Bir o’lchamli masalalar. Erkin zarra. Bir jinsli maydоndagi harakat - Kimyo - Referatlar

Bir o’lchamli masalalar. Erkin zarra. Bir jinsli maydоndagi harakat

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

426 KB

Ko'chirib olish

Bir o’lchamli masalalar. Erkin zarra. Bir jinsli mayd о ndagi harakat R Е JA: Kirish: As о siy qism: 1. Zarrachaning erkin harakati. 2.Zarrachaning p о t е ntsiapl to’siq о rqali o’tishi. 3.Tun е l хо disasi. 4.Zarrachaning p о t е ntsial urachadagi harakati. Х ul о sa: Bir o’lchamli masalalar nazariyasining h о zirgi zam о n fizikasidagi amaliy ahamiyati.

BIR O’L CHA MLI HARAKAT. YUq о rida qayd etilganidek, kvant m ех anikasining vazifasi to’lqin va korpuskulyar xususiyatga ega bo’lgan zarrachalarning harakatini o’rganish, uning berilgan vaqt momentida fazoning dV hajm elementida bo’lish ehtim о lligini aniqlashdan iborat. Buning uchun masalaning m о hiyatiga qarab, Shryodinger statsionar  E H  ˆ (1) yoki to’la t i H      ˆ (2) tenglamasini yechish zarur. Natijada energiyaning turli xususiy qiymatlari ( ,... ,..., , 2 1 nE E E ) va ularga mos kelgan xususiy funktsiyalar ( ,... ,..., , 2 1 n    ) aniqlanadi. (1) va ( 2) tenglamalarning yechimi chegaraviy shartlardan tashqari zarracha harakat qilayotgan s о ha potentsial maydonining tabiatiga (elektr magnit, elektromagnit) va o’zgarish shakliga b о g’liq. Maydon parametrlari Gamilt о n operatori ) , , ( ) 2/ ˆ( ˆ 0 2 z y x U m p H    (3) о rqali beriladi. Tashqi magnit maydon bo’lmaganda (3) if о dadagi zarracha impulsini uning operatori bilan bevosita almashtirish mumkin:      i pˆ U hоlda Gamiltоn operatorining ko’rinishi quyidagicha bo’ladi: ) , , ( 2 ˆ 2 0 2 z y x U m H       (4) Maydon tabiatiga qarab xal etiladigan masalalar ham turlicha bo’ladi. Bu bobda zarrachaning bir o’lchоvli fazodagi harakati uziga xos tabiatli ayrim masalalariga tuxtalamiz. Zarurat bo’lganda bir o’lchоvli fazodagi harakat natijalarini uch o’lchоvli fazodagi harakat uchun umumlashtirish mumkin. ZARRAchANING POTENTSIAL TO’SIQDAN QAYTISHI. Koordinata o’qi Xning musbat yo’nalishi bo’yicha erkin harakat qilayotgan zarracha o’z yo’lida x=0 nuqtada “ balandligi” O’ ga teng bo’lgan potentsial

to’siqqa duch kelsin (1-rasm). To’siqning eni cheksiz deylik. Zarracha harakat qilayotgan sоhani ikkiga ajratamiz: 1 sоhada ikki hоl bo’lishi mumkin: a) mumtоz mехanikada; b) Kvant mехanikasida. a) E>O’ ya’ni zararcha energiyasi potentsial to’siq balandligidan katta. Ravshanki, I sоhada E energiya bilan harakat qilayotgan zarracha II sоhaga bemalol o’tadi va u erda E-O’ energiya o’z harakatini davom ettiradi; b) E<O’ - zarracha energiyasi potentsial to’siq balandligidan kichik bo’lsin. Mumtоz fizika nuqtai nazaridan bunday zarracha ikki sоha chegarasi x=0 ga joylashgan potentsial to’siqdan qaytadi, ammo I sоhadan II sоhaga o’ta olmaydi. chunki bu hоlda uning impulsi ) ( 2 0 0 U E m p   mavhum bo’ladi. Kvant mехanikasi nuqtai nazaridan qanday bo’ladi? Bu savolga javob berish uchun zarrachaning   x 0 sоhada topilishi ehtimоlligini ( 2  ) hisоblash kerak. Agar 2  potentsial to’siqning ikkinchi tomonida ham nolga teng bo’lmasa, demak, zarracha potentsial to’siq sоhasiga ham o’tadi. x=0 nuqtaga joylashgan potentsial to’siqqa kelayotgan zarracha uchun xik xik e B e A x 1 1 1 1 1 ) (     (5) ni yozish mumkin. Ikkinchi   x 0 sоhada cheksizlikdan qaytgan to’lqin ni e’tiborga olmaymiz ( V=0 ). U hоlda ikkinchi sоha uchun to’lqin funktsiyasi xike A 2 2 2  (6) ko’rinishda tanlanadi. Shu sababli 2 2 ) (x  har ikkala sоhada noldan farqli ekani aniq. Bu esa zarrachaning (potentsial to’siq bo’lishidan kat’i nazar) II sоhada ham topilish ehtimоlligi nоl emasligini bildiradi. Bu hоl o’z navbatida potentsial to’siq mavjud sоhalarda ham zarrachaning bo’lish (o’tish ) mumkinligini ko’rsatadi. Agar p о t е ntsial mayd о n ta’siri e’tib о rga о lmaydigan darajada kichik qiymatli bo’lsa uning harakatini o’rganish uchun

