuvchan (anabazin, nikotin, koniin va boshqalar) alkaloidlar xam bo‘ladi. Alkaloidlar molekulasida uglerod, vodorod va azot atomlari bo‘lishi kerak, kislorod bo‘lishi shart emas. Odatda molekulasida kislorodsiz alkaloidlar ko‘pincha suyuq, xidli va uchuvchan, kislorodlilari esa xidsiz, uchmaydigan, kristall modda bo‘ladi. O‘simliklar tarkibida alkaloidlar 3 xil ko‘rinishda uchraydi: 1. Sof (asos) xolida 2. Kislotalar bilan birikkan birikmalar - tuzlar holida. 3. Azot atomi bo‘yicha oksidlangan N-oksid shaklida. O‘simlik to‘qimasida alkaloidlar ko‘pincha organik (oksalat, olma, limon, vino), mineral (sulfat, fosfat va boshqalar) va ba’zan o‘simliklarning o‘ziga xos (likon, xin, xilidon) kislotalar bilan birikkan tuzlar holida uchraydi. Sof (asos) holdagi alkaloidlar organik erituvchilarda yaxshi eriydi, suvda erimaydi. Ularning kislotalar bilan hosil qilgan birikmalari - alkaloidlarning tuzlari esa suvda yaxshi eriydi, ammo organik erituvchilarda erimaydi. Asos xamda tuz holidagi alkaloidlar spirtda bir xilda yaxshi eriydi. SHu bilan birga suvda va organik erituvchilarda yaxshi eriydigan sof alkaloidlar (sitizin, metilsitizin, kofein va boshqalar) hamda suvda yomon eriydigan alkaloid tuzlari (xinin sulfat, tanin sulfat) ham uchraydi. Alkaloidlar kislotalar bilan birikib, kristall holdagi tuzlar hosil qiladi. Alkaloidlarning dissotsiatsiya konstantalari juda katta chegarada (1  10 -11 va undan yuqori) bo‘ladi. SHuning uchun ular kislotalar bilan turli darajada tur\un bo‘lgan birikmali tuzlar hosil qiladi. Kichik dissotsiatsiya konstantasiga ega$ $bo‘lgan alkaloidlar (kofein, kolxitsin) kislotalar ta’sirida tur\un bo‘lmagan tuzlar beradi. Natijada bu birikmalar suvli eritmalarda tezda parchalanib ketadi. Alkaloidlar juda kuchsiz asos xususiyatiga ega, shu sababli ular o‘z tuzlaridan boshqa asoslar (xatto natriy karbonat yoki kaliy karbonat eritmalari ham) ta’sirida osonlik bilan siqib chikariladi. O‘simliklar tarkibida murakkab efirdan tashkil topgan alakaloidlar ham uchraydi. Ular molekulasi kuchli ishqor va kislotalar ta’sirida suvda eriydigan fenolit tipidagi birikma hosil bo‘ladi. Alkaloidlarning bu xususiyatlari ularni analiz qilinayotganda xisobga olinishi mumkin. Miqdoriy va sifat taxlil Alkaloidlarga xos sifat reaksiyalar. Alkaloidlarni aniqlash uchun o‘tkaziladigan sifat reaksiyalarni 2 ta katta guruxga bo‘lish mumkin: 1. Umumiy - cho‘ktiruvchi reaksiyalar. 2. Xususiy (ba’zi alkaloidlarga xos) - rang xosil qiluvchi reaksiyalar. O‘simliklarda alkaloidlar bor-yuqligi birinchi guruxga kiruvchi umumiy reaksiyalar yordamida aniqlanadi. Lekin bu reaksiyalar yordamida o‘simlik tarkibida qanday alkaloid borligini aniqlab bo‘lmaydi. Alkaloidlar bu reaksiyalarda reaktivlar (yordamida) ta’sirida cho‘kma xosil qiladi. Buning uchun xloroform yoki efirda eritilgan asos xoldagi alkaloid