Bir asosli to’yinmagan karbon kislotalarning tuzulishi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari - Kimyo - Referatlar

Bir asosli to’yinmagan karbon kislotalarning tuzulishi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari

Yuklangan vaqt:

14.05.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

182.283203125 KB

Ko'chirib olish

Bir asosli to’yinmagan karbon kislotalarning tuzulishi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari Reja: 1. Bir atomli to’yinmagan karbon kislotalar haqida umumiy ma’lumot 2. Bir atomli to’yinmagan karbon kislotalar olinishi va xossalari 3. Bir atomli to’yinmagan karbon kislotalar fizik – kimyoviy xossalari Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati

Molekulasida karboksil gruppa – COOH bo`lgan moddalar larbon kislotalar deb ataladi. Karbon kislotalar karboksil gruppalarning soniga ko`ra bir asosli, ikki asosli va ko`p asosli bo`ladi. Masalan, sirka kislota CH 3 COOH va moy kislota C 3 H 7 COOH – bir asosli, oksalat kislota HOOC-COOH va malon kislota HOOC- CH 2 -COOH ikki asosli kislotalardir. Karbon kislotalar to`yingan va to`yinmagan, shuningdek , ochiq zanjirli va halqali tuzilishga ega bo`ladi. Kislota molekulasidagi karboksil gruppa karbonil >C= va gidroksi – OH gruppalardan tashkil topgan. Karbon kislotalar, ularning tuzlari hmda elekton formulasi quyidagicha ifodalangan: Nomenklatura va izomeriyasi. To`yingan bir asosli karbon kislotalar yog` kislotalar deb ham ataladi, chunki bu kislotalarning birinchi vakili yog`lardan olingan. To`yingan bir asosli yog` kislotalarni nomlashda, ko`pincha ularning trivial nomlaridan foydalaniladi. Bu nom kislota qanday xomashyodan olinganligin ko`rsatadi, masalan, ularning birinchi vakili H-COOH chumoli kislota deb ataladi , chunki dasilab chumolidan ajratib olingan. Xuddi shunga o`xshash, valerian kislota – valeriana o`simligining ildizidan olingan. Sistemtik nomenklaturaga ko`ra kislotalarning nomi tegishli uglevodorod nomiga kislota so`zini qo`shish bilan hosil qilinadi: To`yingan karbon kislotalarda aldegidlardagi singari izomeriyaning ikki turi: uglerod skeletining va karboksil gruppaning zanjirda turlicha joylanishidan kelib chiqadigan izomeriyasi mavjud.

Olinish usullari. 1. Birlamchi spirtlar oksidlanganda dastlab aldegid, so`ngra kislota hosil bo`ladi. Bunda uglerod atomlarining soni o`zgarmaydi: 2. Gemigaloidli uglevodorodlar, orto-efirlar, amidlar, kislota angidridlari va xlorangidridlari gidrolizlanishidan hosil bo`ladi. 3. Ikki sosli karbon kislotalarni qizdirib acetosirka efir asosida sintez qilish orqali va yog`-moylarni gidrolizlab olinadi. Fizik xossalari. Karbon kislotalarning quyi vakillari odatdagi sharoitda o`tkir hidli, suv bilan har qanday nisbatda aralashadigan , sovitilganda oson kristallanadigan harakatchan suyuqliklardir. Molekulasidagi uglerod atomlari soni beshtadan to`qqiztagacha bo`lgan kislotalar (izomoy kislota ham) moysimon suyuqliklar bo`lib, suvda yomon eriydi. Yuqori molekulyar yog` kislotalar hidsiz, suvda erimaydigan qattiq moddalardir. Bir asosli to`yingan karbon kislotalarning asosiy fizik xossalari 9- jadvalda keltirilgan. Karbon kislotalarning deyarli hammasi spirtda va efirda yaxshi eriydi. Kislotalarning molekulyar massasi ortishi bilan qaynash temperaturasi ham ortadi, solishtirma massasi esa kamayadi. Normal tuzilishga ega bo`lgan kislotalar tarmoqlangan kislotalarga qaraganda yuqori temperaturada qaynaydi. Masalan, valerian kislota CH 3 -CH 2 -CH 2 -CH 2 -COOH 180°C da,

izovalerian kislota 176,7° C da qaynaydi. Molekulasidagi uglerod atomlari soni juft bo`lgan kislotalar uglerod atomlari soni toq bo`lgan kislotalarga qaraganda yuqori temperaturada suyuqlanadi. Kislotalarning molekulyar massasini aniqlash natijasida suyuq holatda ularning molekula massasi ikki aravar ortiqligi ma`lum bo`ladi. Buning sababi kislota molekulalarining o`zaro associlanganligi, ya`ni vodorod bog`lanish hosil bo`lganligidir, buning natijasida tsiklik yoki struktura hosil bo`ladi. Kimyoviy xossalari . 1. barcha karbon kislotalar , anorganik kislotalar kabi kislota xossalariga ega bo`lib, ko`k lakmusni qizartiradi. Kislota gidroksidining .kuchli kislotali xossasi karboksil gruppadagi atomlar elektron zichligining siljishi bilan tushuntiriladi. Karboksil gruppada elektron zichligi elektrofil atomga, ya`ni kislorodga siljigan bo`ladi. Natijada karboksil gidroksilidagi vodorod bilan kislorod orasida bog`laish zaiflashadi va, nihoyat, vodorod atomi proton holida ajralib chiqadi, dissocilanadi. 2. Karbon kislotalar ham xuddi mineral kislotalar kabi metallar , metall oksidlari va ishqorlar bilan reakciyaga kirishib tuzlar hosil qiladi: + 3. Karbon kislotalarga fosforning galoidli birikmalari ta`sir ettirilganda shu kislotaning galoid-angidridlari hosil bo`ladi: 4. Karbon kislotalar bilan spirtlar o`zaro reakciyaga kirishib, murakkab efirlar hosil qiladi.