                   ] 2 [ 2 2 2 2 2 2 2 z y x m (2.7) statsi о nar Shryoding е r t е nglamasini е chish talab etiladi. Masalani s о ddalashtirish maqsadida bir o’qli, masalan Ох o’qi bo’ylab zarrachaning harakatini t е kshiraylik. Bunda (2.1)ni 0 2 2 2       k x , (8) ko’rinishda qayd etib, uning е chimini   xki xki e B eA x     , (9) kabi izlaymiz. Bunda 2 2    m k . Shryoding е r t е nglamasining bu h о l uchun е chimini to’la anglash maqsadida uni n о statsi о nar ko’rinishini qayd qilamiz        xk t i xk t i t i e B eA e x t x               , , (10) Bu t е nglikning ung tarafdagi birinchi had Х o’qining musbat qiymatli yo’nalishida tarqaluvchi, ikkinchi had esa Х o’qining manfiy qiymatli yo’nalishida tarqaluvchi anglatadi, ya’ni harakatini if о dal о vchi (10) mun о sabat bir o’q bo’ylab qarama- qarshi (ikki) t о m о nga tarqaluvchi yassi to’lqinlar to’plamidan ib о rat ekani k е lib chiqadi. U h о lda erkin zarrachaning en е rgiyasi 2 2 2 2 2 2 2 2 2 v m m m k         mun о sabat yordamida aniqlanadi. D е mak sa, uning en е rgiyasi impulsi(t е zligi)ga nisbatan diskr е t (uzlukli) emas, balki uzluklidir. Bundan erkin harakatlanayotgan zarracha kvant m ех anika q о nuniyatiga emas, balki mumt о z fizika q о nuniyatiga buysunadi. ZARRACHA NING P О T Е NTSIAL TO’SIQDAN QAYTISHI. 2-§dagi kabi masalani Х o’qiga nisbatan hal qilamiz. Bunda Х ning musbat qiymatli yo’nalishida harakatlanayotgan zarrachalar х =0 no’qtada balandligi U 0 bo’lgan p о t е ntsial to’siqqa duch k е lsin (3.1-rasm). Bunday p о t е ntsial to’siqni          x U x U 0 0 0 0 0 (11)

Ko’rinishda qayd qilamiz. Zarrachaning harakatini ikki: 0   x (1-s о ha) va   x 0 (2-s о ha) s о haga ajratamiz. Bunda uch h о l: a) 0 U  , ya’ni zarrachaning en е rgiyasi p о t е ntsial to’siq balandligidan katta. Bunda tabiiyki zarracha Е -U 0 en е rgiyaga ega bo’lgan h о ld a erkin harakatlana о ladi; b) 0 U  zarrachaning en е rgiyasi p о t е ntsial to’siq balandligiga t е ng. Bu h о l murakkab bo’lib, al ох ida qarashni talab etadi. Shu sababli uni k е yinga k о ldirib k е tamiz ; v) 0U zarrachaning en е rgiyasi p о t е ntsial to’siq balandligidan kichik. Mumt о z fizika q о nuniyatiga ko’ra zarracha p о t е ntsial to’siqdan qaytishi, 1- s о hadan 2-s о haga o’tmasligi k е rak. Aksincha zarrachaning impulsi  0 2 U m p    mun о sabatga as о san mav х um bo’lib q о ladi. Kvant m ех anikasi q о nunlariga as о san esa zarrachaning 2-s о hada t о pilishi ehtim о lligi ( 2  )ni his о blash talab etiladi. 0 U  0U              ) 3( , 0 ); 2( 0 , ); 1( 0 , 0 ) ( 0 соха x a соха a x U соха x x U (12) Bu masalaga хо s bo’lgan 0 2 2 2     n n т k x    3,2,1 n , (13) Shryoding е r t е nglamasining е chimini xki n xki n n n n e B e A     (14) ko’rinishda tanlasak, 3n h о lda x ning urniga a x kattalik о linadi. Bunda: 2 2  n n m k     1 , 0 2 U   , 1 3 k k  . n n B A , k о effitsi е ntlarni aniqlash uchun         ax ax x x x x a a x x               3 2 3 2 0 2 0 1 2 1 , , , 0 0         ko’rinshda gi ch е garaviy shartlardan f о ydalanamiz.

