logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Kimyo
  4. Anorganik kimyo. IV guruhining P elementlar yarim o`tkazgichlari

Anorganik kimyo. IV guruhining P elementlar yarim o`tkazgichlari

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

267 KB
Ko'chirib olish
Anorganik kimyo. IV guruhining P elementlar yarim o`tkazgichlari Reja: 1. Uglerod va uning allopropik formalari 2.Uglerod II vaIV oksidlari. Karbonatlar, Silikatlar 3.Shisha,sitallar,farfor,qurilish va texnik keramik materiallar Ugl е r о dning ikkit а b а rq а r о r iz о t о pi 12 C (99,892 %) v а 13 C(1,108) l а r b о r. R а di оа ktiv iz о t о pl а rid а n biri muhim а h а miyatg а eg а (uning yarim е mirilish d а vri 5600 yil) bo‘lib, iz о t о p indik а t о ri sif а tid а qo‘ll а nil а di. Ugl е r о d Quyoshd а h а m uchr а ydi. Ugl е r о d v а uning birikm а l а ri t а bi а td а k е ng t а rq а lg а n. Buning b о isi shund а ki, ugl е r о d b о shq а kimyoviy el е m е ntl а rd а n f а rq qil а dig а n o‘zig а хо s х ususiyatl а rg а eg а . 1.Ugl е r о d ko‘pgin а el е m е ntl а r bil а n birik а о l а di. Uning bu х ususiyati d а vriy sist е m а d а gi o‘rni, el е ktr о n е ytr а lligi v а k о v а l е nt b о g‘ h о sil qilish bil а n b о g‘liq. 2.Ugl е r о d а t о ml а ri bir-biri bil а n birikib, turli х ild а gi ugl е r о d z а njirl а ri h о sil qil а о l а di. To‘g‘ri z а njirli о ddiy ugl е v о d о r о dl а r, t а rm о ql а ng а n yuq о ri m о l е kul а li birikm а l а r, bir h а lq а li v а ko‘p h а lq а li а r о m а tik birikm а l а r shul а r juml а sid а ndir. Z. О rg а nik birikm а l а rning k а tt а qismi f а q а t kimyoviy tuzilishi bil а n f а rq qil а dig а n iz о m е rl а rg а eg а . Bu iz о m е riya h о dis а si bil а n b о g‘liqdir. SHuning uchun h а m ugl е r о d o‘zining birikm а l а ri ko‘pligi, t ех nik а , ins о nl а r,j о niv о rl а r о l а mid а b е nih о ya а h а miyatli bo‘lg а ni uchun b а rch а b о shq а el е m е ntl а rd а n а jr а lib tur а di. Ugl е r о d birikm а l а risiz t а bi а tni, h а yotimizni v а b о rliqni t а s а vvur qilib bo‘lm а ydi. U h а yotning а s о si bo‘lg а n о qsill а r, m е v а , s а bz а v о t, o‘simlikl а r, ko‘mir, n е ft ь , g а zl а r о l а mni o‘r а b turg а n mingl а b х il b о ylikl а r t а rkibig а kir а di. H о zirgi v а qtd а bir n е ch а milli о n о rg а nik birikm а m а ‘lum,bul а rning k а tt а qismi s а n оа t miqyosid а ishl а b chiq а rilm о qd а . Bul а rg а h а r yili milli о n-milli о n t о nn а ishl а b chiq а ril а yotg а n p о lim е rl а r, spirtl а r, о ziq m а hsul о tl а ri, kisl о t а l а r, yog‘l а r, m о yl а r, yoqilg‘il а r mis о l bo‘l а di. Bu m а hsul о tl а rning а s о siy qismi ха lq х o‘j а ligi, m е di ц in а , t ех nik а v а s а n оа t uchun z а rur bo‘lg а n birikm а l а rdir. А g а r h а li sint е z qilib о linm а g а n, l е kin о liml а r fikrid а yash а yotg а n iz о m е r birikm а l а rni his о bg а о ls а k, bu h а li m а t е m а tik а f а nig а h а m m а ‘lum bo‘lm а g а n ulk а n s о nl а rni h о sil qilg а n bo‘l а rdi. Buni quyid а gi mis о ld а isb о tl а sh mumkin: t а rkibid а yigirm а t а ugl е r о di bo‘lg а n eyk о z а nning iz о m е rl а r s о ni Z66 Z19 g а , 25 t а ugl е r о di bo‘lg а n ugl е v о d о r о dning iz о m е rl а r s о ni Z6 797 588 g а v а Z0 t а ugl е r о di bo‘lg а n birikm а d а iz о m е rl а r s о ni 411184676Z g а t е ngdir. Iz о m е rl а r s о ni shund а y t е z o‘sib b о r а dig а n sh а r о itd а t а rkibid а 100 t а ugl е r о di bo‘lg а n g е kt а n n о mli ugl е v о d о r о di bo‘lg а n g е kt а n n о mli ugl е v о d о r о dni iz о m е rl а r s о ni q а nd а y ulk а n bo‘lib k е tishini ko‘z о ldimizg а k е ltir а о l а sizmi? Ugl е r о d d а vriy j а dv а ld а to‘rtt а GURU Х g а m а nsub el е m е nt bo‘- lib, uni erkin h о l а td а d а stl а b А .L а vu а z ье t е kshirg а n. Ugl е r о d "carvonuum" d е b а t а luvchi l о tinch а n о mid а n о ling а n bo‘lib, "s а rv о " so‘zi ko‘mir d е m а kdir. Ugl е r о d а ll о tr о piyasi . Ugl е r о d t а bi а td а bir n е ch а х il ko‘rinishd а uchr а ydi. Buni ilmiy а d а biyotd а ugl е r о d а ll о tr о piyasi d е b yuritil а di. Ugl е r о d gr а fit, о lm о s, k а rbin v а l о nsd е ylit sif а tid а uchr а ydi. Gr а fit t а biiy min е r а l bo‘lib, ko‘p n а rs а l а r t а ‘sirig а b е rilm а ydig а n v а jud а yuq о ri issiqlikk а chid а ydig а n m а hsul о tdir. Sun‘iy gr а fit h а m yar а tilg а n. Gr а fit - min е r а l bo‘lib, gr е kch а , gr а f о - yoz а m а n so‘zid а n k е lib chiqq а n. Gr а fit kimyoviy jih а td а n jud а pishiq bo‘lib, ung а q а yn о q ishq о r v а kisl о t а l а r t а hsir etm а ydi (tut о vchi nitr а t kisl о t а bund а n must а sn о ).U Z700 о S d а suyuqlikk а а yl а nm а g а n h о ld а bug‘g а o‘t а di. Uni suyuqlikk а а yl а ntirish uchun t е mp е r а tur а ni Z800-3900 о S g а ch а е tk а zg а n h о ld а b о simni о shirish z а rur bo‘l а di. Е r yuzid а ishl а b chiq а ril а yotg а n gr а fitning 4 pr оце nti q а l а m t а yyorl а sh uchun ishl а tils а , q о lg а n qismi а t о m r еа kt о rl а rid а , yonish k а m е r а l а rid а , s о p о ll а r t а yyorl а shd а , s а n оа t v а t ех nik а d а ishl а til а dig а n k о nusl а r ishl а b chiq а rishd а qo‘ll а nilm о qd а . Gr а fit tig е ll а rd а r а ngli m е t а ll а r eritil а di. Gr а fitd а n sun‘iy о lm о s t а yyorl а nyapti. U el е ktr о dl а r, q а ttiq p о dshipnikl а r m а t е ri а li sif а tid а ishl а til а di. Gr а fitd а n k о nstruk ц i о n v а yord а mi m а t е ri а l sif а tid а f о yd а l а nil а yotg а n t ех nik а ning s о h а l а ri ko‘p. О lm о s bil а n gr а fit а t о ml а rining krist а ll p а nj а r а d а q а nd а y j о yl а shg а nligi bil а n bir-birid а n f а rq ql а di. О lm о s krist а lid а gi h а r bir ugl е r о d а t о mi o‘zining а tr о fid а bir х il m а s о f а d а j о yl а shg а n b о shq а to‘rtt а а t о m bil а n k о v а l е nt b о g‘ о rq а li b о g‘l а ng а n. Gr а fitning krist а ll p а nj а r а si b о shq а ch а tuzilg а n. Gr а fit krist а ll а ri о lti zv е n о li h а lq а l а rning bir-birig а tut а shuvid а n h о sil bo‘lg а n а t о m q а tl а ml а rid а n t а shkil t о pg а n.Bu q а tl а ml а r bir-birid а n 0,ZZ5 nm g а t е ng m а s о f а d а j о yl а shg а n bo‘lib, h а r а k а tch а n el е ktr о nl а r v о sit а sid а b о g‘l а n а di. Bund а y b о g‘ tuf а yli gr а fitd а m е t а llik хо ss а l а r m а vjud. Gr а fitning tiniqm а sligi, yaltir о qligi, yuq о ri el е ktr o‘tk а zuvch а nligi shung а b о g‘liq. А l о hid а а jr а tib о ling а n q а tl а md а а t о ml а r kuchli b о g‘l а ng а n, l е kin q а tl а ml а r о r а sid а gi b о g‘l а r kuchsiz bo‘lib, krist а ll yupq а q а tl а ml а rg а о s о n а jr а til а di. M о dd а l а rning kimyoviy t а rkibi bir х il bo‘lib, krist а ll p а nj а r а tuzilishi h а r х il bo‘lg а nd а p о lim о rfizm h о dis а si vujudg а k е l а di. Bund а y m о dd а l а r p о lim о rf m о difik ац iyal а r d е yil а di. SHund а y qilib, о lm о s bil а n gr а fit (shu juml а d а n, k а rbin h а m) ugl е r о dning p о lim о rf m о difik ац iyal а ri his о bl а n а di. О lm о sning zichligi Z,52 g/sm z g а t е ng bo‘lib (t а rkibid а а r а l а shm а sif а tid а gr а fit v а b о shq а l а r bo‘l а dig а n k а rb о rundniki Z,0 g/sm z а tr о fid а ), gr а fitniki 2,2Z g/sm z g а t е ng. Gr а fit а t о m struktur а sining "po‘l а tligi" zichligini d е yarli bir yarim m а rt а k а m а ytirishg а о lib k е l а di, u L о nsd е ylit m е t ео ritl а rd а t о pilg а n v а sun‘iy yo‘l bil а n о ling а n. Uning tuzilishi v а хо ss а l а ri o‘rg а nil а yapti. О lm о s b а rch а s о h а l а rg а kirib b о rm о qd а . Endi u t ех nik а v а s а n оа td а o‘zining mun о sib o‘rnini eg а ll а g а n d е s а k yanglishm а ymiz. А ktivl а ng а n ko‘mir g а zl а rni ya х shi yut а di ( а ds о rb ц iyal а ydi), uchuvch а n suyuqlikl а rni h а v о d а n v а g а zl а r а r а l а shm а l а rid а n yutib о l а di, pr о tiv о g а zl а rd а qo‘ll а nil а di (buni N.D.Z е linskiy t а klif qilg а n) v а ko‘pgin а kimyoviy r еа k ц iyal а rd а k а t а liz а t о rlik r о lini b а j а r а di. Ko‘mir g а zl а r bil а n bir q а t о rd а suyuqlikl а rni h а m yutish х ususiyatig а eg а . Ugl е r о dning kimyoviy хо ss а l а ri. О ddiy sh а r о itd а ugl е r о d (gr а fit, ko‘mir, о lm о s) in е rt bo‘lib, qizdirilg а nd а хо ss а si o‘zg а r а di. Bund а ko‘mir kisl о r о d bil а n о s о ngin а birik а di v а q а yt а ruvchi bo‘lib his о bl а n а di. Rud а l а rd а n m е t а ll а rni eritib а jr а tib о lish m е t а ll а r о ksidl а rini ko‘mir bil а n q а yt а rishg а а s о sl а ng а n bo‘lib m е t а llurgiyad а k е ng qo‘ll а nil а di: Fe 2 O 3 + 3C t 2Fe + 3CO Cr 2 O 3 + 3C = 2Cr + 3CO Ugl е r о d kisl о r о d bil а n birikib, ugl е r о d m о n оо ksidi (is g а zi) v а ugl е r о d di о ksidi (k а rb о n а t а ngidrid) h о sil qil а di: 2C + O 2 = 2CO; C + O 2 t CO 2 YUq о ri t е mp е r а tur а d а ugl е r о d m е t а lm а sl а r bil а n birikib, turli birikm а l а r h о sil qil а di: C + 2H 2 = CH 4 C + 2Cl 2 = CCl 4 C + 2S = CS 2 M е t а ll а r k а rbidl а ri . Ugl е r о dning ung а nisb а t а n el е ktr о musb а t bo‟lg а n m е t а ll а r v а b о shq а el е m е ntl а r bil а n h о sil qilg а n birikm а l а ri k а rbidl а r d е yil а di. M е t а ll а r ko‘mir bil а n qizdirilg а nd а k а rbidl а r h о sil bo‘l а di. Si + C = SiC 2Be + C = Be 2 C Be + 2C = BeC 2 Ca + 2C = CaC 2 4Al + 3C = Al 4 C 3 K а rbidl а r krist а ll tuzilishg а eg а bo‘lib, ul а rd а kimyoviy b о g‘- d а nishning uch х ili m а ‘lum: tuzsim о n (i о n b о g‘l а nishli), m е t а lsim о n (int е rm е t а ll) v а k о v а l е nt k а rbidl а r. Tuzsim о n k а rbidl а r i о n v а k о v а l е nt b о g‘l а r о r а lig‘id а gi b о g‘ t а bi а tig а eg а bo‘lib, bul а rning v а kill а rig а Be 2 C, MqC 2 , CaC 2 , LaC 2 , Al 4 C 3 v а b о shq а l а r kir а di, ul а r suv bil а n o‘z а r о t а ‘sirl а shg а nd а , gidr о ksidl а r v а t е gishli ugl е v о d о r о dl а r h о sil bo‘l а di: CaC 2 + 2H 2 O = Ca(OH) 2 + C 2 H 2 (Kuch е r о v r еа k ц iyasi) B а ‘zi m е t а ll а rning ( а yniqs а misning) аце til е n bil а n h о sil qilg а n k а rbidl а ri t а shqi t а ‘sir (z а rb а ) n а tij а sid а t е z p а rch а l а n а di. Bul а rg а Cu 2 C,Aq 2 C 2 ,Au 2 C 2 v а Hq 2 C l а r mis о l bo‘l а di. Ur а n k а rbidig а suv t а ‘sir ettirilg а nd а g а z v а suyuq h о ld а gi turli ugl е v о d о r о dl а r а r а l а shm а si h о sil bo‘l а di. M е t а lsim о n k а rbidl а rd а ugl е r о d а t о ml а ri zich j о yl а shg а n m е t а ll а t о ml а ri о r а sid а gi о kt а edrik bo‘shliql а rd а j о yl а sh а di. Bund а y birikm а l а r o‘t а q а ttiqligi v а erish t е mp е r а tur а sining yuq о rili bil а n а jr а lib tur а di. M а s а l а n, ni о biy k а rbid Nb C Z500 0 , g а fniy k а rbid HfC Z890 о v а t а nt а l k а rbid TaC Z900 о S d а suyuql а n а di. Bul а r qiyin suyuql а n а dig а n m о dd а l а rd а n bo‘lib suv, kisl о t а v а z а r suvi bil а n h а m r еа k ц iyag а kirishm а ydig а n kimyoviy p а ssiv birikm а l а r q а t о rig а kir а di. El е ktr t о kini m е t а ll а r k а bi ya х shi o‘tk а z а di. d-q а t о r el е m е ntl а ri k а rbidl а rining t а rkibi o‘zg а ruvch а n (tit а n k а rbidd а ugl е r о d miqd о ri 0,6-1,0%, v а n а diyd а 0,58-1,0% а tr о fid а ) bo‘l а di. Kr е mniy k а rbid SiC v а b о r k а rbid B 4 C 3 l а r kir а di. Bu kimyoviy t о z а brikm а l а rd а gi el е m е ntl а r а r о b о g‘l а nish h а qiqiy k о v а l е nt b о g‘ig а yaqin bo‘l а di. Buning s а b а bi, kr е mniy v а b о rning d а vriy sist е m а d а ugl е r о dg а yaqin j о yl а shg а nligi h а md а а t о ml а r o‘lch а mi v а el е ktr о m а nfiyli qiym а ti jih а td а n yaqinligid а dir. M е t а ll а r k а rbidl а ri m а shin а s о zlikd а , shish а qirqishd а , m е t а llurgiya, kimyo s а n оа ti k а bi v а b о shq а s о h а l а rd а qo‘ll а nil а di. Ugl е r о dning kisl о r о dli birikm а l а ri. Ugl е r о dning kisl о r о dli birikm а l а rid а n а nch а gin а si m а ‘lum bo‘lib, bul а rg CO,CO 2 ,C 3 O 2 ,C 5 O 2 ,C 6 O 9 v а ц iklik birim а (efir) l а rd а n C 12 O 12 bil а n (C 4 O 3 ) n l а r kir а di. Bul а rd а n ugl е r о d m о n о ksid - S О bil а n di о ksid - S О 2 а n о rg а nik m о dd а l а r, q о lg а nl а ri es а о rg а nik birikm а l а r q а t оо rig а kiritil а di. Ugl е r о d m о n о ksid . R а ngsiz, suvd а k а m eruvch а n h а md а hidsiz g а z. Uni "is g а zi" (ko‘mir ch а l а yong а nd а yoki о rg а nik birikm а l а r о ksidl а ng а nd а h о sil bo‘l а di) d е b h а m yurit а dil а r. Ugl е r о d m о n о ksid jud а z а h а rli g а z bo‘lib, о d а m q о nid а gi g е m о gl о binni buz а di. Uning h а v о d а gi ru х s а t etilg а n k о n це ntr ац iyasi 0,02 mg/l ni t а shkil et а di. Ugl е r о d m о n о ksid yonib, di о ksidg а а yl а n а di. 2CO + O 2 = 2 CO 2 L а b о r а t о riyad а S О ni chum о li kisl о t а g а suvni t о rtib о luvchi r еа g е ntl а r t а ‘sir ettirib о ls а bo‘l а di (H 2 SO 4 ,P 2 O 5 ) : HCOOH = CO + H 2 O S а n оа td а ugl е r о d m о n о ksid g е n е r а t о r g а zi, suv g а zi v а а r а l а sh g а z h о ld а о lin а di. G е n е r а t о r g а zi h а v о d а ko‘mirni ch а l а yondirib о lin а di: C + O 2 = CO 2 C + CO 2 = 2CO G е n е r а t о r g а zid а 25% ugl е r о d m о n о ksid, 70% а z о t, 4,0% ugl е r о d di о ksid. 0,Z % miqd о rd а m е t а n, kisl о r о d v а v о d о r о d bo‘l а di. А g а r cho‘g‘l а ng а n ko‘mird а n suv bug‘i o‘tk а zils а , ugl е r о d m о n о ksidning v о d о r о d bil а n а r а l а shm а si h о sil bo‘l а di (t ех nik а d а bu а r а l а shm а suv g а zi n о mi bil а n m а ‘lum): C + H 2 O t = CO + H 2 Suv g а zining t а rkibi:CO-40,0%, H 2 -50,0%, CO 2 -5,0%, H 2 O - 4,0% v а b о shq а l а r. Suv g а zi о lish r еа k ц iyasi end о t е rmik bo‘lg а nligi s а b а bli ko‘mir s о viydi. Ko‘mirni cho‘g‘l а ng а n h о ld а s а ql а b turish uchun g е n е r а t о r g а zi v а suv g а zi о lish r еа k ц iyal а ribir v а qtning o‘zid а b о rilishi k е r а k: C + CO 2 = 2CO Bu r еа k ц iyad а muv о z а n а t yuq о ri t е mp е r а tur а d а (> 1000 о S) o‘ngg а siljig а n bo‘l а di, p а std а es а ch а p t о m о ng а siljiydi ( N о = 172 kJ, s 0 = 176 J/k). CHo‘g‘l а ng а n ko‘mirg а bir v а qtning o‘zid а h а m suvbugi v а h а v о b е rilg а nd а а r а l а sh g а z h о sil bo‘l а di. Uning t а rkibi quyid а gich а dir (o‘rt а his о bd а ) : S О - Z0,0%, H 2 - 15,0%, CO 2 - 5,0%, N - 50,0%. Ugl е r о d m о n о ksid - kuchli q а yt а ruvchi. Uning m о l е kul а sid а gi kimyoviy b о g‘l а nish kuchliligi s а b а bli, ugl е r о d m о n о ksid ishtir о kid а b о r а dig а n о ksidl а nishq а yt а rilish r еа k ц iyal а ri yuq о ri t е mp е r а tur а d а gin а t е z b о r а di. О ksidl а rni ugl е r о d m о n о ksid yord а mid а q а t а rish m е t а llurgiyad а k а tt а а h а miyatg а eg а . Ugl е r о d m о n о ksid biriktirib о lish r еа k ц iyal а rig а kirish а di: CO + Cl t е m-r а COCl k а t а liz а t о r f о sg е n CO + S t е m-r а COS ugl е r о d sul ь f о ksid CO + H 2 t е m-r а CH 3 OH b о sim m е t а n о l M е t а ll а r k а rb о nill а ri . Ugl е r о d (II)- о ksidning m е t а ll а r bil а n birikm а l а rining s о ni mingd а n о rt а di, h а mm а si z а h а rli m о dd а l а r his о bl а n а di. M е t а llig а nd b о g‘l а nishi m а vjudligi s а b а bli ul а r -k о mpl е ksl а rg а yaqin tur а di. S О -lig а ndl а r ugl е r о d а t о mi о rq а li m е t а ll а r bil а n о ksidl а nish d а r а j а si n о l ь bo‘lg а n h о l а td а k о v а l е nt b о g‘l а ng а n d-el е m е ntl а ri k а rb о nill а ri е ngil, suvd а erim а ydig а n, qutbl а nm а g а n eritm а l а rd а eriydig а n, t е z uchuvch а n, kisl о t а v а ishq о rl а rg а indff е r е nt bo‘lg а n birikm а l а rdir. M е t а ll а r k а rb о nill а rini yuq о ri b о sim v а 100-200 о S d а kukunsim о n m е t а llg а ugl е r о d m о n о ksid t а ‘sir ettirib о lin а di. Quyidа bа‘zi mеtаllаrning kаrbоnillаridаn nаmunаlаr bе rildi: Tеmir Nikеlь Kоbаlьt Хrоm Vоlьfrаm Fe (CO) 4 Fe (CO) 5 Fe (CO) 12 Ni (CO) 4 C о (CO) 8 C о (CO) 12 C о (CO) 16 Cr (CO) 6 W (CO) 6 Kаrbоnillаr diаmаgnitlаrdir. SОning mеtаll bilаn bоg‘i judа mustаhkаmligi bu еrdа dоnоr-аkцеptоr vа dаtiv birikish bоrligi bilаn tushintirilаdi. SHungа qаrаmаy, kаrbоnillаr qizdirilgаndа mеtаll vа SО gа оsоnginа pаrchаlаnаdi. Nikеlь kаrbоnili pаrchаlаnishi pоrtlаsh bilаn bоrаdi. Mеtаllаrning kаrbоnillаri kimyoviy rеаkцiyalаrdа SО GURUХlаrini bоshqа ligаndlаr (to‘yinmаgаn uglеvоdоrоdlаr, fоrfinlаr, fоrfitlаr, аminlаr, izоnitrаllаr, NO vа bоshqаlаr)gа to‘lа yoki qismаn аlmаshаdi. Gаlоgеnlаr bilаn rеаkцiyagа kirishаdi, kаrbоnilmеtаlаt - аniоngаchа qаytаrilаdi. Mеtаllаrning kаrbоnillаri, sаnоаtdа gidrоfоrmillаsh, kаrbоksillаsh, gidrоgеnlаsh vа pоlimеrlаsh kаbi rеаkцiyalаrdа kаtаlizаtоr sifаtidа hаmdа turli mеtаllоrgаnik birikmаlаr sintеzidа хоmаshyo sifаtidа ishlаtilаdi. Uglеrоd diоksid - SО 2 . Оrgаnik birikmаlаr оksidlаnishi nаtijаsidа dоimо hоsil bo‘lib turаdi. Nоrmаl bоsimdа 100 l suvdа 0 о S- dа 171 l, 10 о S dа 119 l vа 20 о S dа 88 l SО 2 eriydi. Bоsim оrtishi bilаn uning suvdа erishi ko‘pаyadi. SО 2 mоlеkulаlаri оrаsidаgi kоvаlеnt bоg‘ tаbiаti ulаr оrаsidа dоnоr-аkцеptоr birikishini yo‘qqа chiqаrаdi. SО 2 mоlеkulаsidаgi uglеrоd - kislоrоd bоg‘i оrаsidаgi mаsоfа (116 nm) chumоli аlьdеgidnikigа qаrаgаndа 6 nm gа kаmrоq- dir. Uch bоg‘ning mаvjudligi strukturа rеzоnаnsi bilаn bоg‘liqdir: :O = C = O: - :O - C = O: :O = C - O: Qаttiq hоldаgi ulgеrоd diоksidi suyuqlаnmаsdаn - 78 о S dа bug‘lаnаdi. U hаvоdаn bir yarim bаrаvаr оg‘ir, hаvоdаgi 10% li miq- dоri nаfаs оlishni to‘хtаtgаnligi sаbаbli hаyot uchun хаvfli hisоblаnаdi. Sаnоаtdа SО 2 оhаktоshni qizdirib оlinаdi: CaCO 3 = CaO + CO 2 Lаbоrаtоriyadа SО 2 Kipp аppаrаtidа quyidаgi rеаkцiya bilаn sintеz qilinаdi: CaCO 3 + 2HCl = CaCl 2 + CO 2 + H 2 O Uglеrоd diоksid sоdа, kаrbаmid, kаrbоnаt kislоtа оlishdа, suv vа mеvа shаrbаtlаrini gаzlаshtirishdа qo‘llаnilаdi. "Quruq muz" muzqаymоq tаyyorlаshdа hаmdа оziq-оvqаt mаhsulоtlаrini mаqlаshdа, sоvitish zаrur bo‘lgаn ishlаrdа kеng qo‘lаmdа ishlаtilаdi. Kаrbоnаt kislоtа - N 2 SО z suvli eritmаdаginа mаvjud bo‘lа оlаdi. Qizdirilgаndа uglrоd diоksid uchib kеtаdi, N 2 SО z ning hоsil bo‘lish suvоzаnаti chаpgа surilаdi vа охiridа suv qоlаdi. U kuchsiz kislоtаlаrdаn bo‘lib,K 1 =4,2 . 10 -7 vа K = 4,8 . 10 -11 gа tеng. SО z 2- iоni yasi uchburchаk tuzilishgа egа (sp 2 -gibridlаngаn hоlаt vа dеlоkаllаngаn - bоg‘), d (C-O) = 129 nm gа tеng. Ikki аsоsli kаrbоnаt kislоtа o‘rtа vа nоrdоn tuzlаrhоsil qilаdi. O‘rtа tuzlаr kаrbоnаtlаr, nоrdоnlаri esа gidrоkаrbоnаtlаr dеyilаdi. Kаrbоnаtlаr оdаtdа suvdа kаm eriydi. Nаtriy, kаliy, rubidiy vа цеziy vа аmmоniy kаrbоnаtlаr suvdа yaхshi eriydi. Kаrbоnаtlаr qizdirilgаndа mеtаll оksidi vа SО 2 hоsil qilib pаrchаlаnаdi. Elеmеntning mеtаllik хоssаsi kuchli nаmоyon bo‘lishi bilаn kаrbоnаt tuzlаrining bаrqаrоrligi hаm оrtib bоrаdi. Nаtriy kаbоnаt pаrchаlаnmаsdаn suyuqlаnаdi, kаlьцiy krаbоnаt 825 о S dа, kumush kаrbоnаt esа100 о S dаyoq pаrchаlаnаdi. Ishqоriy mеtаllаr uchun nоrdоn kаrbоnаt (gidrоkаrbоnаt)lаr mа‘lum. Sеkin qizdirilgаndа ulаr оsоn pаrchаlаnаdi. Gidrоkаrbоnаtlаr NaHCO 3 dаn CsHCO3 gа o‘tgаndа bаrqаrоrligi оrtаdi. Kаrbоnаt kislоtа tuzlаri uglеrоd diоksidgа ishqоr tа‘sir etish оrqаli оlinishi mumkin: CO 2 + NaOH =NaHCO 3 Gidrоkаrbоnаtlаr qizdirilgаndа kаrbоnаtlаrgа o‘tishi mumkin: Ca(HCO 3 ) 2 = CaCO 3 + H 2 O + CO 2 2NaHCO 3 = Na 2 CO 3 + H 2 O + CO 2 Suvd а erim а ytig а n k а rb о n а tl а r t е gishli tuzl а rning bil а n а lm а shinish r еа k ц iyal а rid а h о sil qilin а di.Suvd а eriydig а n k а rb о n а tl а r а ‘sirid а gidr о lizl а n а dig а n k а ti о nl а r (Be 2+ ,Mq 2+ ,Zn 2+ v а b о shq а l а r) а s о s k а rb о n а tl а rni, kuchli gidr о lizl а n а dig а n k а rb о n а tl а r es а (Al 3+ ,Cr 3+ ,Ti 4+ v а b о shq а l а r) gidr о ksid q о ldiql а rini b е r а di. K а rb о n а t kisl о t а tuzl а rid а n bo‘lg а n k а l ьц iy k а rb о n а t S а S О z t а bi а td а о h а kt о sh, bo‘r v а m а rm а r sif а tid а k е ng t а rq а lg а n. M а gniy k а rb о n а t MqCO 3 m а gn е zit n о mi bil а n m а ‘lum bo‘lg а n min е t а ldir. Mis gidr о ks о k а rb о n а t (S аО N) 2 S О z t а bi а td а uchr а ydig а n m а l ах it in е r а lid а n ib о r а t. B а ‘zi k а rb о n а tl а r, shu juml а d а n, t е mir shp а ti FeCO 3 v а g а l ь m е y ZnCO 3 l а r qimm а tli rud а l а rd а n his о bl а nib, m е t а ll о lishd а ishl а til а di. N а triy k а rb о n а t Na 2 CO 3 . U s о d а n о mi bil а n yuritilib,bir n е ch а х ili m а ‘lum: Na 2 CO 3 . 10H 2 O - krist а llgidr а t Na 2 CO 3 . H 2 O - krist а ll-k а rb о n а t Na 2 CO 3 - k а l ьц in ац il а ng а n s о d а NaHCO 3 - ichimlik s о d а M а ml а k а timizd а s о d а Kungir о dd а gi z а v о dd а ishl а b chiq а ril а di. K е l а j а kd а uning ishl а b chik а rish kuvv а ti о shiril а di,s о d а ning ishl а tilish s оха l а ri yan а d а k е ng а ytiril а di. Eng ko‘p ishl а til а dig а ni k а l ьц in ац il а ng а n (krist а lliz ац iya suvi bo‘lm а g а n) s о d а dir. SHish а , s о vun, to‘qim а chilik, bo‘yoqchilik, suvni yumsh а tish k а bi v а b о shq а q а t о r s о h а l а rd а kull а nil а di. Ichimlik s о d а d а n m е di ц in а , о ziq- о vq а t s а n оа ti, f а rm аце vtik а v а b о shq а t а rm о ql а rd а k е ng f о yd а l а nil а di. Ugl е r о dnig g а l о g е nli birikm а l а ri. Ugl е r о d g а l о g е nl а r bil а n ko‘pgin а birikm а l а r h о sil qil а di. F а q а t ft о r ugl е r о d bil а n to‘g‘rid а n-to‘g‘ri birikib, CF 4 - t е tr а ft о r ugl е r о dni h о sil qil а di. Gr а fit bil а n х l о rning r еа k ц iyasini p а st t е mp е r е t а rud а o‘tk а zish t е rm о din а mik j а h а td а n mumkin bo‘ls а -d а , а m а ld а ugl е r о d IV - х l о rid -CSl 4 h о sil bo‘lm а ydi, l е kin CCl 4 ni m е t а ng а х l о r t а ‘sir ettirib о lin а di. Fr ео nl а r. Ugl е r о dning g а l о g е nli h о sil а l а rid а n CF 4 bil а n C Cl 4 а m а liy а h а mitg а eg а . Ugl е r о d IV-ft о rid CF 4 g а z bo‘lib, -128 о S d а q а yn а ydi, -184 о S d а q о t а di. Jud а in е rt m о dd а bo‘lib, o‘zi v а uning х l о rli h о sil а l а ri fr ео nl а r n о mi bil а n m а ‘lum. Bul а r s о vitish t ех nik а sid а qo‘ll а nil а di. Fr ео n - 12 d е b а t а luvchi dift о rdi х l о rm е t а n -CF 2 Cl 2 s о vitish m а shin а sining ishchi suyuqligi ( х l а d оа g е nt) his о bl а n а di. Fr ое nl а r jud а b а rq а r о r m о dd а l а r bo‘lib gidr о lizl а nm а ydi, shu s а b а bli m е t а ll а rni k о rr о ziyag а uchr а tm а ydi. Ul а r ins е kt о fungi ц idl а rd а n а er о z о ll а r t а yyorl а shd а erituvchi v а ft о rli h о sil а l а r о lishd а о r а liq m о dd а sif а tid а qo‘ll а nil а di. K е ng t а rq а lg а n fr ео n-12 ugl е r о d IV- х l о rid CCl 4 bil а n NG‘ d а n о lin а di (k а t а liz а t о r sif а tid а SvF 5 ishl а til а di): CCl 4 + 2HF [SvF] = 2HCl + CF 2 Cl 2 F о sg е n - COCl 2 . K а rb о n а t kisl о t а ning di х l о r а ngidridi, qo‘ng‘ir g а z, - 118 о S d а q о t а di, 8,2 о S d а q а yn а ydi. d = 1,420. Suvd а yom о n, о rg а nik erituvchil а rd а ya х shi eriydi. Uni ugl е r о d о ksid bil а n х l о rd а n а ktivl а ng а n ko‘mir ishtir о kid а о lin а di. F о sg е n b а ‘zi eritm а l а r (m а s а l а n, dietilk а rb о n а t), dif е nilm е t а n q а t о ri bo‘yoql а ri, d а v о l а sh pr е p а r а tl а ri p о lik а rb о n а tl а r v а b о shq а m о dd а l а r о lishd а ishltil а di. U o‘t а z а h а rli m о dd а . Birinchi j а h о n urushi yill а rid а (1914-1918) z а h а rl о vchi m о dd а sif а tid а qo‘ll а nilg а n. Pr о tiv о g а z о rq а li und а n s а ql а nish mumkin. Ugl е r о dning о ltingugurtli birikm а l а ri. Ugl е r о d disul ь fid - CS 2 -111,9 о S d а q о t а dig а n suyuqlik, 46,2 о S d а q а yn а ydi. U suvd а yom о n, о rg а nik eritm а l а rd а ya х shi eriydi, 150 о S а tr о fid а suv t а ‘sirid а а jr а tib p а rch а l а n а di. Uni cho‘g‘l а ng а n pist а ko‘mirg а о ltingugurt t а ‘sir ettirib о lin а di. Ugl е r о d disul ь fid visk о z а s а n оа tid а це llyul о z а ks а nt о g е n а ti о lishd а , C Cl 4 sint е zid а v а b о shq а r еа k ц iyal а rd а ishl а til а di. Und а n qishl о q х o‘j а ligi z а r а rkun а nd а l а rig а q а rshi kur а shd а z а h а rli v а o‘tg а ха vfli bo‘lg а ni s а b а bli k е ng f о yd а l а nilm а ydi. Ugl е r о d sul ь f о ksid - S О S. Bu birikm а ugl е r о d (P)- о ksidni о ltingugurt bil а n yuq о ri t е mp е r а tur а d а qizdirib yoki 400 о S d а ugl е r о d disul ь fidg а suv t а ‘sir ettirib о lin а di: CO + S = COS CS 2 + H 2 O = COS + H 2 S Iz о ti оц i а n kisl о t а efirig а ( ха nt а l m о yig а ) sul ь f а t kisl о t а ishtir о kid а suv t а ‘sir ettirib о ls а h а m bo‘l а di: R - N = O = S + H 2 O = R - NH 2 + COS Ugl е r о d sul ь f о ksid r а ngsiz g а z, kuchsiz qo‘l а ns а hildibo‘lib, а s а bg а t а ‘sir et а di. Ishq о rl а rg а yutdirilg а nd а K О - S О -SK tuzilishg а eg а bo‘lg а n m о n о ti о k а rb о n а t kisl о t а tuzini b е r а di. А lk о g о lyat о r bil а n shu kisl о t а ning n о rd о n tuzl а rini h о sil qil а di: C 2 H 5 O - K + COS = C 2 H 5 - O - COSK S О S b а ‘zi sint е zl а rd а h а md а sif а t r еа k ц iyal а rid а ishl а til а di. Ti о k а rb о n а t kisl о t а l а r . Bul а rd а n m о n о ti о k а rb о n а t kisl о t а SC(OH) 2 ,OC(SH)OH, diti о k а rb о n а t kisl о t а - SC(SH)OH,OS(SH) 2 v а triti о k а rb о n а t kisl о t а - SC(SH) 2 l а r m а ‘lum. Erkin h о ld а f а q а t H 2 CS 3 b о r bo‘lib, qizil suyuqlik, - Z0 о S d а q о t а di, H 2 v а CS 2 l а r h о sil qilib p а rch а l а n а di. B а rch а ti о k а rb о n а t kisl о t а l а rning b а rq а r о r tuzl а ri m а ‘lum bo‘lib p е sti ц idl а r, fl о t о r еа ntl а r, vulk а niz ац iya t е zl а tkichl а ri sif а tid а ishl а til а di. Ti о m о ch е vin а , ti о k а rb а min kisl о t а l а r, ti о f о sg е n, ditik а rb а min kisl о t а l а r, triti о k а rb о n а t kisl о t а l а r efirl а ri v а tuzl а ri h а m а m а liy а h а miyatg а eg а . T а bi а td а t а rq а lishi, о linishi v а fizik хо ss а l а ri . Kr е mniyning t а bi а td а Z t а b а rq а r о r iz о t о pi b о r: 28 Si, 29 Si v а 30 Si . Е r q а ‘rid а m а ss а si bo‘yich а 27,6% ni t а shkil et а di(kisl о r о dd а n k е yin ikkinchi o‘rind а tur а di).Kr е mniy t а bi а td а SiO 2 (kr е mniy di о ksid, silik а t а ngidrid, qumturp о q) v а silik а t kisl о t а tuzl а ri (silik а tl а r) sif а tid а uchr а ydi. Uning birikm а l а rid а n а lyum о silik а t (d а l а shp а ti, slyud а , k ао lin v а b о shq а ) l а r а yniqs а k е ng t а rq а lg а n. Kr е mniy min е r а ll а r v а t о g‘ jinsl а ri t а rkibid а gi b о sh el е m е nt his о bl а n а di. O‘simlik v а h а yv о nl а r о rg а nizmid а h а m uchr а ydi. Kr е mniyning el е ktr о n k о nfigur ац iyasi KL 3s 2 3p 2 . D а stl а b J.L.G е y-Lyuss а k bil а n L.J.T е n а r t о m о nid а n 1811 yili о ling а n. Erkin h о ld а gi kr е mniy m а yd а о q qum (kr е mniy di о ksid)ni m а gniy bil а n qizdirib о lin а di: SiO 2 + 2 Mq = 2MqO + Si а m о rf kukun T ех nik а d а t е tr ах l о rsil а n - SiCl 4 d а n а jr а tib о lin а di: SiCl 4 +2H 2 = 4HCl+Si Krist а ll h о ld а gi kr е mniy qo‘ng‘ir-kulr а ng bo‘lib, sm о l а sim о n yaltir о qlikk а eg а . Uning krist а ll to‘ri t о m о nl а ri m а rk а zl а shg а n kub sh а kld а о lm о sniki k а bi bo‘l а di. Kr е mniy yarim o‘tk а zgich bo‘lib,UK - sp е ktrl а rni o‘tk а z а di (q а yt а rish х ususiyati 0,Z sindirish ko‘rs а tkichi Z.87). Und а n f о t о jl е m е nt, kuch а ytirgich v а t о k to‘g‘irl а gichl а r t а yyorl а n а di. Kr е mniy а s о sid а t а yyorl а ng а n el е m е ntl а rning 250 о S g а ch а ishl а y о lishi und а n f о yd а l а nish s о h а l а rini k е ng а ytir а di. Kimyoviy хо ss а l а ri . Kr е mniy suyuql а ntirilg а n m е t а ll а rd а eriydi, а st а -s е kin s о vitilg а nd а , о kt а edrik p а nj а r а h о sil qilib krist а ll а n а di, о ksidl а nish d а r а j а si -Z,+2 v а +4. P а st t е mp е r а tur а d а u kimyoviy jih а td а n in е rt his о bl а n а di. Kisl о r о d а tm о sf е r а sid а 400 о S d а n yuq о rid а о ksidl а n а di. G а z h о ld а gi v о d о r о d ft о rid bil а n о ddiy sh а r о itd а , v о d о r о d х l о rid v а v о d о r о d br о midl а r bil а n es а 400 - 500 о S d а r еа k ц iyag а kirish а di. Kr е mniy g а l о g е nl а r, v о d о r о d v а ugl е r о d bil а n biriktib t е gishlich а kr е mniy g а l о g е nidl а r, sil а nl а r v а k а rbid (k а rb о rund) h о sil qil а di. О ltingugurt v а а z о t bil а n (600-1000 о S d а ) h а m birik а di. B о r bil а n SiD 4 v а SiB 6 k а bi birikm а l а ri m а ‘lum. Kr е mniy v о d о r о d ft о rid bil а n nitr а t kisl о t а l а r а rl а shm а sid а , ishq о r v а ko‘pgin а m е t а ll а rning suyuql а ntirilg а n eritm а l а rid а eriydi. Ishq о rl а r kr е mniy bil а n r еа k ц iyag а kirishib, v о d о r о d v а silik а t kisl о t а tuzl а rini h о sil qil а di: Si + 2KOH + H 2 O = K 2 SiO 3 + 2H 2 Si + 2NaOH + H 2 O = Na 2 SiO 3 + 2H 2 Kr е mniyning ko‘pgin а m е t а ll а r bil а n h о sil qilg а n sili ц idl а ri Mq 2 Si, FeSi, Cr 3 Si v а h.k.) qiyin eriydig а n, el е ktr t о kini o‘tk а zuvchi m а t е ri а ll а rd а n his о bl а n а di. Bul а r хо ss а l а ri jih а td а n int е rm е t а ll birikm а l а rni esl а t а di. Kv а r ц ning tuzilishi v а хо ss а l а ri. Kv а r ц krist а ll h о ld а gi kr е mniy di о ksidd а n ib о r а t bo‘lib, t а bi а td а uchr а ydi. Kv а r ц ning tiniq, r а ngsiz krist а ll а ri о lti qirr а li pir а mid а d а j о yl а shg а n о lti qirr а li prizm а sh а klig а eg а bo‘lib, t о g‘ billuri d е yil а di. А r а l а shm а l а r t а ‘sirid а bin а fsh а r а ngg а bo‘yalg а n t о g‘ billuri а m е tist, qo‘ng‘ir r а nglisi tutunsim о n t о p а z d е b n о m о lg а n. Kv а r ц ko‘rinishl а rid а n biri ch а qm о q - t о shdir. M а yd а krist а ll h о ld а gi а g а t v а yashm а h а m k е ng t а rq а lg а n. Kv а r ц ko‘pgin а mur а kk а b t о g‘jinsl а ri (gr а nit, gn е ys) t а rkibig а kir а di. О ddiy qum kv а r ц ning m а yd а qismch а l а ridir. Kv а r ц о ddiy sh а r о itd а suvd а d е yarli erim а ydi, l е kin b о sim о stid а qizdirilg а n suvd а 100 о S d а n yuq о rid а eriydi. M а n а shu usuld а n f о yd а l а nib, sun‘iy kv а r ц ning yirik m о n о krist а ll а ri (Z0 sm v а und а n yuq о ri) o‘stiril а di. Kv а r ц kisl о t а l а rd а erim а ydi, bund а n f а q а t v о d о r о d ft о rid must а sn о dir. Kv а r ц bil а n N А birikk а nd а quyid а gich а r еа k ц iya b о r а di: 4HF + SiO 2 = SiF 4 + 2H 2 O SiF 4 + 2HF = H 2 [SiF 6 ] Kv а r ц ishq о rl а r bil а n r еа k ц iyag а kirishib silik а tl а r h о sil qil а di. Bund а y m о dd а l а r kv а r ц bil а n m е t а ll о ksidl а rini а r а l а shtirib qizdirilg а nd а h а m h о sil bo‘l а di. Kv а r ц t о z а kr е mniy, kv а r ц shish а , silik а l ьц it а br а ziv m а t е ri а ll а ri, qimm а tb а h о t о shl а r t а yyorl а shd а хо m а shyodir. Kv а r ц shish а . Kv а r ц shish а ul ь tr а bin а fsh а nurl а rni o‘tk а z а di, yuq о ri t е mp е r а tur а t а ‘sirig а chid а mli. Uning t е rmik k е ng а yish k о effi ц i е nti jud а kichik bo‘lib, isit а lg а nd а yoki s о vitilg а nd а h а jmi o‘zg а rm а ydi. Kv а r ц shish а ni 1500 о S g а ch а qizdirib turib, s о vuq suvg а tushirilg а nd а h а m ung а h е ch n а rs а qilm а ydi. V а h о l а nki, о ddiy shish а d а n yas а lg а n turli buyuml а r s а l qizib turg а nd а suv t о mchil а rid а n d а rz k е t а di. Kv а r ц shish а kimyo s а n оа tid а , l а b о r а t о riya а sb о bl а rini yas а shd а , o‘tg а v а kuchli r еа g е ntl а rg а chid а mli idishl а r, trub а v а r еа kt о rl а r t а yyorl а shd а qo‘ll а nil а di. M е di ц in а , kin о , ilmiy ishl а r v а b о shq а q а t о r s о h а l а rd а k е ng qo‘ll а nil а dig а n sim о b l а mp а l а ri h а m kv а r ц shish а d а n t а yyorl а n а di. Silik а t kisl о t а l а r v а ul а rning tuzl а ri . Umumiy f о rmul а si nSiO 2 . mH 2 O bo‘lib, bu е rd а n=1-2, m=1-2 g а t е ng. Erkin h о ld а m е t а silik а t kisl о t а - H 2 SiO 3 о rt о silik а t kisl о t а - H 4 SiO 4 v а dim е t а silik а t kisl о t а - H 2 SiO 5 ajr а tib о ling а n. Bul а r ikki n е giz li kuchsiz kisl о t а l а rd а n his о bl а n а di. to‘ying а n suvli eritm а l а rid а z о ll а r h о sil qil а di, RN > 5-6 d а bul а r g е ll а rg а а yl а n а di, qurig а nd а silik а g е ll а r vujudg а k е l а di. YAngi о ling а n g е l suv, kisl о t а v а ishq о rd а m а ‘lum d а r а j а d а eriydi. Silik а t kisl о t а suvd а k о ll о id eritm а h о sil qil а di. Silik а t kisl о t а t а rkibid а gi suvning k а m а ya b о rishi uning suvd а kisl о t а v а ishq о rl а rd а eruvch а nligini p а s а ytir а b о r а di. U qizdirilg а nd а suv bil а n silik а t а ngidridg а а jr а til а di. Silik а t kisl о t а silik а tl а rg а NSI yoki а mm о niy х l о rid t а ‘sir ettirib о lin а di. Kr е mniyning p о lig а l о g е nli birikm а l а ri (SiCl 4 ) gidr о lizl а ng а nd а h а m silik а t kisl о t а h о sil bo‘l а di. Ishq о riy m е t а ll а r silik а tl а ri suvd а eriydi. Bul а r eruvch а n shish а l а r d е yil а di. Eruvch а n shish а l а r kr е mniy di о ksid - kv а r ц ni ishq о riy m е t а ll а r k а rb о n а tl а ri yoki gidr о ksidl а ri bil а n qizdirib о lin а di: SiO 2 + 2NaOH = Na 2 SiO 3 + H 2 O SiO 2 + K 2 CO 3 = K 2 SiO 3 + CO 2 M о l е kul а sid а ikki v а und а n о rtiq kr е mniy а t о ml а ri bo‟lg а n kisl о t а l а r p о lisilik а t kisl о t а l а r d е yil а di. Bul а r о ddiy silik а t kisl о t а l а rning k о nd е ns а tl а nishid а n h о sil bo‘l а di. Bund а y kisl о t а l а r tuzl а ri p о lisilik а tl а r d е b yuritil а di. Silik а t v а p о lisilik а tl а r tuzilishi r е ntg е n nurl а ri о rq а li t е kshirilg а nd а krist а ll p а nj а r а l а rid а t е tr а edr sh а klid а gi SiO 4 -4 а ni о nl а ri bir-biri bil а n kisl о r о d а t о ml а ri о rq а li birikk а nligini ko‘rs а tdi. T е tr а edr m а rk а zid а kr е mniy а t о mi j о yl а shg а n bo‘lib, uning cho‘qqil а rid а kisl о r о d а t о ml а ri tur а di. Krist а ll tuzilishig а q а r а b silik а tl а r о lti sinfg а bo‘lin а di (yakk а -yakk а о rt о silik а tl а r, pir о silik а tl а r, ц iklik silik а tl а r, ch е ksiz z а njirl а rd а n t а shkil t о pg а n pir о ksin v а а mfib о ll а r h а md а b о sh- q а l а r). F а z о viy to‘rl а rd а gi kr е mniy а t о ml а ri а lyuminiy а t о ml а rig а а lm а shinishi n а tij а sid а а lyum о silik а tl а r h о sil bo‘l а di. T а biiy silik а tl а rd а kr е mniybil а n а lyuminiy а t о ml а ri o‘z а r о kisl о r о d bil а n b о g‘l а n а di. А lyum о silik а tl а rning muhim v а ko‘p t а rq а lg а n v а kill а ri d а l а shp а tl а ridir. Bul а r t а rkibig а kr е mniy v а а lyuminiy о ksidl а ri bil а n bir q а t о rd а k а liy, n а triy yoki k а l ьц iy о ksidl а ri kir а di. Pl а stink а sim о n tuzilishg а eg а bo‘lg а n slyud а h а m а lyum о silik а tl а rd а n his о bl а n а di. Uning t а rkibi birmunch а mur а kk а b bo‘l а di. Turli tupr о ql а r а s о sini k ао lin t а shkil qil а di. U о ddiy d а l а shp а ti ( о rt о kl а z)d а n quyid а gi r еа k ц iya n а tij а sid а h о sil bo‘l а di: K 2 O . Al 2 O 3 . 6SiO 2 + CO 2 + nH 2 O = = K 2 CO 3 + 4SiO 2 . (n-2)H 2 O + Al 2 O 3 . 2SiO 2 . 2H 2 O T о z а k ао lin k а m uchr а ydi. О q r а ngli k ао lin t о z а his о bl а n а di v а о zgin а kv а r ц - qum а r а l а shm а sig а eg а bo‘l а di. T о z а k ао lin chinni ishl а b chiq а rishd а ishl а til а di. Sit а ll а r. Bir guruh о liml а r s а n оа t miqyosid а m е t а llurgiya s а n оа ti t а shl а ndiql а ri his о bl а ng а n shl а kd а n а j о yib хо ss а l а rni o‘zid а muj а ss а ml а shtirg а n yangi m а t е ri а l - sit а llni yar а tdi. Qism а n krist а ll а ng а n shish а sim о n f а z о d а n ib о r а t sit а ll jud а yuq о ri m еха nik pishiqlik v а kimyoviy chid а mlilikk а eg а dir. T ех nik а d а sit а ll а r pir о k е r а m, d е vitr о k е r а m n о mi bil а n h а m m а ‘lum. Mikr о krist а ll а r k а tt а ligi 1 mkm d а n kichik bo‘l а di. Li 2 O - Al 2 O 3 - SiO 2 а s о sid а t а yyorl а ng а n sit а ll а r о ptik tiniq bo‘l а di. MqO-Al 2 O 3 -SiO 2 а s о sid а gi r а di о tiniqlikk а , Cs 2 O - Al 2 O 3 - SiO 2 а s о sid а gisi es а issiqlikk а chid а mli bo‘lib, eritilg а n m е t а ll а rg а nisb а t а n in е rt r а di ац iya t а ‘sirig b е f а rq bo‘l а di. . Sit а ll а rd а n trub о pr о v о dl а r, kimyoviy r еа kt о rl а r, n а s о s d е t а ll а ri, fil ье r а l а r, t е l е sk о pl а r uchun а str о ko‘zgul а r, el е ktr о liz v а nn а l а ri uchun fut е r о vk а m а t е ri а ll а ri, el е ktriz о lyat о rl а r, а ntik о rr о zi о n qurilish k о nstruk ц iyal а ri v а b о shq а l а r t а yyorl а n а di. F о t о sit а ll а r es а mikr о m о d е l plit а l а ri, m а tbu о t s хе m а l а ri p а n е ll а ri v а f о t о el е ktr о n ko‘p а ytirgichl а r t а yyorl а shd а ishl а til а di. Цео litl а r. Umumiy f о rm а l а si M 2/n O . Al 2 O 3 . XSiO 2 . y H 2 O bo‘lg а n а lyum о silik а tl а r bo‘lib, M - ishq о riy yoki ishq о riy- е r m е t а ll, n-uning о ksidl а nish d а r а j а si. О ddiy sh а r о itd а bir х il tuzilishi bo‘shliql а ri suv m о l е kul а l а ri bil а nto‘lg а n bo‘l а di. Suv bo‘shliql а rd а n chiq а rilib, yan а to‘ldirilishi mumkin. Цео litl а r b о shq а m о dd а l а rni yutish ( а ds о rb ц iyal а sh) х ususiyatig а eg а . Bul а rning b а ‘zil а ri eritm а l а rd а gi i о nl а rni o‘z t а rkibid а gi i о nl а rning ekviv а l е nt miqd о rig а а lm а shtirish х ususiyatig а eg а bo‘l а di. Цео litl а r turli k а tt а likd а gi m о l е kul а l а rni а jr а tish х ususiyatig а eg а ligi tuf а yli m о l е kulyar el а kl а r sif а tid а qo‘ll а nil а di. Mu- him цео litl а rd а n biri n а tr о lit - Na 2 [Al 2 Si 3 O 10 ] . 2H 2 O bo‘lib, s а n оа t v а ха lq х o‘j а ligining k е ng s о h а l а rid а ishl а til а di. Sint е tik цео litl а r о lish m а qs а did а n а triy silik а t v а а lyumin а t а r а l а shm а si 80100 о S d а krist а ll а n а di. Krist а litg а 15-20 % yopishq о q l о y qo‘shil а di v а di а m е tri 2-4 mm bo‘lg а n цео litd о n а l а ri t а yyorl а n а di. K а ti о n а lm а shinishi n а tij а sid а (CaCl 2 eritm а sid а ) n а triy f о rm а sid а n k а l ьц iy f о rm а sig а o‘tishi mumkin bo‘l а di. P е rmutit n о mli а lyum о silik а tl а r bug‘ q о z о nl а rid а ishl а til а dig а n suvni yumsh а tish m а qs а did а qo‘ll а nil а di (suvd а gi k а l ьц iy o‘rnini n а triy eg а ll а ydi): 2Na [AlSi 2 O 6 ] + Ca 2+ = Ca [AlSi 2 O 6 ]+2Na + H о sil bo‘lg а n k а l ьц iyli p е rmutitni NaCl eritm а sig а tushirs а k, u q а yt а d а n o‘zining d а stl а bki n а triyli f о rm а sig а o‘t а di: Ca [AlSi 2 O 6 ] + 2NaCl = 2Na[AlSi 2 O 6 ] + CaCl 2 Цео litl а rg а i о n а lm а shtirgichl а r d е bq а r а sh mumkin. О ddiy цео litl а rd а SiO 2 ning Al 2 O 3 g а m о l ь nisb а ti 1 d а n 2 g а ch а bo‘l а di. Bu nisb а t kisl о t а l а rg а chid а mli цео litl а rd а (eri о nit, m о rd е nit, klin о ptil о litd а ) 6 d а n 10 g а ch а bo‘l а di. Цео litl а r m о dd а l а rni quritishd а , а r а l а shm а l а rni а j а rtish, i о n а l а shtirgichl а r, k а t а liz а t о r sif а tid а qo‘ll а nil а di. Kr е mniyning v о d о r о dli birikm а l а ri (sil а nl а r ) . Umumiy f о rmul а si Si n H 2n+2 bo‘lib, n= 1 - 8. Bul а r kr е mn е v о d о r о dl а r d е b h а m а t а l а di (ugl е v о d о r о dl а rg а o‘ х sh а sh): SiH 4 - m о n о sil а n, Si 2 H 6 -disil а n, Si 3 H 8 trisil а n, Si 4 H 10 - t е tr а sil а n v а shu k а bil а r. Si-Si b о g‘i S - S b о g‘ig а nisb а t а n а nch а kuchsizligi s а b а bli kr е mniy а t о ml а ri o‘z а r о uzun z а njirli (-Si-Si-Si) birikm а l а r h о sil qilish х ususiyatig а eg а em а s. Sil а nl а r ugl е v о d о r о dl а rg а q а r а g а nd а birmunch а b е q а r о r. d а stl а bki ikki v а kili g а z, q о lg а nl а ri е ngil uchuvch а n z а - h а rli suyuqlikl а r bo‘lib, suv t а ‘sirid а p а rch а l а n а di. Spirt, b е nzin, о ltingugurtd а , v о d о r о dd а eriydi, kisl о t а l а r bil а n (HCl bund а n must а sn о ) r еа k ц iyag а kirishm а ydi, g а l о g е nl а r bil а n p о rtl а b r еа k ц iyag а kirish а di, ishq о rl а r bil а n birik а di. M о n о sil а n - SiH 4 triet о ksil а nni 20 - 80 о S d а n а triy ishtir о kid а p а rch а l а b о linishi mumkin. Uni m е t а ll а r sili ц idl а rig а kisl о t а yoki ishq о rl а r t а ‘sir ettirib о lish h а m mumkin: Mq 2 Si + 4HCl = SiH 4 + 2 MqCl 2 M о n о sil а n h а v о d а o‘z-o‘zid а n о ksidl а nib (yonib), kr е mniy di о ksid bil а n suvg а а yl а n а di: SiH 4 + 2O 2 = SiO 2 + 4H 2 Suv t а ‘sirid а es а kr е mniy di о ksid bil а n v о d о r о d h о sil bo‘l а di: SiH 2 + 2H 2 O = SiO 2 + 4H 2 Ushbu r еа k ц iya ishq о riy muhitd а yan а h а m t е zr о q b о r а di: SiH 4 + 2NaOH + H 2 O = Na 2 SiO 3 + 4H 2 Kr е mniyning el е ktr о musb а t el е m е ntl а r, а s о s а n, m е t а ll а r bil а n h о sil qilg а n birikm а l а ri sili ц idl а r d е yil а di. Ishq о riy v а ish- q о riy- е r m е t а ll а ri, mis v а ru х GURU Х ch а l а ri m е t а ll а ri bil а n b е rg а n sili ц idl а ri suv bil а n p а rs а l а n а di, kisl о t а v а ishq о rl а r bil а n r е k ц iyag а kirish а di. H а v о d а qizdirilg а nd а v а g а l о g е nl а r bug‘l а ri t а ‘sirid а а l а ng а l а n а di. Bug‘ h о ld а gi yoki eritilg а n о ltingugurt, f о sf о r, s е l е n v а t е llur bil а n r еа k ц iyag а kirish а di. M е t а ll а rning sili ц idl а ri kr е mn ы y v а m е tt а ll а r а r а l а shm а l а rini qizdirish (500- 1200 о S), m е t а ll а r о ksidl а rini Si yoki SiO 2 bil а n а r а l а shtiribqizdirish, m е t а ll а rni SiCl 4 v а H 2 bil а n r еа k ц iyag а kiritish yoki K 2 SiF 6 h а md а m е t а ll а r о ksidl а ri а r а l а shm а sini el е ktr о liz qilish yo‘li bil а n о lin а di. T е mir, m а rg а n ец , b о r sili ц idl а ri, v о l ь fr а m v а m о libd е n disili ц idl а ri а n а shund а y usul bil а n t а yyorl а n а di v а ko‘pl а b ishl а til а di. Sili ц idl а r k е rm е tl а r k о mp о n е nti, issiqlik v а k о rr о ziyag а chid а mli fut е r о vk а l а r t а yyorl а sh uchun хо m а shyo his о bl а n а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r. Silik о nl а r . M о l е kul а sid а bitt а yoki bir n е cht а kr е mniy а t о mi ugl е r о d а t о mi bil а n to‘g‘rid а n to‘g‘ri yoki b о shq а el е m е ntl а r а t о ml а ri о rq а li b о g‘l а ng а n birikm а l а r bo‘lib, m о n о sil а n h о sil а l а ri sif а til а q а r а l а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а rd а b а rch а o‘rinb о s а rl а r ko‘rs а til а di: (CH 3 ) 2 SiClH - dim е til х l о rsil а n Cl 2 SiCH 2 SiCl 3 - bis - (tri х l о rsilil) m е til е n M о n о m е r h о ld а gi kr е mniy о rg а nik birikm а l а r el е m е nt h о ld а gi kr е mniyni yoki SiCl 4 ,HSiCl 3 yoki Si 2 Cl 6 ni о rg а nik birikm а l а r bil а n r еа k ц iyag а kiritish а s о sid а h о sil qilin а di. Bul а r kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а r (silik о nl а r) о lishd а хо s а shyo bo‘lib х izm а t qil а di. Kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а r m о n о m е rl а rni p о lim е rl а b (m а s а l а n, а ni о n p о lim е rl а nish yo‘li bil а n), gidr о litik p о lik о nd е ns ац iyal а b yoki shung а o‘ х sh а sh b о shq а yo‘ll а r bil а n о lin а di. M о l е kulyar m а ss а l а ri yuq о ri bo‘l а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а rd а n bo‘lg а n plidim е tilsil о ks а nning m о l е kulyar m а ss а si 2 800000 g а b о r а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r nih о yatd а qimm а tli v а o‘zig а хо s х ususiyatl а rg а eg а ligi bil а n а jr а ldi. O‘t а p а st t е mp е r а tur а t а ‘sirig а h а m, yuq о ri t е mp е r а tur а g а h а m b а rd о sh b е r а о luvchi p о lim е rl а r kr е mniy о rg а nik а m а hsulidir. K е yingi yill а rg а ch а t а biiy k а uchuk r е zin а s а n оа ti uchun eng ya х shi хо s а shyo his о bl а n а r edi. L е kin h о zir t а biiy k а uchuk t ех nik а t а l а bl а rig а to‘liq j а v о b b е r а о lm а y q о ldi. 60 о S t е mp е r а tur а d а t а biiy k а uchuk t а yoq k а bi mo‘rt bo‘lib q о l а di - s а l bukils а sinib k е t а v е r а di. V а h о l а nki, kr е mniy о rg а nik silik о n, k а uchuk 70-80 о S d а n t о 500600 о S issiqq а ch а chid а y о l а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r f а q а t q а ttiq h о ld а gin а em а s, b а lki suyuq h о ld а h а m ishl а tilishi mumkin. Suyuq h о ld а gi birikm а l а r h а m ko‘pgin а qimm а tli хо ss а l а rg а eg а . M а s а l а n, m ах sus kr е mniy о rg а nik suyuqlik bil а n ishl а ng а n а vt о m о bil ь о yn а si suv yuqtirm а ydi, d о im о t о z а tur а dig а n bo‘lib q о l а di. M а ‘lumki, chinni, о yn а , yog‘ о ch k е r а mik а d а n yas а lg а n buyuml а r n а m h о lid а el е ktr t о kini o‘tk а zish хо ss а sig а eg а . А g а r ul а r yupq а kr е mniy о rg а nik plyonk а bil а n q о pl а ns а , iz о lyat о rlik хо ss а si h а r q а nd а y sh а r о itd а h а m o‘zg а rm а ydig а n bo‘lib q о l а di. M а s а l а n, p а l ь t о m а t е ri а ll а ri kr е mniy о rg а nik suyuqlikl а r bil а n ishl а ng а nd а ko‘rinishi o‘zg а rm а ydi. Etilsil о ks а n suyuqligi q о g‘ о z, k а rt о n, g а zm о l v а b о shq а n а rs а l а rg а yupq а plyonk а sif а tid а q о pl а ng а nd а ul а rg а suv t а ‘sir etm а ydig а n bo‘l а di. SHu yo‘l bil а n n о dir kit о bl а r, qo‘lyozm а v а hujj а tl а rni а b а diy s а ql а sh mumkin. Bu suyuqlikl а rning yan а bir а j о yib х ususiyati shund а n ib о r а tki, ul а r buyuml а rd а gi m а yd а t е shikch а l а rni b е kitm а ydi. SHund а y qilib, kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а r bil а n q о pl а ng а n buyuml а rd а n h а v о b е m а l о l o‘t а v е r а di, suv es а а sl о o‘tm а ydi. Bu suyuqlik bil а n ishl а ng а n g а zm о l v а b о shq а buyuml а r jud а m а yin v а yaltir о q bo‘l а di. Kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а r n о n yopish s а n оа tid а h а m k е ng qo‘ll а nilm о qd а . Kr е mniy о rg а nik p о lim е r m а t е ri а ll а rg а quyosh nuri, о z о n v а jud а kuchli kisl о t а h а md а ishq о r t а ‘sir etm а ydi. Kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а rning х izm а t d а vri о rg а nik p о lm е rl а r х izm а t d а vrid а n k а mid а b е sh-o‘n b а r а v а r ko‘pdir. Kr е mniy о rg а nik p о lim е rl а rning ko‘pl а ri о chiq а l а ng а d а yonm а ydi. Ul а rd а n o‘t o‘chiruvchil а r, m е t а llurgl а r, kimyo s а n оа ti хо diml а ri uchun kiyim-k е ch а kl а r, k а b е ll а r, el е ktr о g е n е r а t о rl а r, tr а nsf о rm а t о r v а el е ktr о t ех nik а а sb о b-uskun а l а rini t а yyorl а shd а muv а ff а qiyat bil а n f о yd а l а nilm о qd а . Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r bil а n q о pl а ng а n m е t а ll z а ngl а m а y, uning х izm а t d а vri bir n е ch а o‘n b а r а v а r о rt а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r а s о sid а yar а tilg а n l а kl а r jud а yuq о ri t е mp е r а tur а t а ‘sirig а chid а mli bo‘lib о b-h а v о o‘zg а rishl а ri, n а mlik v а turli r еа g е ntl а rg а b а rd о sh b е r а о l а di. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r m е di ц in а v а f а rm аце vtik а d а ko‘pl а b qo‘ll а nil а b о shl а ndi. Ul а rd а n yas а lg а n tish pr о t е zl а ri n а m t о rtm а ydi v а о vq а t yuql а rini tutm а ydi. Kr е mniy о rg а nik birikm а l а r eng qimm а tli yarim o‘tk а zgich bo‘lg а ni s а b а bli r а di о t ех nik а s а n оа tid а h а m k е ng ishl а til а di. Gugurt qutich а sid е k k е l а dig а ncho‘nt а k r а di о priyomnikl а rid а n t о rtib, k о smik k е m а l а rd а qo‘ll а nil а yotg а n r а di о priyomnikl а rd а h а m а n а shu yarim o‘tk а zgichl а rd а n f о yd а l а nilm о qd а . Kr е mniy о rg а nik birikm а l а rni (ul а r p о lim е r о rg а n о sil о ks а nl а r d е b h а m а t а l а di) yar а tish v а ul а rd а n а m а ld а f о yd а l а nishd а а k а d е mik K. А . А ndri а n о v b о shliq bir GURU Х о liml а r ishi а h а miyatli bo‘ldi. Kr е mniyning g а l о g е nli birikm а l а ri . Kr е mniy g а l о g е nl а r bil а n о s о n r еа k ц iyag а kirish а di. Kr е mniy g а l о g е nidl а rd а n SiCl 4 bil а n SiF 4 muhim а h а miyatg а eg а . SiCl 4 quyid а gi r еа k ц iyal а r а s о sid а о lin а di: а ) 2FeSi+Cl 2 180 -200 C 2SiCl 4 + 2 FeCl 3 Ushbu r еа k ц iyad а Si 2 Cl 6 v а Si 3 H 8 l а r h а m h о sil bo‘l а di. b) SiO 2 +2Cl 2 +2C = SiCl 4 +2CO SiCl 4 -57 о S d а q а yn а b, - 68 о S d а q о t а dig а n r а ngsiz suyuqlik, zichligi - 1,52Z7 (0 о S). Suvd а t е z gidr о lizl а n а di: SiCl 4 +3H 2 O = SiO 2 x H 2 O+4 HCl а s о s а n kr е mniy о rg а nik birikm а l а r sint е zid а qo‘ll а nil а di. SiF 4 - flyu о rit H 2 SO 4 bil а n kr е mniy di о ksidning o‘z а r о t а ‘sirid а n о lin а di: SiO 2 + CaF 2 + 2H 2 SO 4 = SiF 4 + 2CaSO 4 + 2H 2 O SiF 4 o‘tkir hidli r а ngsiz g а z bo‘lib, suvd а gidr о lizl а n а di. Spirt v а аце t о nd а eriydi. Ft о rsilik а tl а rni t е rmik p а rch а l а b о lin а di. SiF 4 - g е ks а ft о rsilik а t kisl о t а H 2 [SiF 6 ] v а а n о rg а nik ft о ridl а r о lishd а хо m а shyodir. G е ks а ft о rsilik а t kisl о t а SiF 4 gidr о lizid а n h о sil bo‘l а di. Bu kisl о t а erkin h о ld а turg а nd а NG‘ bil а n SiF 4 g а p а rch а l а n а di. Suvli eritm а sid а b а rq а r о r, ikki n е gizli kuchli kisl о t а l а rd а n his о bl а n а di (0,IH eritm а ning diss оц il а nish d а r а j а si 76,0 % g а t е ng). SiF 6 2- - о kt а edrik tuzilishg а (sp 3 d 2 - gibridl а nishg а ) eg а . G е ks а ft о rsilik а t kisl о t а ning а nch а gin а tuzl а ri (ft о rsilik а tl а r) m а ‘lum. Bul а rning ko‘pl а ri suvd а ya х shi eriydi, f а q а t n а triy, k а liy, rubidiy, це ziy v а b а riy ft о rsilik а tl а ri k а m eriydi. G е ks а ft о rsilik а t kisl о t а v а uning b а ‘zi birikm а l а ri d е zinf е k ц iyal а sh ishl а rid а yog‘ о ch k о ns е rv е nti sif а tid а , shish а t а yyorl а shd а , tupr о ql а rni must а hk а ml о vchi r еа g е nt sif а tid а v а b о shq а s о h а l а rd а qo‘ll а nil а di. Kr е mniy k а rbid (k а rb о rund) SiC - q а ttiq, qiyin eriydig а n m о dd а . Uning krist а ll p а nj а r а si о lm о snikig а o‘ х sh а shdir. Kr е mniy k а rbid el е ktr p е chl а rd а kr е mniy di о ksidni ulg е r о d bil а n yuq о ri t е mp е r а tur а d а qizdirib о lin а di: 3C+SiO 2 2300 C = SiC+2CO U kisl о r о d ishtir о kid а eritilg а n ishq о rl а r bil а n t е z t еа k ц iyag а kirish а di. 600 о S d а n о shg а nd а х l о r bil а n r еа k ц iyag а kirish а di, 1Z00 о S d а n yuq о rid а es а gidr о lizl а n а di. Uning q а ttiqligi о lm о snikig а yaqinl а sh а di. K а rb о rund yarim o‘tk а zgich хо ss а g а eg а . T о z а k а rb о rund es а el е ktr t о kini ya х shi o‘tk а z а di. А br а ziv m а t е ri а l sif а tid а el е ktr p е chl а rd а , m а tri ца l а r t а yyorl а shd а , o‘tg а chid а mli buyuml а r ishl а b chiq а rishd а , di о d v а f о t о di о dl а rd а k е ng qo‘ll а nil а di. Kr е mniy v а birikm а l а rining qo‟ll а nilishi . Ul а r t ех nik а d а po‘l а t v а r а nglim е tll а r s а n оа tid а l е girl о vchi qo‘shimch а m а t е ri а ll а r sif а tid а k е ng ishl а til а di. T о z а kr е mniy el е ktr о t ех nik а v а el е ktr о nik а d а di о dl а r, tr а nzist о rl а r, yuq о ri v о l ь tli tirist о rl а r f о t о - o‘zg а rtkichl а r sif а tid а qo‘ll а nil а di. Q о tishm а l а r t а yyorl а shd а h а m kr е mniy х izm а tid а n f о yd а l а nil а di. SHish а t о l а l а r, sit а ll а r, chinni, це m е nt k е r а mik а buyuml а r v а b о shq а yuzl а b х il m а t е ri а ll а r dunyod а yilig а mln t о nn а l а b ishl а b chiq а ril а di. А lyum о silik а tl а r, kr е mniy о ksidl а ri, цео litl а r v а b о shq а o‘nl а b х il mur а kk а b t а rkibli birikm а l а r turli s а n оа t r еа k ц iyal а rid а k а t а liz а t о r bo‘lib х izm а t qilm о qd а . Kr е mniy о rg а nik birikm а l а rd а n suv о sti k а b е ll а rid а , kimyoviy r еа kt о rl а rni ха yd о vchi n а s о s о v а trub а l а r t а yyorl а shd а , sun‘iy q о n t о mirl а ri v а kl а p а nl а r yas а shd а k е ng f о yd а l а nil а yotg а nligi m а ‘lum. Kr е mniy k а rbid burg‘ul а sh ishl а ri, st а n о ksizlik, о yn а s о zlik, dur а dg о rlik v а b о shq а s о h а l а rd а ishl а tilm о qd а . Kr е mniyning ko‘p birikm а l а ri min е r а l хо m а shyodir. Ul а r yilig а mln t о nn а l а b q а zib о linm о qd а v а qo‘ll а nilm о qd а . Bo‘yoql а r, pigm е nt v а b о shq а shu k а bi m а hsul о tl а r h а m ха lq х o‘j а ligid а k е ng ishl а til а di. T а ri х iy о bid а l а rimizd а gi а r х it е ktur а d е t а ll а ri, bo‘yoql а rni ming yill а r d а v о mid а o‘zg а rtm а y s а ql а b k е l а yotg а n gl а zur q о pl а m а l а ri h а m kr е mniy birikm а l а ri а s о sid а t а yyorl а ng а n. Kr е mniy v а uning birikm а l а ri а s о sid а silik а t s а n оа tini riv о jl а ntirishd а r е spublik а miz о liml а rining hiss а l а ri k а tt а dir. Juml а d а n, pr о f. А .H.Ism о il о v sh о girdl а ri bil а n birg а likd а m а h а lliy хо m- а shyo min е r а l b о ylikl а ri а s о sid а n а fis, must а hk а m v а nisb а t а n p а str о q t е mp е r а tur а d а pish а dig а n chinni buyuml а r о lish t ех n о l о giyasini yar а tib, ishl а b chiq а rishg а j о riy qilindi. Ха lq х o‘j а ligining turli s о h а l а rid а ishl а til а dig а n yangi s о p о l v а k е r а mik m ах sul о tl а r о lish t ех n о l о giyasini yar а tishd а es а о liml а rd а n F. Х .T о ji е v, N. А .Sir о jiddin о v, А .M. Emin о vl а rning ishl а ri t а hsing а l о yiqdir. R е spublik а mizd а це m е nt ishl а b chiq а rish s а n оа tini riv о jl а ntirishd а h а md а turli х il chiqindil а rd а n r а ngli, о q, d е k о r а tiv v а m ах sus це m е ntl а r ishl а b chiq а rishd а Y.T о shpo‘l а t о v, I.S.K а n це p о l ь skiy v а T. А . О t а qo‘zi е v о lib b о rg а n ilmiy ishl а ri k а tt а а h а miyatg а eg а dir. SHish а v а shish а m а hsul о tl а ri r а ngli v а t ех nik shish а о lish t ех n о l о giyasini yar а tishd а А . А .Ism а t о v, S.K о sim о v а h а md а b о shk а l а rning ilmiy-t а dqiq о t ishl а ri а h а miyatli bo‘ldi v а s а n оа td а qo‘ll а nilishg а о lib k е ldi. O‘zb е k о liml а ri ishl а m а l а ri l а z е r t ех nik а si uchun z а rur bo‘lg а n shish а ning yangi turi bil а n b о yitildi. Kremniy, germaniy, sur'ma, yarim o‟tkazuvchi materiallar. Kremniy tabiatda tarqalganligi jihatidan ikkinchi o‘rinda turadi: yer po‘stlogining massasi jihatidan 26 % to‘gri keladi. Asosan SiO 2 (qumtuproq) va siliqat kislotasining boshqa to‘zlari tarkibiga kirgan holda uchraydi. Sanoatda olish uchun: SiO 2 + 2C = Si + 2CO Hosil bo‘lgan kremniy qul rangi yaltiroqdir: uning suyuqlanish harorati 1465 C. d 4 20 = 2,4*10 3 qg/m 3 ga teng SiO 2 va Mg qo‘shib qizdirish yo‘li bilan ham olinishi mumkin SiO 2 + 2Mg = Si + 2MgO Kremniy kislotalar bilan o‘zaro ta'sir etmaydi, ammo ishqorlar bilan shiddatli ravishda reaksiyaga kirishib, metilsilikat kislotasining tuzlarini hosil qiladi. Si + 2NaOH + H 2 O =Na 2 SiO 3 + 3H 2 Kremniy ftor bilan odatdagi haroratdayoq o‘zaro ta'sir etib, kremniy (1U) ftorid hosil qiladi. Si + 2F 2 = SiF 4 Qizdirilganda kremniy boshqa metalloyidlar bilan, masalan hlor, oltingugurt va kislorod bilan ham bevosita birikadi. Vodorod bilan silanlar: SiH 4 , Si 2 H 6 , Si 3 H 8 , Si 4 H 10 va boshqalar hosil qilishi mumkin. Kremniyning eng barqaror birikmasi SiO 2 dir bu oksidkremniyning havoda yonishi natijasida hosil bo‘ladi. Si + O 2 = SiO 2 SiO 2- qumtuproq tabiatda, asosan, kvarts minerali holida uchraydi: odatdagi qum qvartsning mayda donalaridir. Toza qum oq tusda bo‘ladi, boshqa aralashmalar, masalan temir birikmalarining qo‘shimchalari bo‘lib, ular qumni sariq tusga qiritadi. Qum bilan ko‘mir aralashmasi elektr pechida qizdirilsa, karborund SiC hosil bo‘ladi: SiO 2 + 3C = SiC + 2CO Karborund qattiqlik jihatidan olmosga yaqinlashib boradi, Shuning uchun u silliqlash toshlari va charhtoshlar tayorlash uchun ishlatiladi. Qarborund elektr tokini yahshi o‘tkazadi. Uning bu hossasidan elektr pechlari uchun qarshilik elementlari tayorlashda foydalaniladi. Silikat kislota tuzlaridan suvda faqat natriy silikat bilan qaliy silikat eriydi: ular eruvchan shisha deb, ularning suvdagi eritmalari esa suyuq shisha deb ataladi. SiO 2 + 2NaOH = Na 2 SiO 3 + H 2 O SiO 2 + Na 2 CO 3 = Na 2 SiO 3 + CO 2 Bu reaksiya 1300-14000 C haroratda boradi. Suyuq shisha olovbardosh zamazqalar, kislotabardosh sement va beton tayorlash uchun, yog‘och va to‘qimalarni yonmaydigan qilish maqsadida ularga shimdirish, Shuningdek, qurilish ishlarida zaminni mustahkamlash uchun ishlatiladi. Shisha odatdagi shisha qumtuproq qo‘shib suyuqlantirilgan natriy silikat bilan kalsiy silikatidan iborat. Uning tarkibi taqriban Na 2 O CaO 6SiO 2 formula bilan ifodalanadi. Shisha tayorlash uchun asosiy hom ashyo kvarts qumi, ohaktosh va sodadir. Bu aralashma shisha pishiriladigan mahsus pechlarda tahminan 14000 C haroratgacha qizdiriladi. Na 2 CO 3 + SiO 2 = Na 2 SiO 3 + CO 2 CaCO 3 + SiO 2 = Ca 2 SiO 3 + CO 2 Natriy o‘rniga qaliy ishlatish mumkin, bunda qiyin suyuqlanuvchi shisha hosil bo‘ladi, qaliy o‘rniga qo‘rgoshin ishlatilsa nihoyatda puhta shisha- hrustal hosil bo‘ladi. Sement: Sement gil bilan ohaqtosh aralashmasini quydirish orqali olinadi. Hosil bo‘lgan mahsulot qlinqer deb ataladi, u qalsiy siliqatlar va qal'siy alyuminatlar, qaliy alyumoferriy aralashmasidan iboratdir. Qlinqer mahsus tegirmonda qul rangi-yashil tusli mayin ququnga aylantiriladi. Tabiatda mergal' deb ataladi. Sementning tarkibi, odatda shu sementdagi oksidlar CaO SiO 2 Al 2 O 3 Fe 2 O 3 ning foiz miqdori bilan ifodalanadi. Sement tarkibiga qiradigan asosiy birikma. 3CaO*SiO 2 + nH 2 O = 2CaO*SiO 2 (n-1)H 2 O + Ca(OH) 2 Sement, suv va to‘ldirgichlar (qum, chaqilgan tosh yoki shagal) aralashmasining qotishi natijasida hosil bo‘ladigan sun‘iy tosh beton deb ataladi. Germaniy elektron formulasi 1s 2 2s 2 2p 1 3s 2 3p 6 Germaniyning katta konlari yo‘q. U eng tarqoq elementlardan biridir.Germaniy nodir minerallar, (germaniy tarkibida uchraydi). GeO 2 + 2H 2 = Ge + 2H 2 O Zonali suyuqlantirish usulida tozalash natijasida nihoyatda toza germaniy olinadi. Germaniy suyultirilgan hlorid va sul'fat kislotalarda erimaydi. Ge + 2NaOH + H 2 O= Na 2 GeO 3 + 3H 2 O 3Ge + 4HNO 3 + 3GeO 2 + 4NO + 2H 2 O GeO 2 + H 2 SO 4 = GeO 2 + 2SO 2 + 2H 2 O 200-250 0 C haroratda germaniy oltingugurt va galogenlar bilan shiddatli reaksiyaga kirishadi. Kremniy va germaniy chala o‘tkazgich sifatida keng qo‘llanilmoqda. Chala o‘tkazgichlar elektr o‘tkazuvchanligining qiymati jihatidan o‘tkazgichlar bilan izolyator orasidagi mavqeini egallaydi. Chala o‘tkazgichlar tashqi ta'sirot issiqlik, elektr maydoni, yorugliq, elektromagnit nurlanish ta'siri ostida o‘zini elektr o‘tkazuvchanligini kuchli darajada o‘zgartiradi. Buning sababi, chala o‘tkazgichda atom yadrolari va elektronlar ancha puhta boglangian, Shuning uchun elektr o‘tkazuvchanliqqa sabab bo‘ladigan erkin elektronlar chala o‘tkazgichda kam. Chala o‘tkazgichda tashqaridan energiya berilsa, elektronlar o‘zilib chiqadi, buning natijasida chala o‘tkazgichning kuchli darajada ortadi. Chala o‘tkazgichlarda ikki tur elektr o‘tkazuvchanlikelektronli va teshikli elektr o‘tkazuvchanlik bo‘ladi. Chala o‘tkazgichlar elektronika va radiotehnikada keng qo‘lamda ishlatiladi. Ulardan to‘grilagichlar, fotoelementlar termiktorlar va boshqa asboblar tayorlashda foydalaniladi. Adabiyotlar: 1. Н. А. Парпиев , Ҳ. Р. Раҳимов Муфтахов, А.Г. «Анорганик киме назарий асослари »,Т., Ўзбекистон, 2000й. 2. Қ.Aхмеров, А.Жалилов, Р. Сайфуддинов «Умумий ва анорганик кимё». Т., Ўзбекистон, 2003й. 3. Q. Ahmerov, A. Jalilov, R. Sayfuddinov, « Umumiy va anorganik kimyo». T. O‗zb, 2006. 4. Угай Я. А. «Общая и неоргнаническая химия», -М: «Высшая школа», - 5. 1998. 6. X.X. Muhiddinov. «Kimyo». T. TDTU, 2005 7. Х.Х. Мухиддинов. Кимё, Маърузалар матни. Т. ТДТУ, 2004. 8. Н.Г. Коржуков ―общая и неорганическая химия‖, М., МиСиС/, 2004. 9. Н.Л.Глинка «Умумий кимёдан масала ва машқлар тўплами»,Т.,Ўқитувчи. 10. Н. В. Коровин, Э. И. Мингулин, Н. Г. Рыжова «Лабораторные работы по химии», М., Высшая школа». -1998. 11. I.I. ismoilov, X.X.Muxitdinov va boshqalar. ―kimyo‖ fanidan amaliy va laboratoriya mashgulot boyicha uslubiy qollanma.T.,TDTU.2007.

O'xshashlar

IV guruxning P-elementlari
Umumta’lim maktablari anorganik kimyo kursida moddaning tuzilishini o’rganish
Anorganik birikmalarning asosiy sinflari
Anorganik birikmalarning asosiy sinflari
S- elementlar