5. Xlorangidridlarga va murakkab efirlarga ammiak ta`sir ettirilsa, kislota amidlari hosil bo`ladi. 6. Sirka xlor bilan reakciyaga kirishib, radikaldagi vodorod xlorga o`rin beradi Ayrim vakillari. Chumoli kislota H-COOH to`yingan bir asosli kislotalarning eng oddiy vakili. U birinchi marta qizil chumolilardan ajratib olingan , shuningdek ko`pgina o`simliklar (qichitqi o`t, archa), qon va muskul tarkibida ham bo`ladi. Laboratoriya sharoitida xloroformga suyultirilgan ishqor ta`sir ettirib chumoli kislota olinadi: Cianid kislota gidrolizlanganda ham chumoli kislota hosil bo`ladi: Hozirgi vaqtda texnikada chumoli kislota olishning birdan-bir usuli yuqori temperaturada o`yuvchi natriyga uglerod (II)-oksid ta`sir ettirishdir: Chumoli kislota o`tkir hidli, achchiq ta`m, suv bilan har qanday nisbatda aralashadigan rangsiz suyuqlik. Tuzilishi jihatidan bir asosli to`yingan kislotalardan farq qiladi. Molekulasi tarkibida aldegid gruppaning borligi sababli, u o`ziga xos quyidagi xususiyatlarni namoyon qiladi: a) chumoli kislota kumush oksidining ammiakdagi eritmasi ta`sirida oson oksidlanib, karbonat angidrid va suv hosil qiladi. б) chumoli kislota yaxshi qaytaruvchidir, u sulema eritmasi bilan qizdirilganda simo metaligacha qaytariladi: в ) chumoli kislota koncentrlangan sul fat kislota ta`sirida uglerod (II)-oksid va suvga parchalanadi:

г) chumoli kislotaning natriyli tuzi 4000C gacha tez qizdirilganda vodorod ajralib chiqadi va natriy aksalat hosil bo`ladi: Chumoli kislota kuchli qaytaruvchi sifatida to`qimachilik sanoatida gazlamalarni bo`yashda, tibbiyotda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Chumoli kislotadan aksalat kislota etil formiat va xushbo`y moddalar (amilformiat) olinadi. Sirka kislotasi CH 3 COOH uzoq vaqtlardan beri ma`lum, chunki u vinoning achishi natijasida hosil bvo`ladi. U ko`p o`simliklarda, hayvon chiqindilarida sof holatda , shuningdek tuz va murakkab efirlar holida uchraydi. Sanoatda sirka kislota bir necha usullar bilan olinadi: 1. Yog`och quruq haydalganda sirka kislota suv qatlamida yig`ilib, qo`shimcha mahsulot sifatida metil spirt va aceton hosil bo`ladi. Sirka kislotani ajratib olish uchun aralashma ohak bilan neytrallanadi, bunda hosil bo`lgan kal tsiy acetat sul fat kislota bilan qizdirilgan parchalanib, sirka kislota sof holatda ajralib chiqadi. Chumoli kislota kuchli qaytaruvchi sifatida to`qimachilik sanoatida gazlamalarni bo`yashda, tibbiyotda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Chumoli kislotadan aksalat kislota etil formiat va xushbo`y moddalar (amilformiat) olinadi. Sirka kislotasi CH 3 COOH uzoq vaqtlardan beri ma`lum, chunki u vinoning achishi natijasida hosil bvo`ladi. U ko`p o`simliklarda, hayvon chiqindilarida sof holatda, shuningdek tuz va murakkab efirlar holida uchraydi. Sanoatda sirka kislota bir necha usullar bilan olinadi: 1. Yog`och quruq haydalganda sirka kislota suv qatlamida yig`ilib, qo`shimcha mahsulot sifatida metil spirt va aceton hosil bo`ladi. Sirka kislotani ajratib olish uchun aralashma ohak bilan neytrallanadi, bunda hosil bo`lgan kal tsiy acetat sul fat kislota bilan qizdirilgan parchalanib, sirka kislota sof holatda ajralib

chiqadi: So`nggi yillarda uglevodorodlar, masalan, butan, pentan va hokazolarni yuqori temperaturada havo kislorodi ta`sirida oksidlab, sirka kislota olishning sanoat usullari ishlab chiqildi (N. A. Mannuel va boshqalar): Sof sirka kislota odatdagi temperaturada o`tkir hidli, rangsiz suyuqlik bo`lib, 1580C da kristallanadi. Shuning uchun suvsiz sirka kislota «muz sirka kislota» deyiladi. Sirka kislota va uning tuzlari – asetatlar sanoatda keng ishlatiladi. U to`qimachilik kon va kimyo sanoatida oziq-ovqat mahsulotlarini konservalashda va boshqa sohalarda ishlatiladi. Sirka kislotaning temir , alyuminiy va xromli tuzlari ayniqsa katta ahamiyatga ega, chunki ular to`qimachilik sanoatida xurush sifatida ishlatiladi. Palmitin C15H 3 1COOH va stearin C17H 3 5COOH kislotalar tabiatda eng ko`p tarqalgan yuqori molekulyar kislotalar bo`lib, ayrim to`yinmagan kislotalar (olein) bilan birga o`simlik va hayvon yog`larining asosiy qismi bo`lgan glicerin efiri holida uchraydi. Palmitin va stearin kislotalar aralashmasi yog`larni gidroliz qilib olinadi. Ular ta`msiz va hidsiz, suvda deyarli erimaydigan qattiq moddalardir. Yuqori molekulyar karbon kislotalarning tuzlari sovunlar deb ataladi. Shu kislotalarning kal tsiydi, magniyli tuzlari suvda erimaydi. Qattiq suvda sovun yuvish xossasining kamayishga sabab ham ana shu tuzlarning hosil bo`lib, cho`kmaga tushishidir: Sintetik yuvish vositalari yuqori molekulali spirtlar bilan kislota murakkab efirlarning natriy tuzlari hisoblanadi Oksikarbon kislotalar