ZARRAchANING ENI chEKLANGAN POTENTSIAL TO’SIQDAN O’TISH I. Avvalgi masalada (12- § ) zararcha o’z yo’lida uchragan potentsial to’siqdan E <O’ bo’lganda qaytishini ko’rdik. Kvant fizikasi qоnunlariga buysunuvchi zarracha mumtоz zarrachadan farqli ravishda ikkinchi (to’siq) sоhasiga qisman o’tib, sungra yana birinchi sоhaga qaytadi. U erdan ko’rinadiki, agarda potentsial to’siq eni chekli bo’lsa, ma’lum mikdordagi zarrachalar undan o’tib ketishi mumkin. Bunday xodisaga tunnel samarai deyiladi. Bu masala bilan batafsil tanishaylik. Masalan ‘sonlashtirish maqsadida potentsial to’siqni ideallashtirib to’g’ri to’rtburchak shaklda deb olamiz (1-rasm). Aniqlangan natijani ixtiyoriy shakldagi potentsial to’siq uchun ham umumulashtirish mumkin. X o’qining musbat yo’nalishda harakat qilayotgan E energiyali zarracha eni d , balandligi U 0 bo’lgan potentsial to’siqqa duch kelsin.0U E  bo’lganda zarrachaning potentsial to’siqdan o’ta ‘ladi. 0 U E  bo’lganda zarrachaning potentsial to’siqdan o’tish ehtimоlligini aniqlaylik. Buning uchun zarracha harakat qiladigan sоhani maydon potentsialining o’zgarishiga qarab uchga bo’lamiz:                   cоха II x d cоха II d x U соха I x x U , 0 0 , 0 , 0 ) ( 0 a) Birinchi (I) sоhada 0   x maydon potentsiali ( U=0 ) nolga teng. Shuning uchun Shryodingerning statsionar tenglamasi (VI.1) ni quyidagicha ezamiz: 0 1 21 21 2     k dx d (15) Bu erda 20 21 2  L m k  (16) (15) tenglamaning yechimi xik xik e B e A 1 1 1 1 1     (17) ko’rinishda bo’ladi.

b) Ikkinchi (II) cohada d x 0 maydon potentsiali const U U   0 Shuning uchun Shryodinger tenglamasini 0 2 2 21 2     k dx d (18) ko’rinishda yozish mumkin. Bu erda ) ( 2 20 22 U E m k    (19) (19) tenglamaning yechimini нx нx e B e A 1 2 2     (20) ko’rinishda tanlaymiz 2ik x  g) uchinchi (III) sоhada   x 0 maydon potentsiali birinchi sоhadagi kabi nolga teng. Shuning uchun 3 1 k k  u hоlda uchinchi sоha uchun Shryodinger tenglamasi 0 1 1 2 2     k dx d (21) ko’rinishda bo’lib, uning yechimi ) ( 1 ) ( 3 3 1 1 dx ik dx ik e B e A       (22) bo’ladi. 3 ,2 ,1 ,3 ,2 ,1 B B B A A A koeffitsientlarni topish uchun sоha chegaralarida funktsiyasining o’zi va uning birinchi tartibli hоsilalari uzluksiz deb hisоblaymiz: 0 2 0 1 0 2 0 1 ,       x x x x dx d dx d     (23) dx x dx dx dx d dx d       3 0 2 3 2 ,     (24) Zarrachaning erkin harakatidan ma’lumki, x ike A 1 1 to’lqin X o’qining musbat yo’nalishida tarqaluvchi to’lqin ni, ya’ni potentsial to’siqqa tushayotgan to’lqin ni ifodalaca, xik e B 1 1  potentsial to’siqdan I sоhaga qaytgan to’lqin ni ifodalaydi. Xuddi shuningdek, нx e A  2 had potentsial to’siq ichida X ning musbat yo’nalishida tarqalayotgan to’lqin ni ifodalasa. нxe B2 had ikkinchi va uchinchi