eritmasidan chinni yoki shisha plastinkachasi ustiga 1-2 tomchi tomizib quritiladi, so‘ngra unga bir tomchi 0,1- 0,05 n xlorid yoki sulfat kislota qo‘shib eritiladi. Agar eritma ustiga bir tomchi reaktiv qo‘shilsa, cho‘kma xosil bo‘ladi (reaktivdan ozgina qo‘shish kerak, aks xolda cho‘kma erib ketishi mumkin). Alkaloidlarni cho‘ktiruvchi reaktiv sifatida kompleks yodidlar (Bushard, Vagner, Meyer, Marme, Dragendorf reaktivlari), ba’zi kompleks kislotalar: fosfat- molibdat, fosfat-volfram, silikat-volfram kislotalar (Zonenshteyn yoki Vriz, SHeyblar, Bertran yoxud Godfrua reaktivlari), o g‘ ir metall (simob, oltin, platina) tuzlari va ba’zi kislota xususiyatiga ega bo‘lgan organik birikmalar (tanin, pikrin kislota) ning eritmalari ishlatiladi.$ $Maxsulot tarkibida alkaloidlar bor – yo‘qligini aniqlash uchun umumiy (cho‘ktiruvchi) reaksiya quyidagicha bajariladi. 100 ml xajmli kolbaga maydalangan maxsulotdan 1 g solib, uning ustiga xlorid kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyiladi va suv xammomida 5 min davomida qizdiriladi (alkaloidlar maxsulotdan tuz xolida ajralib chiqadi). Kolbadagi suyuqlik sovigandan so‘ng filtrlanadi. Bir nechta chinni idishchaga bir necha tomchidan filtrat solib, unga yuqori ko‘rsatilgan umumiy cho‘ktiruvchi reaktivlardan 1-2 tomchidan qo‘shiladi. Agar eritma ko‘pgina reaktivlar (kamida 5-6 xil reaktiv) bilan cho‘kma xosil qilsa, bu alkaloid borligidan dalolat beradi, cho‘kma xosil bo‘lmasa, eritmada alkaloid yuqligini ko‘rsatadi. Maxsulot va eritmalarda qanday alkaloid borligini xar bir alkaloidga xos rangli ikkinchi guruxga kiruvchi reaksiyalar bilan aniqlanadi. Bu reaksiyalar jarayonida alkaloid molekulasida suv molekulasi ajralishi, alkaloid oksidlanishi yoki suv tortib oluvchi reaktivlar (kons H 2 SO 4 ) ishtirokida aldegidlar bilan kondensatsiyaga kirishishi mumkin. Natijada xar bir alkaloidga xos turli rangdagi maxsulot xosil bo‘ladi. Reaktiv nomi Formulasi SHaroit Reaksiya natijasi Vagner reaktivi J 2 + KJ Kis-li qo‘n\ir Bushar reaktivi J 2 + KJ Kis-li qo‘n\ir Meyer reaktivi HgJ 2 +KJ(K 2 Hg 2 J 4 ) Kis-li qo‘n\ir Marme reaktivi CaJ 2 +KJ(K 2 Ca J 4 ) Kis-li qo‘n\ir Dragendorf reaktivi BiJ 3 +KJ(K Bi J 4 ) Kis-li To‘q sariq, Zonenshteyn reaktivi Fosformolibden k-ta H 3 PO 4  12MoO 3 Kis-li Sariq, yashil$ $ 2H 2 O Bertran reaktivi Kremnivolfram k-ta SiO 2  12WO 3  4H 2 O Kis-li Oq SHaybler reaktivi Fosforvolramli k-ta H 3 PO 4  12WO 3  2H 2 O Kis-li Oq 10% tanin reaktivi Kis-li Sar\ish 1% pikrin kislota Kis-li Sariq 5% platina xlorid H 2 PtCl 6 Kis-li Oq 5% sulema HgCl 2 Kis-li Oq 5% oltin xloridi AuCl 4  4H 2 O Kis-li Oq Alkaloidlarni aniqlashdagi rangli reaksiyalarda kons, sulfat, nitrat, xlorid va boshqa kislotalar, formalin, turli oksidlovchi ( K 2 S r 2 O 7, KClO 4 , H 2 O 2 ), ishqorlar va boshqalar, xamda ishqorlar aralashmalari