Molekulasida gidroksil (-OH) hamda karboksl (-COOH) gruppalar bo`lgan organik birikmalar oksikarbon kislotalar deyiladi. Nomenklaturasi va izomeriyasi. Oksikarbon kislotalarning ko`pchiligi asosan trivial nom bilan ataladi, ya`ni kislotalarning nomi shu k-t birinchi marta qanday xomashyodan olinganligini (yoki qanday birikmalar tarkibida uchrashishini) ko`rsatadi. Masalan, sut kislota CH 3 -CH(OH)-COOH birinchi marta sutdan , olma kislota HOOC-CH 2 -CN(OH)-COOH olmadan olingan. Jeneva nomenklaturasiga ko`ra oksikislotalarni nomlashda asosiy zanjirdagi uglerod atomlari sonini ifodalovchi uglevodorod nomiga oksigruppani ko`rsatuvchi «ol» qo`shimchasi qo`shilib, tegishli raqam bilan belgilanadi: Oksikarbon kislotalarda izomeriya kislotalar izomeriyasining molekulasining tarmoqlangan yoki tarmoqlanmaganligiga hamda gidroksil gruppaning karboksil gruppaga nisbatan qanday joylashganligiga (ya`ni a, b, g) bog`liq. Masalan, oksipropion kislotaning ikki xil izomeri mavjud: Oksimoy kislotaning uchta izomeriyasi mavjud (a, b va g oksimoy kislota): Ko`pgina oksikarbon kislotalarning molekulasida assimetrik uglerod atomlari bo`lganligi sababli ularda stereoizomer turlardan biri bo`lgan optik izomeriya ham mavjud. Bunday izomekriya haqida keyinroq batafsil to`xtalib o`tishimiz zarur. Olinish usullari. Oksikislotalar tabiatda ko`p tarqalgan bo`lib, (masalan, olma,limon kislotalar) ular asosan o`simliklar tarkibida uchraydi. Oksikarbon kislotalarining molekulasida ham gidroksil gruppa ham karboksil gruppa bo`lganligi uchun ular spirtlarga karboksil gruppa yoki kislotalarga gidroksil gruppa kiritish orqali sintez qilinadi. 1. Oksikarbon kisslotalar, 1,2 glikollar yoki ularning kamida bitta ikkita birlamchi spirt gruppasi (-CH 2 OH) bo`lgan hosilalari oksidlash yo`li bilan hosil qilinadi: 2. a-galoid kislotalarning gidrolizlanishi natijasida oksikislotalarga aylanadi. Fizik va kimyoviy xossalari. Oksikarbon kislotalarning dastlabki vakillari suvda yaxshi eruvchan qovushoq suyuqlik kristall moddalardir. Oksikarbon kislotalar o`ziga mos keladigan to`yingan yog` kislotalarga nisbatan kuchli

kislotalardir. Oksikislotalar bifunkcional moddalar molekulasida hamda gidroksil ham karboksil gruppasi bo`lganligi sababli spirtlarga va kislotalarga xos barcha reakciyalarga kirishadi. Barcha oksikarbon kislotalar spirtlar bilan reakciyaga kirishib murakkab efirlar hosil qiladi: Oksikarbon kislotalar spirtlar kabi xlor angidridlar yoki kislota angidridlari ta`sirida ham quyidagicha murakkab efirlar hosil qiladi: Oksikarbon kislotalarning o`ziga xos reakciyalardan (xususiyatlaridan) biri shuki, ular bir xil sharoitda qizdirilganda molekulasidan osonlik bilan bir molekula suv ajralib chiqib har xil moddalar hosil bo`ladi: Ciklik murakkab efirlar laktidlar deyiladi. Ular gidrolizlanganda yana a- oksikislotalar hosil bo`ladi. b-oksikarbon kislotalar qizdirilganda bir molekula suv ajralib chiqib to`yinmagan karbon kislotalar hosil bo`ladi: g va d-oksikarbon kislotalar erkin holda beqaror bo`lib, faqat tuz holdagina ma`lumdir. g-oksikarbon kislotalar osonlik bilan qizdirilmasa ham sekin-asta o`zidan suv ajratib 5 yoki 6 a`zoli birikmalar laktonlarni hosil qiladi: Shunday qilib, hosil bo`lgan moddalarning xiliga qarab a- , b- yo g-oksikarbon kislotalarni ajratish mumkin. Oksikislotalarning suvli eritmasi to`yingan kislotalarga nisbatan kuchli kislota xususiyatiga ega. Chunki oksikislotalardagi gidroksid gruppa karboksil gruppaning dissocilanishini kuchaytiradi. Masalan, oksisirka kislotaning dissocilanish konstantasi (K=1,48.10-4) sirka kislotaning dissocilanish konstantasi (Kq1,76.10- 5) dan katta. Karbon kislotalarning turlari, nomlanishi, olinish usullari. Karbon kislotalarning kimyoviy xossalari Molekulasida karboksil guruhi -COOH tutgan uglevodorodlarning hosilalariga karbon kislotalar deyiladi. Karbon kislotalar karboksil guruhining soniga va uglevodorod qoldig‘ining tabiatiga qarab, monokarbon, dikarbon va polikarbon kislotalarga, karbon kislotalarning funksional hosilalariga,