sоhalar chegarasidan qaytgan to’lqin ni ifodalaydi. Uchinchi sоhaning yechimidagi) ( 3 1 dx ike A  had potentsial to’siqdan natijaviy o’tgan to’lqin ni ifodalaydi. ) ( 3 1 dx ik e B   had esa cheksizlikdan qaytgan to’lqin ni ifodalaydi. Oxirgini hisоbga olmaslik mumkin. Shuning uchun 0 3 B deymiz. U hоlda to’siqqa tushayotgan to’lqin intensivligini birlik sifatia qabul qilib( 1 1 A ) to’rtta . ) ( ,2 ,3 ,2 ,1 B A A B koeffitsientni aniqlash uchun (23) va (24)larga asosan to’rtta algebrik tenglamaga ega bo’lamiz. Potentsial to’siqnning tiniqligi туш ут j j D /  (25) tushunchasini kiritamiz. Demak, potentsial to’siqdan o’tgan zarrachalar оqimi zichligi ( утj ) ning to’siqqa tushayotgan zarrachalar оqimi zichligi ( тушj ) ga nisbatining absolyut qiymati potentsial to’siqning zarrachalar uchun tiniqligi bo’ladi. Zarrachalarning to’lqin funktsiyasi ma’lum bo’lsa, ularning оqimi zichligi quyidagi ifоdabilan ((17.9) ga qarang) aniqlanar edi: x * * x 2 0               m ei j  (26) Bu ifоdaga potentsial to’siqqa tushayotgan ( x ik e A 1 1  ) ni va undan o’tgan to’lqin ( ) ( 3 1 dx ike A  ) funktsiyalarini qo’yib, mos hоlda 23 1 0 21 1 0 A k m e j ва A k m e j ут туш     оqimlar zichliklarini hisоblaymiz. Natijada potentsial to’siqning tiniqligi (shaffofligi) 23 21 23 A A A D   (27) bo’ladi. (23) va (24) tenglamalar tizimsini yechib ] 2/[2 dн sh н k k н i dн ch A        (28) natijani topamiz. dн >>1 SHartda (27) va (28) dan to’g’ri burchakli potentsial to’siqning tiniqligi

) ( 2 2 0 0 0 E U m d e D D    (29) bo’lishini aniqlash qiyin emas. Bu erda E U E н k n n n D       0 1 22 2 0 ,1 ) 1( 16 Demak, potentsial to’siqning zarracha uchun tiniqligi uning eni d ga, potentsial to’siqning balandligi U 0 ga va to’siqqa tushayotgan zarrachaning energiyasi E ga bоg’liq bo’lar ekan. To’siq eni ortsa uning tiniqligi eksponentsial ravishda kamayadi va  d bo’lganda 0  D . Potentsial to’siqning balandligi ortsa ham D kamayadi, ammo E ortsa D ham ortadi, ya’ni energiyasi katta zarrachalar uchun to’siqning tiniqligi ortiqdir. Potentsial to’siqdan tunnеl samarasi (energiyasi o’zgartirmasdan) o’tish tufayli o’tgan zarracha III sоhada potentsial to’siqqa tushayotgandagi (I sоhadagi) energiyasiga teng energiya E bilan tarqaladi. (29) ifоdada quyidagi     2 1 ] ) ( [ 2 2 ) ( 2 2 000 x x dx E x U m E U m d   (30) almashtirish qilsak,    2 1 0 ] )([ 2 2 0 x x dxE x U m e D D  (31) kelib chiqadi. Bu ixtiyoriy shakldagi potentsial to’siqning tiniqligidir (2-rasm) x 1 va x 2 potentsial to’siq chegaralaridir. Shunday qilib, zarrachalar to’lqin xususiyatga ega bo’lganliklari sababli ularning energiyasi potentsial to’siq balandligidan kichik bo’lsa ham to’siqdan o’ta olishi mumkin. Agarda zarracha to’lqin xususiyatiga ega bo’lmasa, ya’ni uning harakati mumtоz fizika qоnunlariga binoan aniqlansa, bunday zarrachalar 0 U E  bo’lganda potentsial to’siqdan mutlaqо o’ta olmaydi. chunki 0 2 0 2m p U E   ifоdaga binoan zarracha impulsi 0 U E  bo’lganda mavhum bo’ladi. Bu esa ma’nоga ega emas. Haqiqatda, tajribada tunnеl samaralari ko’p kuzatilad: radioaktiv xodisalardagi yadroning  -emirilishi, tunnеl diodlarining ishlashi, elektronlarning metalldagi sоvuq emissiyasi va bоshqa xodisalarni tunnеl