reaktiv sifatida ishlatiladi. Alkaloidlarning N -oksid shakli sof (asos) va tuz xolidagi shaklidek reaksiyaga kirishmaganligi sababli alkaloidlarning N -oksid shakli avval vodorod yordamida qaytarilib, so‘ngra analiz qilinadi. Alkaloidlarning xromatografik taxlili Alkaloid saqlovchi o‘simliklarning va alkaloidlarni analiz qilishda xromatografik usullarning xamma turlari (adsorbsion, ion almashish, taqsimlanish, bo‘linish va boshqalar) keng miqyosda qo‘llaniladi. Bu usullardan alkaloidni ajratmada qancha va qanday birikmalar borligi, alkaloidlar yi\indisidan ayrimlarini ajratib olishda xamda ularning miqdorini aniqlashda foydalaniladi. Xromatografik analiz qilish uchun avval maxsulotdan tegishli ajratma tayyorlanadi. Buning uchun maydalangan maxsulotdan 1 g olib, 100 ml xajmli kolbaga solinadi, ustiga xlorid kislotaning 1% li eritmasidan 25 ml quyib, vaqt- vaqtida chayqalib turgan xolda bir necha soat davomida qo‘yib qo‘yiladi yoki$ $qaynab turgan suv xammomi ustida 5 min qizdiriladi, so‘ngra uni sovitib, paxta orqali 100 ml li bo‘luvchi voronkaga filtrlanadi. Filtratda alkaloidlar tuz xolida bo‘ladi. Keyin ajratma fenotftalin buyicha ishqoriy sharoitga o‘tguncha filtratga ammoniy gidrooksidining konsentrik eritmasidan tomchilab quyiladi va asos xoliga o‘tgan alkaloidlar 5 ml xloroform bilan chayqatib ajratib olinadi. SHu ajratma xromatografik analiz uchun ishlatiladi. Alkaloidlarning qo g‘ ozli xromatografik (KX yoki BX) taxlili. Xromatografik qo g‘ ozning «start» chizi\iga (pastki chetidan 2-3 sm balandligida) kapillyar naycha yordamida tayyorlangan ajratmadan 0,1 ml xamda alkaloidlarning «guvox» eritmalaridan bir-biridan 2sm masofada tomiziladi. Tomizilgan ajratma va «guvox» eritmalar qurigandan so‘ng xromatografik qo\oz bir sutka oldin n-butenol-sirka kislota - suv aralashmasi (5:1:4) qo‘yib qo‘yilgan xromatografik kameraga joylashtirilib, 14-15 soat davomida xromatografiya o‘tkaziladi (xromatografik kameraning qopq\i yopiq xolida bo‘ladi). Ko‘rsatilgan vaqt o‘tgandan so‘ng, xromatogramma kameradan olinadi, quritiladi va unga Dragendorf reaktivi purkaladi. Natijada ajratmadagi va «guvox» alkaloidlar sariq fondda zar\aldoq do\lar xolida ko‘riladi. Do\larning R f aniqlanadi va ajratmadagi xamda «guvox» alkaloidlarning R f ni solishtirib ko‘rib, o‘simlik ajratmasida qanday alkaloid borligi to‘\risida xulosa chikariladi. Alkaloidlarning yupqa qavatli xromatografik (YUKX yoki TSX) taxlili KSK markali slikagel yopishtirilgan 12 x 9 sm li oyna plastinkasi yoki «silufol» plastinkasining «start» chizi\iga kapilyar naycha yordamida o‘simlikdan tayyorlangan ajratmadan xamda «guvox» alkaloidlar eritmasidan bir-biridan 2 sm masofada 0,1 ml dan tomiziladi. Do\lar quriganidan so‘ng plastinka oldindan xloroform - atseton - dietilamin (5:4:1) suyuqliklar aralashmasi qo‘yib qo‘yilgan xromatografik kamerasiga joylashtiriladi. Xromatografiya qilish vaqti (30-40 min) o‘tgandan so‘ng plastinka kameradan olinadi, quritiladi va unga Dragendorf reaktivlari purkaladi. Natijada o‘simlikdan ajratib olingan va «guvox» alkaloidlar sariq fonda zar\aldoq do\lar xolida ko‘riladi. Do\larning R f lari xisoblanadi.