uglevodorodning radikalida har xil funksional guruhlar tutgan kislotalarga va ko‘mir kislota hosilalariga bo‘linadi. Monokarbon kislotalar uglerod radikalining tabiatiga qarab: to‘yingan monokarbon kislotalar CHN 2n+1 COOH va halqa tutgan kislotalarga, ( C H 2 ) C H C O O H n C H 2 C H 2 to‘yinmagan monokarbon kislotalarga C n H 2n-1 COOH, C n H 2n-3 COON arenmonokarbon kislotalarga ArCOOH, ArCH 2 COOH, ArCH=CHCOOH bo‘linadi. Karbon kislotalarni tarixiy va sistematik nomenklaturada nomlanadi. Karbon kislotalarni sistematik nomenklaturada nomlash uchun uglevodorod nomiga kislota so‘zi qo‘shib aytiladi. H-COOH metan kislota, chumoli kislota CH 3 COOH etan kislota, sirka kislota CH 3 -CH 2 COOH propan kislota, propion kislota CH 3 (CH 2 ) 2 COOH butan kislota, moy kislota Ammo ko‘p kislotalar tarixiy nomda nomlanadi. Ba’zida tarmoqlangan tuzilishga ega bo‘lgan kislotalarni nomlashda  -,  -,  -,  harflaridan foydalaniladi: Kislotalarni sirka kislota asosida ham nomlash mumkin. M-n: Monokarbon kislotalar galogenalkanlarni va nitrillarni gidroliz qilib olinadi:

Metallorganik birikmalardan olish mumkin: R M g X + C O2 R - C O O M g X R C O O H + M g X 2H + X - Spirt va aldegidlarni havo kislorodi bilan katalizatorlar (So, Mn tuzlari) ishtirokida oksidlash: R - CH2OH RCHO [O] RCOOH [O] RCHO RCOOH [O] Monokarbon kislotalarni malon efiri yordamida ham sintez qilish mumkin. Karbon kislotalar rangsiz suyuq va kristall moddalar. Ularning qaynash haroratlari spirtlarnikidan yuqori. Buning sababi, kislotalar vodorod bog‘ining hisobiga dimer hosil qiladi: R - C O....... O - H........ C - R O H - O Karbon kislotalar ishqorning suvli eritmasi bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi: Karbon kislotalar SOCl 2 , PCl 3 yoki PCl 5 bilan reaksiyaga kirishib xlorangidridlarni hosil qiladi: CH 3COCl + SO 2 + HCl CH3COOH + SOCl 2 Cl O R - C SOCl2 + PCl5 PCl3 OH O R - C Bu reaksiyada eng qulayi tionilxlorid bo‘lib, reaksiya mahsuloti toza chiqadi, sababi SO 2 gaz holida uchib ketadi. Karbon kislotalardan murakkab efirlar olishda uning OH-guruhi hisobiga reaksiya boradi. Murakkab efir olish reaksiyasini eterifikatsiya reaksiyasi deyiladi: ' ' +H + O - R O R - C RCOOH + R - OH + H 2 O

Eterifikatsiya reaksiyasida spirtlarning va kislotalarning reaksiya qobiliyati quyidagi tartibda pasayadi: CH 3 OH > RCH 2 OH > R 2 CHOH > R 3 COH HCOOH>CH 3 COOH>RCH 2 COOH>R 2 CHCOOH>R 3 CCOOH Kislota amidlari kislotalarning ammoniyli tuzlarini qizdirish orqali olinadi: To‘yinmagan kislotalarning nomlanishi va olinishi. To‘yinmagan kislotalarning kimyoviy xossalari. Ishlatilashi Tarkibida qo‘sh bog‘ va uch bog‘ tutgan karbon kislotalar to‘yinmagan kislotalarga kiradi. To‘yinmagan kislotalar ratsional va halqaro nomenklaturalar asosida nomlanadi: N-N: CH 2 =CH-COOH propen kislota, akril kislota. CH 3 -CH=CH-COOH buten-2 kislota, kroton yoki β-metilakril kislota CH 2 =C(CH 3 )-COOH 2-metilpropen kislota, metakril kislota yoki α-metilakril kislota. Ularni qo‘yidagi usullar bilan olinadi: To‘yinmagan spirt va aldegidlar yumshoq sharoitda oksidlansa, to‘yinmagan monokarbon kislotalar hosil bo‘ladi:R - CH = С-(СH2) COOH n R - CH = С-(СH2) CH2OH n R - CH = СH(СH2) CH2OH C O H R - CH = СH(СH2) - n n R - CH = СH(СH2) COOH n [O] [O] [O] Alkinlar CO bilan suvli muhitda nikel tetrakarbonil ishtirokida reaksiyaga kirishadi va  ,  -to‘yinmagan monokarbon kislotalarni (V.Reppe) hosil qiladi: '' R C O ; N i ( C O ) 4 R - C H С - C O O H R - C С - R H 2 O Galogenkarbon, gidroksikarbon kislotalardan H 2 O va HX ajratib, to‘yinmagan kislotalar olinadi:

R C H С H C O O H R C H C H 2 C O O H X N a + О H - R C H C H C O O H X X R C С C O O H N a + О H - R C H С H C O O H R C H C H 2 C O O H O H C - H 2 O0 Kimyoviy xossalari. Uch bog‘ tutgan to‘yinmagan karbon kislotalar to‘yingan kislotalarga nisbatan kuchli kislota hisoblanadi. To‘yinmagan monokarbon kislotalar kislotalarning barcha funksional hosilalarini: tuzlarini, galoidangidridlarini, angidridlarini, murakkab efirlarini beradi. To‘yinmagan monokarbon kislotalar to‘yinmagan bog‘ning xarakteriga ko‘ra alkenlarga va alkinlarga xos bo‘lgan birikish va polimerlanish reaksiyalariga kirishadi: nR C O O HC H - C HR C H = С H C O O H + X - Y X R C H = С H C O O H YR C H С H C O O H n Ayniqsa,  ,  -to‘yinmagan monokarbon kislotalar oson polimerlanadi, chunki karboksil guruh qo‘sh bog‘ning reaksiyaga kirishish qobiliyatini oshiradi. Akril, metakril kislotalar oson polimerlanadi va ulardan sanoatda polimer materiallar olinadi. Ayniqsa, akril kislotaning murakkab efiri, amidi va nitril birikmalari muhim ahamiyatga ega. Olein kislotasi bo‘yoq sanoatida asosiy xom ashyolardan biri hisoblanadi. Molekula tuzilishida karboksil -COOH guruhini saqlagan uglevodorodlar karbon kislotalar deb ataladi. Struktura tuzilishidagi karboksil guruhining soniga arab ularning asosligi belgilanadi. Chumoli, sirka, propion, moy, izovalerian va shunga o'xshash tarkibida bitta karboksil guruh saqlagan kislotalar bir asosli, oksalat, malon, qaxrabo kabi kislotalar esa ikki asosli kislotalar guruhiga kiradi. Bunday birikmalar o'zlari barqarorligi, tibbiyot amaliyotida keng qo'llanishi va yuqori biologik faollikga ega bo'lganligi bilan farqlanadi.