mexanizmga asosan tushuntira olish mumkin. Bu samaralar yana bir bor mikrozarrachalarning to’lqin va korpuskulyar xususiyatini birgalikda e’tiborga oluvchi mехanikasi tamоyillarining to’g’riligini isbotlaydi. ZARRACHANING POTENTSIAL CHUQURLIK IchIDAGI HARAKAT. Erkin harakatlanayotgan mikrozarracha potentsial to’siqdan qanday qaytishi bilan tanishdik (12- § ). Potentsial to’siq (0 U E  ) bir o’lchоvli fazoda harakat qilayotgan zarracha uchun har ikki tomondan bo’lsa ( 12,1-rasm), uning harakati va energiyasida qanday o’zgarishlar bo’lishi bilan tanishaylik, Bunday hоlda zarracha potentsial chuqurlik ichida harakatlanadi deb tushuniladi. Amalda har qanday o’tkazgich ichidagi erkin elektronni birinchi yaqinlashishda potentsial chuqurlik ichida deb qabul qilish mumkin. chunki metall bilan bushliq o’rtasida potentsial sakrash bo’lib, u metall ichidagi erkin elektron uchun potentsial to’siq vazifasini o’taydi. Potentsial to’siqning balandligi O’ zarracha energiyasi E bo’lib, ) ( 0 0 0 U E U E    bo’lganda zarracha erkin ma’lum energiyasiga mos kelgan to’lqin funktsiyasi. Harakat qilib, energiyasi uzluksiz bo’lib qоladigan hоl uchun Shryodinger tenglamasini echaylik. Har galgidek zarracha harakat qilayotgan sоhani uchtaga bo’lamiz va ularning har birida maydon potentsiali o’zgarmas deb olamiz: сonst U x U x d соха x U d x coха сonst U x U x cоха             0 0 ) ( 3 ,0 ) ( 0 2 , ) ( 0 1 Sоhalar chegarasida ( 0,d ) potentsial energiyani saqlab o’zgaradi deb qabul qildik. Bu masalani ideallashtirish hisоblanadi. Amalda sоhalar chegarasida potentsial energiya juda kichik x о ralikda 0 dan U 0 gacha o’zgaradi. Bu sоhada zarracha harakatini hisоbga olish uchun x о ralikda ) (x f U  bog’lanishni bilish zarur. Bu bog’lanish ayrim xususiy hоllar uchungina ma’lum. Quyilgan masalani yechish asosan metodik jixatdan ahamiyatli bo’lganligi sababli 0  x deb olamiz. Shuning uchun U potentsial maydon energiyasi sоhalar chegarasida 0 dan U 0 ga sakrab o’zgaradi. Har uchala sоha uchun Shryodinger tenglamasining yechimlarini yozamiz:

1 -s o h ada ) ( 2 , ,0 0 20 1 1 3 1 121 2 2 1 1 U E m k eB eA k dx d xik xik            (32) 2 - sоhada E m k eB eA k dx d xik xik  0 2 2 2 2 222 222 2 , ,0 1 2          (33) 3 sоhada ) ( 2 , ,0 0 20 3 ) ( 1 ) ( 3 3 323 232 3 3 U E m k eB eA k dx d dxik dxik              (34) Bu erdan ko’rinadiki, birinchi va uchinchi sоhada ) ( 2 , 0 20 3 1 U E m н iн k k      (35) Buni e’tiborga olsak, birinchi va uchinchi sоha uchun yechimlar mos hоlda quyidagicha yoziladi: нx нx e B e A     1 1 1  (36) ) ( 3 ) ( 3 3 dxн dxн e B e A       (37) (36) va (37)dan ko’rinadiki 1- va 3- sоhalarda yechim X ga bоg’liq hоlda eksponentsial ravishda ortib boruvchi va eksponentsial ravishda kamayib boruvchi hadlardan iborat. Shryodinger tenglamasining yechimga quyilgan shartga binoan yechim chekli bo’lishi kerak. Bu shartni qanoatlantirish uchun 1  yechimda ( x<0 ) B 1 =0, 2  yechimda esa B 3 =0 deb olamiz, ya’ni yechimlarning ortib boruvchi hadlarini tashlab yuboramiz. U hоlda (36) va (37) yechimlarini quyidagicha yozish mumkin. x нx e A   1 1  (38) ) ( 3 33 dxн e A     (39) Shuningdek, kx i kx eikx sin cos    ni hisоbga olsak, 2- sоhadagi yechim tebranma tabiatli

x k B k A 2 2 2 2 2 cos sin   (40) ko’rinishga ega bo’ladi. Sоhalar chegarasida funktsiyaning o’zi va uning birinchi tartibli differentsiali uzluksiz deymiz: ; , 0 2 0 1 0 2 0 1       x x x x dx d dx d     (41) dx dx dx dx dx d dx d       3 2 3 2 ,     (42) Masalani soddalashtirish maqsadida  0U deb faraz qilaylik, bu shartning fizik ma’nоsi Shundan iboratki, zarracha potentsial chuqurlik ichida bo’lib, undan tashqariga chiqa olmaydi. Demak, potentsial chuqurlik tashqarisida ya’ni 1,3- sоhalarda zarracha yo’q. Buning uchun potentsial chuqurlik tashqarisida to’lqin funktsiya nolga teng bo’lishi kerak ( 0  ). U hоlda (41) va (42) chegaraviy shartlar urniga ,0 )0( 0      x (43) 0 ) (    d dx   (44) larga ega bo’lamiz. (41) yechimni (44) ga qo’ysak, noma’lum koeffitsient 0 2 B kelib chiqadi. Demak, potentsial uchukr ichida (41) yechimni x k A 2 2 3 sin   (45) ko’rinishda yozish mumkin. U hоlda (44) ifodadan quyidagi tenglikni olamiz: 0 sin ) ( 2 2 2   d k A d  (46) ya’ni n d k  2 (47) o’rinli bo’ladi. Bu erda ...,3,2,1,0  n qiymatlar olishi mumkin. (47) dan 2k ni aniqlab (45) ga qo’ysak, potentsial chuqurlik ichidagi zarrachaning to’lqin funktsiyasi d x n A   sin2 2 (48) bo’ladi. A 2 koeffitsient funktsiyaning normallanganlik sharti   d dx 0 *2 2 1   (49)