$ $So‘ngra o‘simlik ajratmasidagi va «guvox» alkaloidlarning R f larini solishtirib ko‘rib, o‘simlikda qanday alkaloid borligi aniqlanadi. Alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari Alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari ko‘p bo‘lib, ular alkaloidlarni cho‘ktirish, oksidlash, asos sifatida neytrallash xamda turli rangdagi birikmalar xosil qilishga asoslangan. Maxsulot tarkibidagi alkaloidlar miqdorini aniqlash usullari bilan uch bosqichdan iborat: 1. Alkaloidlarni maxsulotdan erituvchilar yordamida ajratib olish. 2. Alkaloidlarni turli aralashmalardan tozalash. 3. Toza alkaloidlar miqdorini turli usullar bilan aniqlash. Maydalangan bargdan aniq 10 g tortib olib, 250 ml li shishaga solinadi, ustiga 150 ml efir va ammiakning kons. eritmasidan 7 ml qo‘shib, bir soat davomida chayqatiladi. Bunda asos xamda efirga o‘tgan alkaloid eritmasini darrov 200 ml xajmdaga boshqa shishaga paxta orqali filtrlanadi, ustiga 5 ml distillangan suv qo‘shib chayqatiladi va tinitish uchun biroz quyib qo‘yiladi. Tingan efirli ajratmadan 90 ml li silinrda o‘lchab 200 ml li bo‘luvchi voronkaga quyiladi. Silindrga ikki marta 10 ml dan efir solib chayiladi va uni voronkadagi efirli ajratmaga qo‘shiladi. Alkaloidlar tuz xolida erib o‘tgan 1% li xlorid kislotani 200 ml li boshqa buluvchi voronkaga diametri 5 sm li filtr qo\oz orqali filtrlanadi. Kislota qismi ajratib olingandan so‘ng efirli ajratmaga 15 ml 1% li xlorid kislota qo‘shib, 3 minut davomida chayqatiladi. SHundan keyin kislota qismi ajratib olinib, oldingi kislota qismiga qo‘shiladi. Efirli ajratmaga oxirgi marta 1% li xlorid kislotadan 10 ml qo‘shib, 3 minut davomida chayqatiladi va ajratib olingan kislota qismi oldingi porsiyalarga qo‘shiladi. Uch marta 1% li xlorid kislota qo‘shib, chayqatib, kislota qismi ajratib olingan efirli ajratmada alkaloid qolmaydi. (Meyer reaktivi yordamida tekshiriladi). Alkaloidlar eritmasi filtrlangan filtr ko\oz 2 marta 5 ml dan 1% li xlorid kislota bilan chayiladi va shu voronkaga quyiladi. Filtrat ammiak eritmasi yordamida ishqoriy xolatga keltiriladi va asos xolidagi alkaloid 3 marta xloroform bilan 3 minutdan chayqatiladi. Alkaloidlarning$ $xloroformdagi eritmasi 4-5 gr yangi suvsizlantirilgan natriy sulfat solingan filtr qo g‘ oz orqali 100 ml li kolbaga filtrlanadi. Filtr qo g‘ oz 2 marta 5 ml dan xloroform bilan shu kolbaga yuviladi. Natijada asl xoldagi alkaloidlarning xammasi erib xloroformga butunlay o‘tgan bo‘lishi kerak. Filtrdan xloroform suv qatlami ustida xaydaladi. +olgan 1-2 ml xloroform eritmaga sprinsovka bilan xavo yuborib, xloroform butunlay uchirilsa, kolbada maxsulotdan ajratib olingan asos xolidagi alkaloidlar yi\indisi qoladi. Bu yi g‘ indi miqdorini aniqlash uchun kolbaga 15 ml 0,02 n xlorid kislota eritmasidan qo‘shib, suv xammomi ustida biroz qizdiriladi, so‘ngra indikator qo‘shib, reaksiyaga kirishmay qolgan, ortiqcha xlorid kislota natriy ishqorning 0,02 n eritmasi bilan kolbadagi aralashma yashil rangga kelgunga qadar titrlanadi. 1 ml 0,02 n li xlorid kislota eritmasi 0,00578 gr alkaloidga to‘ g‘ ri keladi. Absolyut quritilgan maxsulotdagi alkaloidlarning % miqdori quyidagi formula buyicha xisoblanadi: X  ((a-b)  0,0057800  100  100) / (P  (100-W)) X - maxsulot tarkibidagi alkaloidlarning % miqdori; a - asos xolidagi alkaloidni eritish uchun olingan 0,02 n xlorid kislotaning ml miqdori; b - reaksiyaga kirishmay qolgan 0,02 n HCl ni titrlash uchun ketgan 0,02n NaOH ning ml miqdori; P - xisoblash uchun olingan maxsulot o g‘ iriligi; W - maxsulotni absolyut quritilganda yo‘qotilgan namlik miqdori. Xozirgi vaqtda alkaloidlarning chinligini, miqdorini aniqlashda quyidagi usullardan xam keng ko‘lamda foydalanilmoqda. 1. Siqib chiqarish usuli. NaOH  Alk   HA -  Alk  H 2 0  NaSO 4 . 2. Kayta - titrlash usuli ishlatiladi AgNO 3. 3. S uvsiz titrlash usuli. HClO 4 kislotaning sirka kislotadagi eritmasi. R 3 N  CH 3 COOH  R 3 N  H  CH 3 COO - .$ HCLO 4  CH 3 COOH  CH 3 COOH 2   ClO 4 - . CH 3 COOH 2   CH 3 COO -  2 CH 3 COOH. R 3 N  HClO 4  R 3 NH   ClO 4 - . 4. Ion almashinuv usuli. Asosan kationidlar ishlatiladi. 5. Spektrofotometrik usullar. Optik zichlik konsentratsiya bilan bo g‘ lanib grafik chiziladi va kesishgan joyi topiladi.

HCLO 4  CH 3 COOH  CH 3 COOH 2   ClO 4 - . CH 3 COOH 2   CH 3 COO -  2 CH 3 COOH. R 3 N  HClO 4  R 3 NH   ClO 4 - . 4. Ion almashinuv usuli. Asosan kationidlar ishlatiladi. 5. Spektrofotometrik usullar. Optik zichlik konsentratsiya bilan bo g‘ lanib grafik chiziladi va kesishgan joyi topiladi.

Adabiyotlar : 1. Muraveva.D.A- Farmokognoziya, M 1981. 2. Xolmatov.X.X, Ahmedov.O‘.A-Farmakognoziya. Toshkent 1995. 3. V.P.Zaxarov, N.I.Libizov, X.A.Aslanov-Lekarstvenno‘e veshestva iz rasteniy i sposobo‘ ix proizvodstva.Tashkent 1980 g. 4. E.A.YArosh.Injir kak istochnik proizvodstva novogo preparata furalen. T.R. Vsesoyuzno‘y lekarstvennoe rost, vo‘p. 8,V kn; Rezultato‘ nauchno‘x issledovaniy v oblasti lekarstvennogo rastenievodstva, m- 1975.

O'xshashlar

Flavanoidlar. Tasnifi. Xossalari. Tibbiyotda ishlatilishi. Flamin, rutin, kversetin olish texnologiyalari

Geterohalqali birikmalar

Fitopreparatlar texnologiyasi fanini qisqacha tarixi. Fanning boshqa fanlar bilan bog‘liqligi

O’zbekistonda kimyo fanining rivojlanishi va qishloq xo’jaligidagi ahamiyati. Kimyoning asosiy tushuncha va qonunlari

Steroid alkaloidlar