Ayrim kislotalar ya'ni sut, limon, tartrat kislotalari o'zida karboksil guruhi bilan birga gidroksil guruhini ham saqlaydi. Bunday kislotalarni oksikislotalar deb ataladi.Karbon kislotalar kuchsiz kislotali xossaga ega bo'lib kam dissotsiyalanadi. Karbon kislotalar ishqoriy metallar bilan bergan tuzlari esa suvda eruvchan bo'ladi.Karbon kislotalar spirtlar bilan murakkab efirlar hosil qiladi. Tibbiyot amaliyotida karbon kislotalarning tuzlaridan kaliy atsetat, natriy у - oksibutirat, kaltsiy laktat, kaliy glyukonat, kaliy tartrat, natriy sitrat tuzlari turli xil kasalliklarini davolashda qo'llaniladi. To'yinmagan polioksikarbon kislota laktonlaridan askorbin kislotasi tibbiyotda ko'p tarqalgan bo'lib, vitaminlar guruhiga kiradi. U organizmda oksidlanish —qaytarilish, shuningdek uglevodlar almashinish jarayonining normal bo'lishida faol qatnashadi. Talabalar shu guruhga kiruvchi dori moddalarning tahlil usullari bilan yaqindan tanishadilar. Tahlil usullarining o'ziga xos tomonlarini o'rganib, ko'nikmalar hosil qiladilar va o'zlarining nazariy bilimlarini boyitadilar. Aminokislotalar guruhiga molekula tuzulishida qarama-qarshi xossaga ega bo'lgan asosli amin - NH2va kislotali xossaga ega bo'lgan karboksil -COOH guruhlarni saqlagan organiq birikmalar kiradi. Bunday moddalar amfoter xossaga ega bo'lib, ular kislota va asos xossasini namoyon qiladi. Aminokislotalardagi amin guruhining karboksil guruhiga nisbatan tutgan o'rniga qarab ular a, (3, у va boshqa aminokislotalarga bo'linadi. Aminokislotalar tibbiyot amaliyotida turli kasalliklarni davolashda keng ishlatiladi. Masalan: aminalon miya va qon tomir kasalligida, aminokapron kislota xirurgiyada qon to'xtatuvchi, glyutamin kislotasi markaziy nerv sistemasi, sistein ko'z, atsetil sistein nafas organlari kasalligini davolashda keng qo'llaniladi.Talabalar amaliy mashg'ulotda aminokislotalar guruhiga kiruvchi dori moddalardan glyutamin kislota va metionini tahlili (kafedrada bor bo'lgan dori moddalardan) bilan yaqindan tanishib,

tahlil usullarining o'ziga xos tomonlarini o'rganib, olgan nazariy bilimlarini mustaxkamlab boyitadilar Kaltsiy glyukonat Tashgi ko'rinishi: oq mayda, xidsiz, mazasiz, kristallsimon kukun modda. Eruvchanligi: 50 qism suvda sekin eriydi, 5 qism qaynagan suvda eriydi, spirtda, efirda amalda erimaydi. Chinligini aniqlash: Moddaning 1:50 nisbatdagi eritmasi tayyorlanadi va kaltsiyga xos reaktsiya bajariladi. A. 1 ml kaltsiy glyukonat eritmasiga (0,002-0,02 g kaltsiy ionini saqlovchi) 1 ml ammoniy oksalat eritmasidan qo'shilganda suyultirilgan sirka kislotasi va ammiak eritmalarida erimaydigan, mineral kislotalarda eriydigan oq cho'kma hosil bo'ladi. B. Xlorid kislota bilan namlangan kaltsiy glyukonat alanganing rangsiz qismini gishtsimon qizil rangga bo'yaydi. Yuqorida tayyorlangan eritmadan 5 ml olib ustiga 2 tomchi temir (III) xlorid eritmasidan qo'shilganda och yashil rang hosil bo'ladi. Eritmaning tiniqligi: 0,lg preparat hajmi 50 ml bo'lgan konussimon kolbada 10 ml suvda eritiladi, suv xammomida 30°C da qizdiriladi, 30 daqiqa davomida chayqatib turiladi va etalon № 3 bilan solishtirganda loyqaligi etalondan oshmasligi kerak. Kislotalik va ishqoriylisi: 0,5g modda isitilgan holda 2,5 ml yangi qaynatilgan suvda eritiladi. Eritma lakmus qog'oz bo'yicha neytral bo'lishi kerak. Xloridlar: Yuqorida tayyorlangan eritma filtrlanadi. 10 ml filtratdan olib xloridlarga reaktsiya bajariladi, xloridlar miqdori 0,01% dan oshmasligi kerak (etalon eritma bilan solishtiriladi).

Sulfatlar: 10 ml filtratdan olib sulfatlarga reaktsiya qilib ko'riladi, sulfatlar miqdori 0,05% dan oshmasligi kerak (etalon eritma bilan solishtiriladi). Os'ir metallar: 0,5g kaltsiy glukonat 2 ml xlorid kislota va 8 ml suv aralashmasida isitilgan holda eritiladi va og'ir metallarga reaktsiya bajariladi. Og'ir metallar miqdori 0,001% dan oshmasligi kerak (etalon eritma bilan solishtiriladi). Margimush: 0.25g modda tarkibidagi margimush miqdori 0,0002% dan oshmasligi kerak (etalon eritma bilan solishtiriladi). Dekstrin va saxarozani aniqlash: 0,5g modda 3 daqiqa davomida isitilgan holda 2 ml suyultirilgan xlorid kislota va 10 ml suv aralashmasida eritiladi. Eritma sovutilib, ustiga 8 ml natriy karbonat eritmasidan qo'shiladi va 5 daqiqadan so'ng filtrlanadi. 5 ml filtratga Feling reaktividan qo'shib 1 daqiqa davomida qaynatiladi natijasida qizil cho'kma tushmasligi kerak. Miqdorni aniqlash: 0,14g atrofida aniq tortma isitilgan holda 20 ml suvda eritiladi va sovutiladi, so'ngra 10 ml ammiakli bufer eritmasi va 0,1 g atrofida indikator aralashmasi yoki 7 tomchi kislotali xrom to'q ko'ki eritmasidan qo'shib 0,05 M trilon В eritmasi bilan ko'k binafsha rang hosil bulgunicha titrlanadi. 1ml 0,05 M trilon В eritmasi 0,02242 g kaltsiy glyukonatga to'gri keladi. Moddaning foyz miqdori 99,5% kam bo'lmasligi kerak. Askorbin kislotasi. Vitamin S Acidum ascorbinicum. Vitaminum S. y-lakton -2,3-degidro - L-gulon kislota. Tashqi ko'rinishi: Oq kristallsimon kukun, xidsiz, nordon mazaga ega. Eruvchashshgi: Suvda yengil eriydi, spirtda eriydi, efir, xloroform va

benzolda erimaydi. Chinligini aniqlash: 0,05 g modda 2 ml suvda eritiladi va ustiga 0,5 ml kumush nitrat eritmasidan qo'shiladi, qoramtir cho'kma hosil bo'ladi. Preparatning 1:100 nisbatdagi eritmasiga 2,6 dixlorfenolindofenol eritmasidan qo'shilsa, reaktivning ko'k rangi o'chib ketadi.Suvuqlanish harorati. Modda 190-193°C da parchalanib suyuqlanadi. (Preparat aniqlanishidan oldin 60°C quritiladi). Solishtirma burshi burchasi: +22 dan +24° gacha (2 % suvli eritma).Organik moddalar: 0,lg moddaga 2 ml kontsentrlangan sulfat kislota qo'shib 30 daqiqaga qoldiriladi. Eritmaning rangi 2 marta suyultirilgan etalon № 5 b rangidan oshmasligi kerak. Sulfat kuli va og'ir metallar: 0,5g moddaning sulfatli kuli 0,1% dan, og'ir metallar miqdori esa 0,001% dan oshmasligi kerak. Miadorni aniqlash: 0,5 g atrofidagi preparatning aniq tortmasi hajmi 50 ml bo'lgan o'lchov kolbasida eritilib, belgisiga suv bilan yetkaziladi. Tayyorlangan eritmadan 10 ml olib, ustiga 0,5 ml 1% kaliy yodid, 2 ml kraxmal eritmasi va 1 ml 2% xlorid kislota eritmasidan qo'shib 0,1 M kaliy yodat eritmasi bilan och ko'kimtir rang hosil bo'lguncha titrlanadi. lml 0,1 M kaliy yodat eritmasi 0,008806 g askorbin kislotasiga to'gri kelib uning foyz miqdori 99,0% kam bo'lmasligi kerak. Glyutamin kislotasi Acidum glutaminicum 2- Aminoglutar kislotasi M.m.147,14 Tashqi ko'rinishi. Buning uchun buyum oynachasiga 1-2 g atrofida dori moddasidan olib, 1 sm kalinlikda yoyib qurollanmagan ko'z yordamida ko'rib rangi

aniqlanadi.Oq kristall ko'rinishida bo'lishi kerak. Shu bilan birga dori moddaning mazasi ham aniqlanadi, nordon bo'lishi kerak. Preparatning hidi burundan 6- 8 sm masofada yelpigan holda hidlab aniqlanadi. Eruvchanligi. Suvda kam, issiq suvda eriydi, 95% spirt va efirda umuman erimaydi. Eruvchanlik 1987 y. DF XI nashri 1 torn 175 betda keltirilgan jadval asosida aniqlanadi. Masalan, suvdagi eruvchanlikni aniqlash uchun 1 g modda qo'l tarozisida tortib olinadi va 10 ml suvda eritiladi. Hosil bo'lgan eritma tiniq bo'lishi kerak. Chinligi. a) Glyutamin kislotasining chinligini aniqlashda 0,02 g modda yangi qaynatilgan 1 ml suvda eritiladi va ustiga yangi tayyorlangan ningidrin eritmasidan qo'shib qizdirilganda ko'k-binafsha rang hosil bo'ladi. dikstogidrindenketogidrinaminning ammonnyli tuzi b) 0,02 mg moddani 2 mg rezortsin va 5 tomchi kontsentrlangan sulfat kislota qo'shib ko'k-qo'ngir rang hosil bo'lguncha qizdiriladi. So'ngra sovutib, ustiga 5 ml suv va 5 ml ammiak eritmasidan qo'shilsa ко'к rangli flyuorestsentsiya (toblanadigan) beradigan qizil-binafsha rang hosil bo'ladi. Suyuqlanish harorati. Moddanng suyuqlanish harorati +90°C (parchalanib suyuqlanadi) dan kam bo'lmasligi kerak. Solishtirma burish burchasi. Moddaning suyultirilgan xlorid kislotasida 5%

eritmasining solishtirma burish burchagi +30° dan +34° gacha bo'lishi kerak. Kislotalik muxiti. Kislotalik muxitini aniqlashda 1,5 g moddani 30 ml qaynoq yangi qaynatilgan suvda eritib filtrlanadi, eritmaning pH muxiti 3,1 -3,7 bo'lishi kerak. Yot aminokislotalarni aniqlash. Modda tarkibidagi boshqa aminokislotalarni aniqlash uchun tayyorlangan eritmadan 5 ml olib, ustiga 5 ml Feling reaktividan qo'shib 2 daqiqa qaynatilganda ko'k yoki qo'ng'ir rang hosil bo'lmasligi kerak. Erimaydisan moddalarni aniqlash. Tarkibidagi erimaydigan moddalarni aniqlash uchun 1 g moddani 4 ml suyultirilgan azot kislotasi va 11 ml suvdan iborat bo'lgan aralashmada eritiladi. Hosil bo'lgan eritmaning loyiqaligi № 4 etalondagi loyqalikdan oshmasligi kerak. Organik yot moddalarni aniqlash. Organik aralashmalarni aniqlash uchun 0,2 g moddani 5 ml kontsentrlangan sulfat kislotada eritiladi, eritma 15 daqiqa davomida tiniq bo'lishi kerak. Xloridlarni aniqlash. Tarkibidagi xloridlarni aniqlash uchun 0,1 g moddani 25 ml suvda eritiladi va filtrlanadi, filtratdan 10 ml olib xloridlarga reaktsiya qilinadi (0,05 % oshmasligi kerak. Etalon eritma bilan solishtiriladi). Namligini aniqlash. Quritilganda og'irligini yo'qotishini aniqlash uchun 0,5 g moddani 100-103°C haroratda doimiy og'irlikgacha quritiladi. Modda tarkibidagi

namlik 0,5% dan oshmasligi kerak. Os'ir metallar va sul'fat kulini aniqlash. Og'ir metall va sulfatli kulini aniqlash uchun 0,5 g modda kuydiriladi. Sulfatli kulining miqdori 0,1%, og'ir metallar miqdori 0,001% dan oshmasligi kerak. Margimush. Modda tarkibidagi margimush miqdori aniqlanganda 0,0001% dan oshmasligi kerak.Miqdorini aniqlash. 1) 0,1 aniq tortma hajmi 200 ml bo'lgan K'eldal kolbasiga solinadi (0,014-0,034g ekvivalent miqdorida azot saqlagan) unga 10:1 nisbatida kaliy va mis sulfat aralashmasi va 7 ml kontsentrlangan sulfat kislota qo'shib, tiniq ko'kimtir rangga kirguncha qaynatiladi. Qaynatish yana 30 daqiqa davom ettiriladi, sovutib 20 ml suv qo'shib, yana sovutiladi. So'ngra 40 ml 30% ishqor eritmasidan (NaOH) qo'shib, bor kislotasi saqlagan kolbaga ammiak hay dab olinadi. Ammiakni haydash 100 ml hajmdagi eritma hosil bo'lgunga qadar davom etadi. Muzlatgichni yuvish maqsadida yana 1-2 daqiqa haydaladi va umumlashtiriladi. Haydab olingansuyuqlik tarkibidagi ammiakni aniqlash maqsadida 0, 1 M xlorid kislota eritmasi bilan metil zargaldogi indikatori ishtirokida titrlanadi. Bir vaktning o'zida sinov tajribasi olib boriladi. Sinov tajribasi va tajribada titrlash uchun ketgan xlorid kislotalar miqdori o'rtasidagi farqni 0,0014 ga ko'paytiriladi va olingan tortma tarkibidagi azotning miqdori hisoblab topiladi. Azotning miqdori 9,4% kam 9,55% ko'p bo'lmasligi kerak. Kimyoviy reaktsiya tenglamasi. 2) 0,3g aniq og'irlikdagi tortma hajmi 100 ml bo'lgan konussimon kolbaga solinadi va 50 ml suv qo'shib isitilgan holda eritiladi, sovutiladi va 5 tomchi bromtimol ko'kining spirtli eritmasidan ko'shib eritmaning rangi sariq rangdan ko'kxavorangga o'tgungacha 0,1 M natriy gidroksidi eritmasi bilan titrlanadi. 1 ml 0,1 M natriy gidroksidi eritmasi 0,01471 g glyutamin kislotasiga to'g'ri keladi, glyutamin kislotasining miqdori 98,5% kam bo'lmasligi kerak. Kimyoviy reaktsiya tenglamasi.

Glyutamin kislotasining foyz miqdori quyidagi formula yordamida hisoblanadi: bu yerda: V-titrlash uchun sarf bo'lgan 0,1 M natriy gidroksidining hajmi, ml; T-glyutamin kislotasining titri, 0,0147 g; a-aniq og'irlikdagi tortma,g; K-natriy gidroksidi eritmasining tuzatish koeffitsienta. METIONIN d, L- α- amino γ- metiltiomoy kislotasi Tashqi ko'rinishi. Metionin oq may da kristallsimon, o'ziga xos xidli va shirin mazali modda.Eruvchanligi. Suvda qiyin eriydi, Organik erituvchilarda erimaydi, mineralkislota, ishqor eritmalarida va ammiakda yaxshi eriydi, natriy karbonat eritmalarida eriydi.Chinligi. 1) Moddaning chinligini aniqlashda 0,05 g moddani 1ml suvda isitib eritiladi va 5-6 tomchi ningidrin eritmasidan qo'shib qizdirilsa ko'k-binafsha rang hosil qiladi. Kimyoviy reaktsiya jarayoni xuddi yuqorida keltirilgan glyutamin kislotasi kabi. 2)probirkadagi 0,05 g modda ustiga 5-6 tomchi 30% o'yuvchi ishqor eritmasidan qo'shib, probirkaning og'zi yangi tayyorlangan 1-2 tomchi 5% natriy nitroprussid eritmasi bilan shimdirilgan filtr qog'oz bilan berkitilib qizdiriladi. Filtr qogozda qizilbinafsha rang hosil bo'ladi. Probirkadagi qotishma sovutilib, 5 ml suvda eritiladi va suyultirilgan sulfat kislota qo'shiladi bunda vodorod sulfidi va merkaptan hidi keladi. Kimyoviy reaktsiya tenglamasi: Eritmaning ransi va tiniqligi: 0,5g moddaning 20 ml alohida suvdagi va suyultirilgan xlorid kislotadagi eritmasi 25°C da rangsiz va tiniq bo'lishi kerak. Xloridlar. Buning uchun 0,8 g moddani 25°C da 49 ml suvda eritiladi. Eritmadan 10 ml olib xloridlarga reaktsiya qilinadi. Xloridlar miqdori 0,01% dan oshmasligi kerak.

Sulfatlar. Hosil bo'lgan eritmadan 10 ml olib sulfatlarga reaktsiya qilinadi. Sulfatlar miqdori 0,05% dan oshmasligi kerak. Ammoniy tuzlari. 0,2 g modda 3 ml natriy gidroksidi eritmasida qaynatiladi. Bunda uchib chiqayotgan bug'ning xisobiga qizil lakmus qog'ozi ko'karmasligi kerak. Sianidlar. 0,5 g modda 10 ml suvda eritiladi, 5 tomchi temir (II) sulfat eritmasi, 2 tomchi temir (III) oksidi va 1 ml o'yuvchi ishqor eritmasidan qo'shib qizdiriladi. Eritma xlorid kislota eritmasi bilan nordonlashtirilganda rangi ko'karmasligi kerak. Namligi. Quritilganda o'z og'irligini yo'qotishini aniqlash uchun 0,5 g aniq og'irlikdagi modda 100-105°Cda doimiy og'irlikgacha quritiladi. Modda massasini yo'qotishi 0,5% dan oshmasligi kerak. Sulfatli kuli va og'ir metallar. Modda tarkibidagi sulfatli kuli va og'ir metallarni aniqlash uchun 0,5 g modda kuydiriladi. Sulfatli kuli 0,1%, og'ir metallar miqdori 0,001% dan oshmasligi kerak. Margimush. 0,5 g modda margimushga reaktsiya bermasligi kerak. Middorini aniqlash: 1) 0,lg atrofida (aniq tortma) modda hajmi 200 ml bo'lgan K'eldal kolbasiga solinadi va azot miqdori aniqlanadi. Azot miqdori 9,2 kam 9,5% ko'p bo'lmasligi kerak (glyutamin kislota miqdorini aniqlash usuli kabi). 2) 0,3g atrofidagi (aniq og'irlik) modda hajmi 250 ml bo'lgan konussimon

kolbaga solib 100 ml suvda eritiladi, 5 g kaliy digidrofosfat, kaliy gidrofosfat, 2 g kaliy yodid qo'shib, eriguncha chayqatiladi, so'ngra 50 ml 0,1 M yod eritmasidan qo'shib, og'zi maxkam berkitilib yaxshilab aralashtiriladi va 30 daqiqaga qoldiriladi. So'ngra ortiqcha miqdordagi yodni 0,1 M natriy tiosulfat eritmasi bilan titrlanadi. Titrlash oxirida kraxmal indikatori qo'shiladi. Bir vaqtning o'zida sinov tajribasi o'tkaziladi. 1 ml 0,1 M yod eritmasi 0,007461 g metioninga to'gri keladi. Moddaning miqdori 98,5% kam bo'lmasligi kerak. Metioninning foiz miqdori (X) quyidagi formula bo'yicha hisoblanadi. bu yerda: V0 -sinov tajribada ketgan 0,1 M natriy tiosulfat eritmasining hajmi, ml; V-tajribada sarf bo'lgan 0,1 M natriy tiosulfat eritmasining hajmi, ml; Т -metionin titri, 0,007461 g; a- tahlil uchun olingan aniq tortma, g.

Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. О.Я.Нейланд Органическая химия. М.: «Вийсшая школа». 1990. С.556-560 2. А.Терней Современная Органическая химия М.: «Мир». 1981. Т.2 С. 133-135 3. З.Гауптман, Ю.Грефе, Х.Ремане Органическая химия. М.: "Химия" 1979г. С. 427-432 4. I.A. Karimov «Barkamol avlod orzusi» T.: «Shark» 1998. 5. A.Abdusamatov «Organik kimyo» T.: «Mexnat» 1987. 6. И.И.Гранберг «Органическая химия» М.: «Вусшая школа» 1987. 7. A . Abdusamatov , R . Ziyayev , U . Obidov , A . Urolov « Organik kimyodan amaliy mashgulotlar » T .: « Uzbekiston » 1996. 8. А.Абдусаматов, Р.Зияев, Б.Акбаров «Органик кимё» Тестли савол ва машклар Т.: «Укитувчи» 1993. 9. S . Iskandarov , A . Abdusamatov , R . Shoymardonov « Organik ximiya » T .: « Uqituvchi » 1978. 10. И.И. Гандберг «Практические работу и семинарские занятия по органической химии. М.: «Вусшая школа» 1978. 11. www.arxiv.uz

O'xshashlar

Alkanlar. Olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkadiyenlarning olinishi, fizik va kimyoviy xossalari

Alkinlarning olinishi, kimyoviy va fizik xossalari

Ketonlarning gomolog qatori, izomeriyasi, olinishi, fizik – kimyoviy xossalari

Nuklein kislotalar, tuzilishi va vazifalari. Nuklein kislotalarning fizik-kimyoviy xossalari