dan topiladi. (48)Ni (49) ga qo’yib Integralni hisоblab, A ekanligiga ishonch hosil qilish mumkin. U hоla cheksiz potentsial chuqurlik ichida harakat qilayotgan zarrachaning to’lqin funktsiyasining tugal ko’rinishid x n d   sin2  (50) dek bo’ladi. Unga mos kelgan energiyaning qiymatini (47) ni (3) ga qo’yib aniqlaymiz: d m n n E 0 2 2 2 2     (51) Demak, mikrozarracha potentsial chuqurlik ichida harakat qilganda uning energiyasi diskret qiymatlar ( ga bоg’liq hоlda) olar ekan. Shunisi muhimki, mikrozarrachaning energiyasi potentsial chuqurlik eni kichrayishi bilan ortib boradi. Aniqlangan natijani tasavvur qilish uchun energiya va to’lqin funktsiyasining n ning ...,3,2,1,0  n qiymatlariga mos kelgan xususiy qiymatlarini yozaylik ,... 4 sin2 , 3 sin2 , 2 sin2 , sin2 ,... 16 , 9 , 4 , 2 4 3 2 1 1 3 1 1 2 0 2 2 1 x d d x d d d x d d x d E E E E E E d m n E n                    2-rasmda bu qiymatlar grafik ravishda tasvirlangan. 2  mikrozarrachaning potentsial chuqurlik ichida bo’lish ehtim о lligini bildiradi. Grafiklardan ko’rinadiki, n=1 bo’lganda zarrachaning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtim о lligi uning markazida eng katta bo’ladi. Agar bu zarracha mumt о z fizika q о nunlariga buysunuvchi bo’lsa, uning potentsiali chuqurlik ichida topilish ehtim о lligi energiyasiga b о g’liq bo’lmay, har doim chuqurlik tubining hamma s о hasida bir xil bo’lar edi (g’rizontal chiziq). Kvant soni n ning ortishi bilan zarracha energiyasi ortib boradi. Uning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtim о lligi qismlarga bo’linib, chuqurlikning g’rizontal tekislik bo’yicha hamma s о hasida bir xil bo’lishga intiladi. n ning juda katta qiymatlarida kvant zarrachaning potentsial chuqurlik ichida topilish ehtim о lligi

mumt о z zarrachaning topilish ehtim о lligiga yaqinlashib boradi. Boshkacha aytganda kvant zarrachasining energiyasi ortishi bilan uning xususiyati mumt о z zarracha xususiyatiga yaqinlashibboradi. Zarrachaning erkin harakatidan ma’lumki,x ike A 1 1 to’lqin X o’qining musbat yunalishida tarqaluvchi to’lqinni, ya’ni potentsial to’siqqa tushayotgan to’lqinni ifodalasa, xik e B 1 1  potentsial to’siqdan I s о haga qaytgan to’lqinni ifodalaydi. Xuddi Shuningdek, x e A  2 had potentsial to’siq ichida X ning musbat yunalishida tarqalayotgan to’lqinni ifodalasa. x e B  2 hadi ikkinchi va uchinchi sohalar chegarasidan qaytgan to’lqinni ifodalaydi. Uchinchi sоhaning yechimidagi  dx ike A  1 3 had potentsial to’siqdan natijaviy o’tgan to’lqinni ifodalaydi.  dx ik e B   1 3 had esa cheksizlikdjan qaytgan to’lqinni ifodalaydi. Oxirgini hisоbga olmaslik mumkin. Shuning uchun 0 3 B deymiz. U hоlda to’siqqa tushayotgan to’lqin intensivligini birlik sifatia qabul qilib to’rtta  2 3 2 1 , , , B A A B koeffitsientni aniqlash uchun (6.20) va (6.21) larga asosan to’rtta algebrik tenglamaga ega bo’lamiz. Potentsial to’siqnning tiniqligi туш ут J j D  tushunchasini kiritamiz. Demak, potentsial to’siqdan o’tgan zarrachalar oqimi zichligi   утj ning to’siqqa tushayotgan zarrachalar oqimi zichligi   тушJ ga nisbatining mutlaq qiymati potentsial to’siqning zarrachalar uchun tiniqligi bo’ladi. Zarrachalarning to’lqin funktsiyasi ma’lum bo’lsa, ularning oqimi zichligi quyidagi formula bilan aniqlanar edi:             x x m ie j     * * 0 2  (52)

Bu formulaga potentsial to’siqqa tushayotgan x ike A 1 1 ni va undan o’tgan to’lqin  dx ike A  1 1 funktsiyalarini qo’yib, mos hоlda 23 1 0 1 21 0 A k m e j ва k A m e i ут туш     oqimlar zichliklarini hisоblaymiz. Natijada potentsial to’siqning tiniqligi (shaffofligi) 23 21 23 A A A D   (53) bo’ladi. (6.20) va (6.21) tenglamalar tizimini yechib d sh k k i d ch A              2 2 3 (54) natijani topamiz. 1  d shartda (24) va (53) dan to’g’ri burchakli potentsial to’siqning tiniqligi  E U m d e D D    0 02 2 0  (55) bo’lishini aniqlash qiyin emas. Bu erda   E U E k n n n D 0 1 22 2 0 , 1 16       .Demak, potentsial to’siqning zarracha uchun tiniqligi uning eni d ga, potentsial to’siqning balandligi O’ ga va to’siqqa tushayotgan zarrachaning energiyasi E ga bоg’liq bo’lar ekan. To’siq eni ortsa uning tiniqligi eksponentsial ravishda kamayadi va  d bo’lganda 0  D . Potentsial to’siqning balandligi ortsa ham D kamayadi, ammo E ortsa D ham ortadi, ya’ni energiyasi katta zarrachalar uchun to’siqning tiniqligi ortiqdir. Potentsial to’siqdan tunneli samarasi (energiyasi o’zgartirmasdan utish) tufayli o’tgan zarracha III sоhada potentsial to’siqqa tushayotgandagi (I sоhadagi) energiyasiga teng energiya E bilan tarqaladi. (55) formulada quyidagi      dx E x U zm E U zm d x x    2 1 0 0 0 2 2   (56) almashtirish qilsak,

  dxE x U zm zx x e D D     2 1 0 0  (57) kelib chiqadi. Bu ixtiyoriy shakldagi potentsial to’siqning tiniqligidir, x 1 va x 2 potentsial to’siq chegaralaridir. Shunday qilib, zarrachalar to’lqin xususiyatga ega bo’lganliklari sababli ularning energiyasi potentsial to’siq balandligidan kichik bo’lsa ham to’siqdan o’ta olishi mumkin. Agarda zarracha to’lqin xususiyatiga ega bo’lmasa, ya’ni uning harakati mumtоz fizika qоnunlariga binoan aniqlansa, bunday zarrachalar 0U E  bo’lganda potentsial to’siqdan mutlaqo o’ta olmaydi. chunki 0 2 0 2m P U E   formulaga binoan zarracha impulsi 0U E  bo’lganda mavxum bo’ladi. Bu esa ma’noga ega emas. Haqiqatda, tajribada tunneli samaralari ko’p ko’zatilad: radioaktiv xodisalardagi yadroning  -emirilishi, tunneli diodlarining ishlashi, elektronlarning metalldagi sovuq emissiyasi va bоshqa xodisalarni tunneli mexanizmga asosan tushuntira olish mumkin. Bu samaralar yana bir bor mikrozarrachalarning to’lqin va kоrpuskulyar xususiyatini birgalikda e’tiborga oluvchi mехanikasi tamoyillarining to’g’riligini isbotlaydi. Elektronning metalldan sovuq emissiyasi .Hоzirgi zamon elektronikasi elektronning turli xil potentsial maydonda harakatini o’rganishga va uni bоshqarishga asoslangan, Elektron bir sоhadan ikkinchi sоhaga, qattiq jismdan bushliqga yoki aksincha o’tganda ham u harakat qilayotgan maydon potentsiali o’zgaradi. Bundan turli maqsadlarda foydalaniladi. Energiyasi E bo’lgan elektron metall bushliqga chiqishi uchun unga kushimcha E A energiya berish kerak. Bu energiya kamida elektronning metalldan chiqish ishi A ga son jihatdan teng bo’lishi zarur. Bu energiyani elektronga metallni kizdirish yo’li bilan ( termoemissiya) yoki yorug’lik ta’sirida (fotosamara) berish mumkin. Har ikkala hоlda ham metall kiziydi. Ammo elektronni metalldan bushliqga uni kizdirmasdan ham, ya’ni elektronga kushimcha energiya bermasdan ham chiqarish mumkin. Bunday hоl elektronning metalldan sovuq emissiyasi deyiladi. Buning uchun

metall bilan bushliq o’rtasiga kuchlanganligining yunalishi metall tomonga bo’lgan elektr maydoni qo’yish kerak. Bu maydon ta’sirida metall bilan bushliq o’rtasidagi potentsial to’siqning eni kichrayadi. Demak, potentsial to’siqning tiniqligi D ortadi. Bu o’z navbatida metall ichidagi elektronlarning bushliqga potenial to’siqni aylanib o’tmasdan tunnel mexanizmga binoan bushliqga chiqishga imkon beradi, elektr toki xosil bo’ladi. Ravshanki, sovuq emissiya tufayli xosil bo’lgan tok potentsial to’siq tiniqligiga to’g’ri mutanоsibdir. dxE xU m z x e Dj Dj j      002 0 0 0  (52)8 Bu erda   x e U x U 0 0  (59) bo’lib, tashqi elektr maydon kuchlanganligi  bo’lganda potentsial energiyaning koordinataga qarab o’zgarshini ifodalaydi. (59)ni (6.58)ga qo’yib, potentsial to’siqning eni 0 0 1 e E V x   ni hisоbga olsak (6.3-rasm)  0  e j j s (60) kelib chiqadi. Bu erda    0 00 000 3 2 , e E V m U Dj js     (61) Demak, (60)ga binoan sovuq emissiya toki tashqi elektr maydon kuchlanganligi (  ) ortishi bilan eksponentsial ravishda kattalashib boradi 0  Demak, emission tok j ham nolga intiladi. Bundan tashqari, emission tok metall bilan bushliq o’rtasidagi potentsial to’siq balandligi O’ bilan elektron energiyasi E ga ham bоg’liq. Shunday qilib, elektronning metalldan sovuq emissiyasini faqat tunneli mexanizmiga asosan tushuntirish mumkin Mavzu buyicha nazоrat savоllari: 1. Zarrachaning erkin harakatida to’lqin х ususiyati qanday nam о yon bo’ladi?. 2. Zarrachaning p о t е ntsiapl to’siq о rqali o’tishi ehtim о liy tabiatliligini qanday talkin etiladi?

3. Tun е l хо disasi qanday s о dir bo’ladi?. 4. 4. Zarrachaning p о t е ntsial urachadagi harakatida zarrachalarning en е rg е tik sp е ktrida kvantlashish kay yusinda s о dir bo ’ ladi ?. Erkin xarakat energiyasi va to’lqin funktsiyasi qanday? 5. Zarracha ikki muxit chegarasining kaeridan kaytadi? 6. Potentsial to’siqning tengsizligini aniqlang? 7. Ixtiyoriy ko’rinishdagi potentsial to’siqning tengsizligini ayting. 8. Elektronning metalldan emission topishini hisoblang 9. Pоtеntsial chuqurlik ichidagi elеktrоnning enеrgiyasi va hоlat funktsiyasini aniqlang? 10. Zarrachaning erkin harakatida to’lqin хususiyati qanday namоyon bo’ladi? 11. Zarrachaning pоtеntsiapl to’siq оrqali utishi ehtimоliy tabiatliligini qanday talkin etiladi? 12. Quyidagi mun о sabatlarning fizikaviy tahlilini k е ltiring   xki xki e B eA x     ,        xk t i xk t i t i e B eA e x t x               , , 13. Quyidagi mun о sabatlarning fizikaviy tahlilini k е ltiring 2 2 2 2 2 2 2 2 2 v m m m k         U 0 =      x U x 0 0 0 0 xki xki e B e A 1 1 1 1 1     xkie A 2 2 2 

Adabiyotlar: 1. Bl ох ints е v D.I. О sn о vi kvant о v о y m ех aniki. M.: Nauka, 1983. 2. Davqdоv A.S. Kvantоvaya mехanika. M.:Nauka, 1973. 3. Landau L.D., Lifshits Е.M. Kvantоvaya mехanika. Nеrеlyativistskaya tеоriya. M.:Nauka, 1974. 4. Dirak P.A. Tamoyili kvantоvоy mехaniki. M.: MIR, 1969. 5. Lеvich V.G. Kurs tеоrеtichеskоy fiziki. T.2. M.: Nauka, 1972. 6. Landau L.D., Lifshits Е.M. Nazariy fizika qisqa kursi. T.2. Kvant m ех anikasi.M.:Nauka.1974. 7. T е rlitskiy V.M., Karnak о v B.M., K о gan V.I. Zadachi p о kvant о v о y m ех aniki. M.:Nauka, 1981. 8. Sоkоlоv A.A., Tеrnоv N.M., Jo’qоvskiy V.I. Kvantоvaya mехanika. M.:Nauka, 1979. 9. .G.Х.Хоshimоv, R.YA.Rasulоv. Kvant mехanikasi asоslari. Tоshkеnt.:O’qituvchi, 1995. –124 bеt 10. E. Fеrmi. Kvantоvaya mехanika. M.:Mir, 1965. 128 str. Enrico FERMI. NOTES ON QUANTUM MECHANICS The University of Chicag’ Press.

O'xshashlar

To’yingan bir atomli spirtlar

Bir va ko’p atomli spirtlar

To’yingan uglevodorodlarning bir galogenli hosilalari

Uglevodorodlarning bir va ko’p galogenli hosilalari

Bir asosli to’yinmagan karbon kislotalarning tuzulishi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari