Anorganik birikmalarning asosiy sinflari - Kimyo - Referatlar

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari

Yuklangan vaqt:

25.11.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

595.5947265625 KB

Ko'chirib olish

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari Reja: 1. Oksidlarning sinflanishsi, nomlanishi, olinishi va hossalari 2 Asoslar, ularning turlari, nomlanishi, olinish usullari va xossalari 3 Kislotalar, ularning sinflanishi, olinish usullari va xossalari 4 Kislota- asos nazariyasi 5. Tuzlar, ularning sinflanishi va xossalari. Tuzlarning gidrolizi

1. Oksidlarning sinflanishsi, nomlanishi, olinishi va hossalari Hamma moddalar oddiy va murakkab moddalarga bo’linadi. Oddiy moddalar bitta element atomlaridan iborat bo’ladi, murakkab moddalar esa ikki yoki undan ko’p element atomlaridan tuzilgan bo’ladi. Anorganik birikmalarning eng muhim sinflariga oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar kiradi. Bularning barchasi murakkab moddalardir. Oksidlar – ikki elementning biri kislorod bo’lgan murakkab moddalarga aytiladi. Oksidlar ikkiga bo’linadi - tuz hosil qiluvchilar – kislotalar va ishqorlar bilan o’zaro ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi; - tuz hosil qilmaydigan yoki indefferent (befarq) – tuzlar hosil qilmaydi, kislotalar va ishqorlarga nisbatan befarq. Bu turdagi oksidlar kam: H 2 O, NO, CO, SiO, N 2 O, SO …. Tuz hosil qiluvchi oksidlar o’z navbatida asosli, kislotali va amfoter oksidlarga bo’linadi. Suv bilan birikib hosil qilgan birikmalari asoslarga mos keladigan oksidlarga asosli oksidlar deyiladi. Asosli oksidlar kislotalar va kislotali oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi. Kislotali oksidlar asoslar va asosli oksidlar bilan ta’sirlashib tuzlar hosil qiladi. Amfoter oksidlar kislotalar va kislotali oksidlar bilan hamda asoslar yoki asosli oksidlar bilan ta’sirlashib tuz hosil qiladi. Suv bilan birikib hosil qiladigan gidroksidi asoslarga mos keladigan birikmalarga asosli okidlar deyiladi.

Masalan: Na 2 O + H 2 O2NaOH asosli oksidasos BaO + H 2 OBa(OH) 2 asosli oksidasos Demak, suv bilan birikib hosil qiladigan gidroksidlari kislotalarga mos keladigan oksidlarga kislotali oksidlar deyiladi. Masalan: Cl 2 O 7 + H 2 O = 2HClO 4 ClO 3 + H 2 O = H 2 ClO 4 Suv bilan birikib hosil qiladigan birikmasi asoslarga ham kislotalarga ham mos keladigan oksidlarga amfoter oksidlar deyiladi. (“amfoter”- ikkilamchi). Masalan: H3AlO3 Al2O3 Al(OH)3 alyuminat amfoter amfoter kislotasi oksid asos Amfoter oksidlarning hammasi suv bilan ta’sirlashmaydi, shuning uchun undan olinadigan kislota yoki asos faqat bilvosita usulda amalga oshiriladi. Masalan ZnO + H 2 O→↓(oddiy sharoitda) ZnO + 2HCl = ZnCl 2 + H 2 O ZnCl 2 +2NaOH=Zn(OH) 2 +2NaCl

Oksidlarning umumiy formulasi: R 2 O n (R 2 O, RO, RO n ) ko’rinishida bo’ladi bu yerda 2 kislorod valentligi, R – istalgan kimyoviy element. Oksidlarning nomlanishi “Oksid” so’zi kislorodning lotincha – oksigenium nomidan kelib chiqadi, undagi “oks” o’zagiga “id” qo’shimchasi qo’shilgan. Oksidlarni nomlashda “oksid” so’ziga, ayni oksidni hosil qiluvchi kimyoviy elementning nomi qo’shiladi. Masalan: K 2 O – kaliy oksidi, dikaliy oksidi; CaO – kalsiy oksidi, kalsiy monooksidi. Agar element o’zgaruvchan valentlikka ega bo’lsa va bir qancha oksidlar hosil qilsa, element nomidan keyin qavs ichida Rim raqamlari bilan elementning valentligi ko’rsatiladi. Masalan: P 2 O 3 – fosfor(III) oksidi, difosfor trioksidi, P 2 O 5 - fosfor(V) oksidi, difosfor pentaoksidi, FeO – temir(II) oksidi, temir monooksidi, Fe 2 O 3 – temir(III) oksidi, ditemir trioksidi. Davriy tizimdagi hamma elementlarning turli hil oksidlari ma’lum (He, Ne, Ar bundan mustasno). Shuni esda tutish lozimki, kislotali oksidlarga tegishli kislotalardan suv molekulalarini tortib olingan mahsulotlar deb qarash mumkin, shu sababli ularni tegishli kislotalarning angidridlari deyiladi (“an” – tortib olingan, “gidro” - suv). Masalan: 2H 3 BO 3  t 0 ↦ B 2 O 3 + 3H 2 O borat angidrid 2H3PO4  t 0 ↦ P2O5 + 3H2O fosfat angidrid Ammo hamma kislotalardan ham suvni tortib olib bo’lmaydi, ya’ni angidridlarni hamma vaqt ham olib bo’lmaydi: H2SO4  t 0 ↦ X. H 3 PO 3  t 0 ↦ X. Ko’pchilik metallar har hil oksidlanish darajasiga ega bo’lgan oksid hosil qiladi. Masalan: Co 3 O 4 ↔ Co О + Co 3 2 + O 3 - kobalt uch tetraoksidi Mn 3 O 4 ↔ MnO + Mn 2 O 3 yoki 2MnO * MnO 2 – marganes uch tetraoksidi

Oksidlarni olinish usullari: Oksdlarni laboratoriyada va sanoatda olishning turli hil usullari mavjud. Oksidlarni olishni umumiy usullari ustida qisqacha to’xtalamiz: Oddiy yoki murakkab moddalarning kislorod bilan ta’sirlanishi: a) metallarni kislorod bilan ta’siri: 2Ca + O 2 = 2CaO 4Al + 3O 2 =2Al 2 O 3 2Fe + O 2 = 2FeO (kislorod kam bo’lsa) 4Fe + 3O 2 = 2Fe 2 O 3 (kislorod mo’l bo’lsa) b) metallmaslarni kislorod bilan ta’siri: C + O 2 = CO 2 S + O 2 = SO 2 4P + 3O 2 = 2P 2 O 3 (kislorod kam bo’lsa) 4P + 5O 2 = 2P 2 O 5 (kislorod mo’l bo’lsa) v) murakkab moddalarni kislorod bilan ta’siri: 2H 2 S +3O 2 = 2H 2 O + 2SO 2 SiH 4 + 2O 2 = SiO 2 + 2H 2 O 4NH 3 + 5O 2 = 4NO + 6H 2 O 4FeS 2 + 11O 2 = 2Fe 2 O 3 + 8SO 2 ↑ Bu reaksiyalarning hammasida yonish sodir bo’ladi. Organik moddalar kislorodda yonganda aksariyat hollarda suv va karbonat angidrid hosil bo’ladi: CH 4 + 2O 2 ↦ CO 2 + 2H 2 O C 2 H 5 OH + 3O 2 ↦ 2CO 2 + 3H 2 O Kislorodli birikmalarni qizdirish (parchalash) bilan: - suvda erimaydigan asoslarni qizdirib

2Ag + 4HNO 3 (konts) =2AgNO 3 +2NO 2 ↑+2H 2 O 2H2SO4 (konts) + S = 3SO2↑ + 2H2O Laboratoriyalarda oksidlarni olish uchun yuqorida ko’rsatilgan barcha usullardan foydalanish mumkin. Esda tutish lozimki , ko’pgina kimyoviy elementlar tabiatda oksidlar yoki ularning turli aralashmalari holida uchraydi. Bularni ma’danlar deyiladi va ulardan sanoatda oksidlarni olishda foydalaniladi. Fe 2 O 3 – qizil temirtosh Fe 3 O 4 – magnittemirtosh MnO 2 – pirolyuzit SiO 2 – qum, qumtuproq va kvarts qumi Al 2 O 3 * 2SiO 2 * 2H 2 O – kaolin . . . Oksidlarning xossalari. Oksidlarning fizikaviy xossalari. Asosli va amfoter oksidlar qattiq kristall moddalar bo’lganliklari uchun yuqori haroratda suyuqlanadilar. Ko’pchilik oksidlar rangli. Masalan: ishqoriy, ishqoriy–er metallarning hamda ZnO va Al 2 O 3 lar oq rangli yoki rangsiz. FeO, CuO, Hg 2 O – lar qora, Cu 2 O va HgO – qizil, Fe 2 O 3 va Fe 3 O 4 – qo’ng’ir yoki zang rangida, Cr 2 O 3 – yashil, Sb 2 O 5 va WO 3 – sariq va hokazo. Kislotali va indifirent (befarq) oksidlar, aksincha, past suyuqlanish va qaynash haroratga ega va odatdagi sharoitda ularning ko’pchiligi gazlar, SO 3 , Mn 2 O 7 va Cl 2 O 7 lar suyuqlik, N 2 O 5 , P 2 O 3 , P 2 O 5 , ClO 3 kabilar qattiq, ularning

ranglari turlicha (masalan N 2 O 3 – to’q ko’k, ClO 3 – to’q qizil, Mn 2 O 7 – to’q binafsha, NO 2 - qo’ng’ir) ular yoqimli, yoqimsiz yoki o’tkir hidli, zaharli ham bo’ladi (SO 2 , Р 2 O 5 ). Kislotali va befarq oksidlarning aksariyat qismlari kristallanib molekulyar kristall panjara hosil qiladilar (past haroratda), SiO 2 – bundan mustasno bo’lib, u atom kristall panjaraga ega. Oksidlarning kimyoviy xossalari. Oksidlarning kimyoviy xossalari ularning suvga, kislotalarga, ishqorlarga, tuzlarga, bir – birlariga, metallar va metallmaslarga bo’lgan munosabatlarida namoyon bo’ladi. Suvga bo’lgan munosabatlari. Asosli oksidlardan faqat ishqoriy, ishqoriy – er metallarining oksidlari suv bilan ta’sirlashib ishqorlar hosil qiladilar: Na 2 O + H 2 O = 2NaOH BaO + H 2 O = Ba(OH) 2 Qolgan metallarning oksidlari va amfoter oksidlar suv bilan ta’sirlashmaydilar. Ko’pchilik kislotali oksidlar suv bilan ta’sirlashib kislotalar hosil qiladilar: N 2 O 5 + H 2 O = 2HNO 3 SO 3 + H 2 O = H 2 SO 4 P 2 O 5 + 3H 2 O = 2H 3 PO 4 I 2 O 7 + H 2 O = 2HIO 4 Bular qaytmas reaksiyalardir, ammo CO 2 , SO 2 lar suv bilan qaytar reaksiya bilan ta’sirlashadilar: CO 2 + H 2 O ↔ H 2 CO 3 SO 2 + H 2 O ↔ H 2 SO 3 SiO 2 suv bilan ta’sirlashmaydi. ClO 2 , NO 2 lar suv bilan ta’sirlashib, ikki hil kislota hosil qiladilar: ClO 2 + H 2 O = HClO 3 + HClO 2

2NO 2 + H 2 O = HNO 3 + HNO 2 Ushbu reaksiyalarda disproportsiolanish reaksiyalari sodir bo’ladi. Kislotalarga bo’lgan munosabatlari: Asosli va amfoter oksidlar kislotalar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladilar: Li 2 O + HCl = 2LiCl + H 2 O CaO + 2HNO 3 = Ca(NO 3 ) 2 + H 2 O Al 2 O 3 + 3H 2 SO 4 = Al 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O E’tibor berish lozimki agar reaksiya uchun mo’l ko’p negizli kislota olinsa nordon tuz: CaO + 2H 3 PO 4 = Ca(H 2 PO 4 ) 2 + H 2 O yoki mo’l CaO + H 3 PO 4 = CaHPO 4 + H 2 O mo’l aksincha oksid mo’l bo’lsa asosli tuz hosil bo’ladi: Al 2 O 3 + 4HCI = 2AI(OH)CI 2 + H 2 O m o’ l Qo’sh oksidlar ikkita tuz hosil qiladilar: Mn 3 O 4 + 8HNO 3 = 2Mn(NO 3 ) 2 + Mn(NO 3 ) 4 + 4H 2 O Kislotali oksidlarning kislotalar bilan ta’sirlanishlari kam mos: SiO 2 + 4HF = SiF 4 ↑ + 2H 2 O 2HNO 3 + P 2 O 5 = N 2 O 5 + 2HPO 3 Asoslarga bo’lgan munosabatlari: Kislotali oksidlar odatdagi sharoitda ishqorlar bilan birikib tuz va suv hosil qiladilar: SO 3 + 2KOH = K 2 SO 4 + H 2 O P 2 O 5 + 3Ca(OH) 2 = Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 O CO 2 + 2KOH = K 2 CO 3 + H 2 O Asoslar bilan suyuqlantirilganda ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladilar: SiO 2 + Ca(OH) 2 = t 0 CaSiO 3 + H 2 O

SiO 2 + Zn(OH) 2 = t 0 ZnSiO 3 + H 2 O Agar oksid ko’p negizli kislota angidridi bo’lsa va oksid mo’l bo’lganda nordon tuz hosil bo’lishi mumkin. Bunda suv molekulasi ham yutilishi yoki chiqishi mumkin: KOH + CO 2 = KHCO 3 m o’ l 2Ca(OH) 2 + P 2 O 5 = 2CaHPO 4 + H 2 O Ca(OH) 2 + P 2 O 5 + H 2 O= Ca(H 2 PO 4 ) 2 Ishqoriy va ishqoriy – er metallarining oksidlari suyuqlantirilganda amfoter oksidlar bilan ta’sirlashib tuz va suv hosil qiladilar: Li 2 O + 2Al(OH) 3 = t 0 2LiAlO 2 + 3H 2 O Na 2 O + Sn(OH) 2 = t 0 Na 2 SnO 2 + H 2 O BaO + 2Al(OH) 3 = t 0 Ba(AlO 2 ) 2 + 3H 2 O Amfoter oksidlar faqat ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib kompleks tuzlar yoki o’rta tuzlar hosil bo’ladi: 2KOH + ZnO + H 2 O = K 2 [Zn(OH) 4 ] 2NaOH( Q ) + SnO = t 0 Na 2 SnO 2 + H 2 O Tuzlarga bo’lgan munosabatlari. Oksidlar tuzlarbilan juda kam ta’sirlashadi va faqat suyuqlantirilganda reaksiyaga kirishadi: Na 2 CO 3 + SnO = t 0 Na 2 SnO 2 + CO 2 Na 2 CO 3 + CaCO 3 + 6SiO 2 = t 0 Na 2 SiO 3 * CaSiO 3 * 4SiO 2 + 2CO 2 ↑ shisha Na 2 CO 3 + SiO 2 = t 0 Na 2 SiO 3 + CO 2 ↑ eruvchan shisha

Faqat asosli oksidlar bilan kislotali oksidlar yaxshi ta’sirlashadilar va tuzlar hosil bo’ladi: Na 2 O + SO 3 = Na 2 SO 4 CaO + CO 2 = CaCO 3 Amfoter oksidlar asosli oksidlar bilan yuqori haroratda yoki suyuqlantirilganda reaksiyaga kirishadi: Na 2 O + PbO = t 0 Na 2 PbO 2 K 2 O + Al 2 O 3 = 2KAlO 2 Metallar bilan oksidlar yuqori haroratda birikadi. Bunda aktivroq metall oksiddan passivroq metallni siqib chiqaradi: Cr 2 O 3 + 2Al = t 0 Al 2 O 3 + 2Cr Mg + CuO = t 0 MgO + Cu Sanoatda metallar olishni qulay usuli shunga asoslangan bo’lib, metallotermiya deyiladi. Bunda qaytarish uchun qaysi metall olinsa, shu metall nomi bilan yuritiladi (masalan, alyumotermiya va hokazo). Metallmaslar bilan oksidlar orasida boradigan reaksiyalarga ba’zi oksidlanish reaksiyalari kiradi: 2NO + O 2 = 2NO 2 ↑ 2NO 2 + O 3 = N 2 O 5 + O 2 ↑ Bu reaksiyalar odatdagi sharoitda boradi. Metallmaslardan vodorod va uglerod ko’pchilik asosli va amfoter oksidlarni qaytaradilar, agar qaytarish to’liq bo’lmasa, metallning quyi oksidi hosil bo’ladi: SnO 2 + H 2 = t 0 SnO + H 2 O PbO 2 + C = t 0 PbO + CO↑ Agar qaytarish to’liq bo’lsa, sof holdagi metall hosil bo’ladi: FeO + C = t 0 Fe + CO↑ WO 3 + 3H 2 = t 0 W + 3H 2 O

MoO 3 + 3H 2 = t 0 Mo + 3H 2 O Ushbu usullardan sanoatda metallarni olishda keng foydalaniladi. Qaytarish uchun uglerod ishlatilsa karbotermiya , vodorod ishlatilsa gidridotermiya deyiladi. Kislotali oksidlarni qaytarishda C va H 2 dan foydalanish mumkin: 2P 2 O 5 + 5C = t 0 4P + 5CO 2 ↑ SiO 2 + C = Si + CO 2 ↑ Ko’pchilik metallar va metallmaslarni quyi valentli oksidlari qizdirilganda yuqori valentli oksidlariga o’tadi: 2PbO + O 2 = t 0 2PbO 2 2SnO + O 2 = t 0 2SnO 2 4FeO + O 2 = t 0 2Fe 2 O 3 2MnO + O 2 = t 0 2MnO 2 P2O3 + O2 = t 0 P2O5 2SiO + O 2 = t 0 2SiO 2 Oksidlarni qizdirishga bo’lgan munosabatlari turlichadir. Ishqoriy va ishqoriy – er hamda ko’pgina boshqa metallarning oksidlari juda issiqqa chidamli. Ammo ayrim metall oksidlari (HgO, Ag 2 O, PtO 2 , . . .) qizdirilganda to’liq parchalanadi: 2HgO = t 0 2Hg + O 2 2Ag 2 O = 4Ag + O 2 Ayrim metall oksidlari qizdirilganda kislorod chiqarib quyi oksidlariga o’tadi: 4CrO 3 = 2Cr 2 O 3 + 3O 2 4MnO 2 = 2Mn 2 O 3 + O 2

2 Asoslar, ularning turlari, nomlanishi, olinish usullari va xossalari Asosli oksidlarning gidratlari asoslar deb ataladi. Ular tarkibida OH guruh tutgani uchun ko’pincha gidroksidlar deb ataladi. Asoslarning umumiy formulasi: Me(OH) n , Me — metall (yoki metall hususiyatiga ega bo’lgan radikal, masalan, NH + 4 ), n — gidroksidlar soni. Agar metallning valentligi o’zgaruvchan bo’lsa bir necha asos hosil qilishi mumkin. Shunga muvofiq ular nomlanadi. Ayrim asoslarning tuzilishi va nomlanishi quyidagicha: Yuqoridagi umumiy formulaga muvofiq kelmaydigan yagona asos NH 4 OH — ammoniy gidroksid ma'lum. Uning tuzilishini quyidagicha ifodalash mumkin:

Ayrim gidroksidlar xossalariga va ishlatilishiga qarab ham alohida nomlanadi: NH 4 OH — novshadil spirti KOH — o’yuvchi kaliy, kaliy ishqori Ca(OH) 2 — so’ndirilgan ohak Barcha asoslarni suvda eriydigan va suvda erimaydigan asoslarga bo’lish mumkin. Ishqoriy va ishqoriy-yer metallari (Na, K, Ca, Ba va boshqalar) ning gidroksidlari suvda yaxshi eriydi. Ular ishqorlar deb atalib, eritmasi o’ziga xos mazaga ega bo’ladi. Boshqa metallarning gidroksidlari suvda erimaydigan asoslarga kiradi. Asoslarning hammasi qattiq moddalar, faqat ammoniy-gidroksidi suvdagi eritmasidagina mavjud bo’ladi. U ammiakni suvda erishidan hosil bo’ladi. Ishqorlaring suvdagi eritmalari indikatorlar rangini o’zgartiradi (masalan, lakmusni ko’kartiradi). Ularing kontsentrlangan eritmalari tirik organizm to’qimalarini, ayrim buyumlarni yemiradi. Shuning uchun ham ularni о 'yuvchi ishqorlar deb ataladi. Olinishi. 1. Suvda eriydigan asoslar ayrim metallar suv bilan reaksiyaga kirishganda hosil bo’ladi. 2Na+2H 2 O=2NaOH+H 2 ↑ ; Ca+2H 2 O=Ca(OH) 2 + Н 2 Sanoatda ishqorlar metall tuzlarining suvdagi eritmasini elektroliz qilib olinadi. Masalan, osh tuzining eritmasi elektroliz qilinganda eritmada o’yuvchi natriy hosil bo’ladi.

2. Tegishli metallaring suvda yaxshi eriydigan tuzlariga ishqorlar ta'sir ettirib, suvda erimaydigan asoslar olinadi : CuCl 2 +2NaOH=↓Cu(OH) 2 +2NaCl eritma havorang cho’kma FeSO 4 +2KOH= ↓ Fe(OH) 2 +K 2 SO 4 eritma och yashil cho’kma 3. Ayrim metallaming oksidlari suv bilan birikkanda asoslar hosil bo 'ladi: K 2 O+H 2 O=2KOH; Na 2 O+H 2 O=2NaOH; СаО+Н 2 O=Са(ОН) 2 ; ВаО+Н 2 O=Ва(ОН) 2 . 4. Ammoniy gidroksidi ammiakni suvda eritib olinadi: NH 3 +H 2 O=NH 4 OH Kimyoviy xossalari. 1. Asoslar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi. Bunday reaksiyalar neytrallanish reaksiyalari deb ataladi. NaOH+HCl=NaCl+H 2 O Са ( ОН ) 2 +2 Н NO 3 = Са (NO 3 ) 2 +2 Н 2 О 2. Asoslar kislotali oksidlar bilan ham reaksiyaga kirishib, tuz va suv hosil qiladi: Са(ОН) 2 +СО 2 =СаСО 3 +Н 2 O 3. Asoslar tuzlar bilan reaksiyaga kirishib yangi tuz va yangi asos hosil qiladi. Ni С 1 2 +2 КОН = ↓ Ni( ОН ) 3 +2 КС 1 Suvda eriydigan asoslar juda yuqori haroratga ham chidamli, lekin suvda erimaydigan asoslar qizdirishga chidamsiz, tezda parchalanib ketadi: 4. Ayrim asoslar borki, ular ham kislotalar bilan, ham ishqorlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi. Ular amfoter gidroksidlar deb ataladi. Masalan, А 1( ОН ) 3 , Zn(OH) 2 , Сг ( ОН ) 3 va hokazo. Amfoter gidroksidlar ham metallarning suvda yaxshi eriydigan tuzlariga ishqorlar ta'sir ettirilib olinadi: ZnCl 2 +2NaOH= ↓ Zn(OH) 2 +2NaCl

Al(NO 3 ) 3 +3KOH= ↓ Al(OH) 3 +3KNO 3 Amfoter gidroksidlar suvda erimaydi. Ular kislota va ishqorlar bilan oson reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi. Zn(OH) 2 +2HCl=ZnCl 2 +2H 2 O Zn(OH) 2 +2NaOH=Na 2 ZnO 2 +2H 2 O 2А1(ОН) 3 +3Н 2 SO 4 =А1 2 (SO 4 ) 3 +6Н 2 O А1(ОН) 3 +КОН=КАlO 2 +2Н 2 0 Eng muhim asoslar va ularning ishlatilishi. Natriy va kaliy ishqorlari kimyo sanoatining eng muhim mahsulotlari hisoblanadi. NaOH — o’yuvchi natriy sanoatning juda ko’p tarmoqlarida ishlatiladi. U «kaustik soda» deb ham ataladi. Natriy ishqori oq tusli modda, suvda yaxshi eriydi. Uning konsentrlangan eritmasi hayvonot va o’simlik mahsulotlaridan tayyorlangan matolarni yemiradi. O’yuvchi natriy eritmasiga botirilgan ip, jun bo’kib iviq massaga aylanadi. U odam terisiga tushsa yara qiladi. O’yuvchi natriy sanoatning juda ko’p sohalarida ishlatiladi. U sovun tayyorlash korxonalarida, neftni qayta islash zavodlarida va boshqalarda ishlatiladi. O’yuvchi natriy ko’p miqdorda osh tuzining suvdagi eritmasini elektroliz qilib olinadi. KOH — o’yuvchi kaliyning barcha xossalari, ishlatilish sohalari o’yuvchi natriyga o’xshash, faqat farq shundaki, sovun tayyorlashda o’yuvchi kaliy ishtirok etgan bo’lsa suyuq sovun hosil bo’ladi. O’yuvchi kalsiy — Ca(OH) 2 , ya'ni so’ndirilgan ohak osongina kukunga aylanadigan qattiq oq modda. U suvda kaliy va natriy asoslariga nisbatan yomonroq eriydi. Uning tiniq eritmasi ohakli suv deb ataladi. So’ndirilgan ohak asosan qurilish materiali sifatida ishlatiladi. U ohak, qum va suvdan iborat qorishma, ancha arzon va yaxshi sementlovchi vositadir.

So’ndirilgan ohak ohaktoshni kuydirib olingan kalsiy oksidi (CaO — so’ndirilmagan ohak) ni suv bilan reaksiyaga kiritib olinadi. Uning suvdagi eritmasiga xlor yuttirib х lorli ohak olinadi. Xlorli ohak zararli mikroblarni o’ldiruvchi vosita sifatida turmushda, tibbiyotda ishlatiladi. 3 Kislotalar, ularning sinflanishi, olinish usullari va xossalari Metall atomlariga almashina oladigan bitta yoki bir nechta vodorod atomlari va kislota qoldig’idan iborat murakkab moddalarga kislotalar deyiladi. Suvli eritmalarida (yoki suyuqlanmalarida) musbat zaryadlangan vodorod ionlariga va manfiy zaryadlangan kislota qoldiqlariga dissotsiyalanadigan kimyoviy birikmalarga kislotalar deyiladi (Arrenius ta’rifi). Kislotalarning umumiy formulasi: H n K q Bu erda K q -kislota qoldig’i (anion), n-kislota qoldig’ining zaryadi (valentligi). Kislotalar har hil belgilari bo’yicha sinflanadilar: Belgilari Sinflanish bo’yicha nomlanishi Misollar Tarkibi bo’yicha Kislorodsiz kislotalar HF, HCl, HBr, HI, H 2 S, H 2 Se, H 2 Te, HCN,… Kislorodli kislotalar (oksikislotalar) HNO 2 , HNO 3 , H 2 SO 3 , H 2 SO 4 , H 2 CO 3 , H 3 PO 4 , HClO 3 ,HClO 4 , 2 CrO 4 … Bir negizli (H=1 , mustasno holat H 3 PO 2 ) HNO 2 , HNO 3 , HCl, HBr, HI, HClO 4 ,HCN, MnO 4 ,…

Negiziga ko’ra Ikki negizli (H=2, mustasno holat H 3 PO 3 ) H 2 SO 4 , H 2 CO 3 , H 2 SiO 3 , H 2 SO 3 ,H 2 SeO 3 , 2 MnO 4 , H 2 CrO 4 , H 2 Cr 2 O 7 …. Ko’p negizli H 3 PO 4 , H 3 BO 3 …. - uch negizli H 4 P 2 O 7 - to’rt negizli 0.1m suvdagi eritmalaridagi dissotsiatsiya darajasi ( α ) qiymati bo’yicha α > 33% kuchli HI, HBr, HCl, H 2 SO 4 , HNO 3, HClO 4 ,.. 3% <α> 33% oralig’ida o’rtacha kuchli H 2 SO 3 , H 3 PO 4 , CH 2 ClCOOH,HNO 2 , … α < 3% kuchsiz H 2 CO 3 , H 2 S, HAlO 2 , H 2 ZnO 2 ... Agar kislorodsiz kislota suvda erimagan gaz holida bo’lsa, vodorod so’zidan keyin kislota hosil qiluvchi element nomiga “-id” suffiksi qo’shiladi. Masalan: HF (gaz) -vodorod ftorid; HCl (gaz)- vodorod xlorid; HBr (gaz) -vodorod bromid; HI (gaz) -vodorod iodid; H 2 S (gaz) -vodorod sulfid; H 2 Se (gaz) -vodorod selenid va hokazo. Agar bu gaz holidagi kislotalar suvda eritilib ularning eritmasi olinsa ularni nomlashda dastlab kislota hosil qiluvchi element nomiga –“id” suffiksi qo’shiladi keyin esa kislota so’zi yoziladi. Masalan: HF-ftorid kislota; HCl-xlorid kislota; H 2 S-sulfid kislota; H 2 Se-selenid kislota.

Kislorodli kislotalarni nomlashda kislota hosil qiluvchi element nomiga uning oksidlanish darajasiga mos ravishda –it, -at, -gipo, per- qo’shimchalari qo’shiladi (-it kislorod kamligini, -at va per- kislorod ko’pligini bildiradi). Masalan: HNO 2 -nitrit kislota; HNO 3 -nitrat kislota; H 2 SO 3 -sulfit kislota; H 2 SO 4 -sulfat kislota. -at va per- qo’shimchalari kislota hosil qiluvchi elementni yuqori oksidlanish darajasida ekanligini bildiradi. Masalan: +1 +3 +5 +7 HClO, HClO 2 , HClO 3 , HClO 4 Gipoxlorit, Xlorit Xlorat Perxlorat Agar kislota hosil qiluvchi element bir hil oksidlanish darajasida bir nechta kislota hosil qilsa: meta-, piro (yoki di-), orto- old qo’shimchalari qo’shiladi. Masalan: + 5 H P O 3 -metafosfat kislota; H 4 P + 5 2 O 7 - pirofosfat kislota (yoki difosfat); H 3 P + 5 O 4 - orto fosfat kislota. Xalqaro nomenklatura bo’yicha dastlab “vodorod” so’zi, undan keyin kislorod atomlari sonini ko’rsatuvchi «grekcha» sonlar bilan okso – old qo’shimchasi keyin esa kislota hosil qiluvchi element nomiga -at suffiksi qo’shib yoziladi va oxirida elementni oksidlanish darajasi rim raqamida qavs ichida ko’rsatiladi. Masalan: HNO 2 – vodorod dioksonitrat HNO 3 – vodorod trioksonitrat HPO 3 – vodorod trioksofosfat H 3 PO 4 – vodorod tetraoksofosfat

HClO 4 – vodorod tetraoksoxlorat H 2 S 2 O 7 – vodorod geptaoksodisulfat Kislotalarning olinish usullari. 1. Kislorodsiz kislotalar to’g’ridan-to’g’ri vodorod bilan metallmaslarni ta’sir ettirib olinadi: H2+Cl2=2HCl(gaz) H2+S=H2S(gaz) H2+Se=H2Se(gaz) Gaz holidagi HCl, H 2 S, H 2 Se, H 2 Te larni suvda eritib kislotalarning eritmalari olinadi. HBr va HI lar PBr 3 va PI 3 larni gidroliz qilib olinadi: PBr 3 +3H 2 O=H 3 PO 3 +3HBr PI 3 +3H 2 O=H 3 PO 3 +3HI Laboratoriyada HCI olishni eng qulay usuli quruq osh tuziga kontsentrlangan sul’fat kislota ta’sir ettirishdir: NaCI (q) + H 2 SO 4 = NaHSO 4 + HCI↑ odatdagi sharoitda NaCI + NaHSO 4 = Na 2 SO 4 + HCI↑ qizdirilganda 2NaCI (q) + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + 2HCI↑ Sanoatda HF olishni yagona usuli CaF 2 ga H 2 SO 4 ta’sir ettirib olishdir: CaF 2(q )+H 2 SO 4 =CaSO 4 + 2HF↑ 2. Oksikislotalar–kislotali oksidlarni suv bilan ta’sir ettirib olinadi: SO 2 +H 2 O=H 2 SO 3 SO 3 +H 2 O=H 2 SO 4 P 2 O 5 +H 2 O=2HPO 3 metafosfat kislota P 2 O 5 +2H 2 O=H 4 P 2 O 7 difosfat kislota P 2 O 5 +3H 2 O=2H 3 PO 4 fosfat kislota N 2 O 5 +H 2 O=2HNO 3 3. Ayrim oddiy moddalarni (metallmaslarni) kontsentrlangan nitrat kislota bilan oksidlab olinadi. Masalan: 2HNO 3 +S=H 2 SO 4 +2NO↑

5HNO 3 +3P+ 2H 2 O =3H 3 PO 4 +5NO↑ 4. Laboratoriyada ko’pchilik kislorodsiz va kislorodli kislotalar ularning tuzlariga kontsentrlangan sulfat kislota ta’sir ettirib olinadi: NaNO 3 + H 2 SO 4(konts) = NaHSO 4 + HNO 3 Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 3CaSO 4 ↓ + 2H 3 PO 4 FeS + 2HCl = FeCl 2 + H 2 S↑ Karbonat kislota juda kuchsiz kislota bo’lganligi uchun CO 2 holida olinadi, saqlanadi va tashiladi. CaCO 3 = CaO+CO 2 ↑ CaCO 3 +2HCl=CaCl 2 +H 2 O+CO 2 CO 2 - suvdagi eritmasida muvozanat kuchli darajada chapga siljigan: CO 2 +H 2 O ↔H 2 CO 3 Shu sababli H 2 CO 3 erkin holda mavjud bo’la olmaydi, natijada hamma vaqt CO 2 eritmasi deyiladi. Nitrat kislotasini sanoatda olishning yagona usuli ammiakdan olishdir: N 2 + 3H 2 = 2NH 3 4NH 3 + 5O 2 = 4NO + 6H 2 O 2NO + O 2 = 2NO 2 4NO 2 + O 2 + 2H 2 O = 4HNO 3 Kimyo sanoatida eng ko’p ishlatiladigan kislota sulfat kislotadir. Shuning uchun sulfat kislota kimyo sanoatining noni deb ham ataladi. Sanoatda sul’fat kislotasi quyidagicha olinadi: 4FeS 2 + 4O 2 = 2Fe 2 O 3 + 8SO 2 ↑ SO 2 ni oltingugurtni yoqib ham olish mumkin (S – ko’p bo’lsa). 2SO 2 + O 2 = 2SO 3 SO 3 + H 2 SO 4 = H 2 S 2 O 7 oleum H 2 S 2 O 7 + H 2 O = 2H 2 SO 4 Kislotalarning xossalari

Kislotalarning suvdagi eritmalari nordon mazali у (H + ionlariga hisobiga), indikatorlar rangini o’zgartiradi: lakmus qizaradi, metiloranj- pushti rangga kiradi. Kislotalar eritmalarda dissotsiyalanadi: -bir negizli kislotalar bir bosqichda: HNO 3 →H + + NO 3 - HCl → H + + Cl - Bunda kuchli kislotalar qaytmas dissotsiyalanadilar. Kuchsiz yoki o’rtacha kuchdagi kislotalar qaytar dissotsiyalanadilar: - HNO 2 ↔ H + + NO 2 CH 3 COOH ↔ CH 3 COO - + H + Ko’p negizli kislotalar bosqichli dissotsiyalanadi va bosqichlar soni kislotadagi vodorod atomlari soniga teng bo’ladi: I. H 2 SO 4 ↔ H + + HSO - 4 II. HSO - 4 ↔ H + + SO 2 4 - I. H 3 PO 4 ↔ H + + H 2 PO - 4 II. H 2 PO - 4 ↔H + + HPO 2 4 - III. HPO 2 4 - ↔ H + + PO 3 4 - Metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chapda turgan metallar kislotalar bilan reaksiyaga kirishib tuz hosil qiladi va vodorod ajralib chiqadi: Mg + 2HCl = MgCl 2 + H 2 ↑ Zn+H 2 SO 4 =ZnSO 4 +H 2 ↑ Metallarning kuchlanish qatorida vodoroddan chapda va o’ngda joylashgan metallar oksidlovchi kislotalar (HNO 3 har qanday kontsentratsiyada va konts. H 2 SO 4 ) bilan reaksiya kirishadi, tuz, suv va kislota hosil qiluvchi elementning qaytarilishi sodir bo’ladi: 3Zn + 8HNO 3 = 3Zn(NO 3 ) 2 + 2NO↑ + 4H 2 O Cu + 4HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + 2NO 2 ↑ + 2H 2 O Zn + 2H 2 SO 4 = ZnSO 4 + SO 2 ↑ + 2H 2 O

Kislotalar asosli va amfoter oksidlar bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi: CuO + H 2 SO 4 = CuSO 4 + H 2 O ZnO + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 O Kislotalar asoslar (ishqorlar va amfoter) bilan reaksiyaga kirishib tuz va suv hosil qiladi. Bunday reaksiyalarga neytrallanish reaksiyalari deyiladi. Ca(OH) 2 + 2HCI = CaCI 2 + 2H 2 O Cu(OH) 2 + 2HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + 2H 2 O 2Al(OH) 3 + 3H 2 SO 4 =Al 2 (SO 4 ) 3 + 3H 2 O Agar kislota ko’p negizli bo’lsa, nordon tuz hosil bo’ladi. KOH + H 3 PO 4 = KH 2 PO 4 + H 2 O 2KOH + H 3 PO 4 = K 2 HPO 4 + 2H 2 O Agar aksincha ko’p kislotali asos bo’lsa va kislota kam bo’lsa neytrallanish reaksiyasida asosli tuz hosil bo’ladi: AI(OH) 3 + HNO 3 = AI(OH) 2 NO 3 + H 2 O AI(OH) 3 + 2HCI = AI(OH)Cl 2 + 2H 2 O Kislotalar tuzlar bilan ham reaksiyaga kirishadilar, yangi tuz, yangi kislota hosil bo’ladi. CuCI 2 + H 2 SO 4 = CuSO 4 + 2HCI↑ Na 2 SiO 3 + 2HCI = 2NaCI + H 2 SiO 3 ↓ Kuchli oksidlovchi xossaga ega bo’lgan HNO 3 va kontsentrlangan H 2 SO 4 metallmaslar bilan ham reaksiyaga kirishadilar: 2H 2 O + 5HNO 3 + 3P = 3H 3 PO 4 + 5NO↑ yoki 5HNO 3 + P = H 3 PO 4 + H 2 O + 5NO 2 ↑ 2H 2 SO 4 + C = 2SO 2 ↑ + CO 2 ↑ + 2H 2 O 2HBr + CI 2 = 2HCI + Br 2 2HI + Br 2 = 2HBr + I 2 ↓ 2H 2 S + O 2 = 2S↓ + 2H 2 O

2H 2 S + 3O 2 = 2H 2 O + 2SO 2 ↑ Qizdirilganda ko’pchilik kislotalar parchalanadilar: 2H 3 PO 4 → H 2 O + H 4 P 2 O 7 H 4 P 2 O 7 → 2HPO 3 + H 2 O 2HPO 3 → P 2 O 5 + H 2 O H 2 SiO 3 → SiO 2 ↓ + H 2 O 4HNO 3 → 2H 2 O + 4NO 2 ↑ + O 2 ↑ 4 Kislota- asos nazariyasi Birikmalarning kislota va asos xosslarini baholashda ikkita nazariya: Brensted va Lyuis nazariyalari mavjud. Ular bir- biriga zid emas, faqat turli maqsadlarda ishlatiladi. Brensted (Bronsted)ning protolitik nazariyasiga ko’ra birikmalarning kislotalik va asoslik xossalari quyidagicha bog’langan: Kislota H + + Asos Ushbu nazariyaga ko’ra proton berishi mumkin bo’lgan (H + proton donorlari) neytral molekula yoki ionlar Brensted kislotalar (protonli kislotalar) deyiladi. Protonni biriktirishi mumkin bo’lgan (H + akseptorlari) neytral molekula va ionlar esa Brensted asoslari deyiladi. Birikimalarning kislota va asos xossalari o’zgarmas tushunchalar emas, balki nisbiy tushunchalar bo’lib, sharoitiga qarab o’zgarishi mumkin. Kislota xossasi asos ishtirokida aniqlanadi; asoslik xossasi ham kislota ishtirokida aniqlanadi. Kislota- asos muvozanatlarini o’rganishda erituvchi sifatida suv ishlatiladi. Suvni kislota yoki asos sifatida qarab birikmalarning kislota va asos xossalari ham aniqlanadi. Kuchsiz elektrolit uchun kislotalik quyidagi muvozanat doimiysining (K m ) qiymati bilan miqdoriy jihatdan aniqlanadi:

Suvning konsentratsiyasi amalda o’zgarmas bo’lganligi sababli kislotalik doimiysi (K a ) deb ataladigan K·[H 2 O] ko’paytmani aniqlash mumkin. K a qiymati qanchalik katta bo’lsa, kislota shunchalik kuchli bo’ladi. Bu qiymatlar juda kichikligi sababli, qulay bo’lishi uchun uning manfiy logarifimi- kislota ko’rsatgichi ishlatiladi: - lg K a = pK a . Bu holda pK a qanchalik kichik bo’lsa, kislota shunchalik kuchli bo’ladi. Lyuis nazariyasiga ko’ra bog’ hosil bo’lishida elektron juftni qabul qiluvchi elektronga taqchil modda, ya’ni elektron juft akseptori-kislota (Lyuis kislotasi); elektron juftini beruvchi elektronga boy modda, ya’ni elektron juft donori- asos (Lyuis asosi) hisoblanadi. Lyuis kislotalari: Neytral molekula va zarrachalar: BF 3 , BH 3 , R 3 B, AlCl 3 , FeCl 3 , ZnCl 2 , FeBr 3 , HgCl, HgCl 2 , SnCl 4 , SbCl 5 , Cu 2 Cl 2 , RMgX, R 4 X, va H + , Na + , Ag + , Al 3+ va boshqalar. Bundan tashqari ya’na bitta gipoteza mavjud. Eritmada o’zidan proton va anion chiqaradigan birikmalar kislotalar deyiladi, eritmada o’zidan OH - ionlarini va kation chiqaradigan birikmalar asoslar hisoblanadi. 5. Tuzlar, ularning sinflanishi va xossalari. Tuzlarning gidrolizi Tuzlar – kislotalardagi vodorod atomlariga metall atomlari bilan almashinishidan hosil bo’lgan murakkab moddalardir. Tuzlarning umumiy formulasi: Me m Kq (n)

Bu yerda m – kislota qoldig’i anioni – zaryadi, n – metall kationi zaryadi. Tuzlar – suvdagi eritmalarida (yoki suyuqlanmalarida) erkin musbat zaryadlangan metall ionlariga va manfiy zaryadlangan kislota qoldig’i anionlariga dissotsiyalanadigan kimyoviy birikmalardir (Arrenius ta’rifi). Tuzlar tarkibiga qarab 5 turga sinflanadi. O’rta tuz (normal) Nordon tuzlar Asosli tuzlar va Oksi tuzlar Qo’sh tuzlar Kompleks tuzlar Misol: Na 3 PO 4 Na 2 SO 4 KHS Cu(H 2 PO 4 ) 2 Al 2 (HPO 4 ) 3 NaHSO 4 Ca(H 2 PO 4 ) 2 Al(OH)Cl 2 Al(OH) 2 NO 3 BiOCl AlO(NO 3 ) KAl(SO 4 ) 2 NH 4 Fe(SO 4 ) 2 K 4 [Fe(CN) 6 ] K 3 [Fe(CN) 6 ] O’rta (normal) tuzlar – kislotadagi vodorod atomlariga to’liq metall atomlari almashishidan hosil bo’ladi: 2NaOH + H 2 SO 4 = Na 2 SO 4 + 2H 2 O 3NaOH + H 3 PO 4 = Na 3 PO 4 + 3H 2 O Agar vodorod atomlari, metall atomlari bilan qisman almashgan bo’lsa, nordon tuz hosil bo’ladi: KOH + H 2 SO 4 = KHSO 4 + H 2 O Ca(OH) 2 + 2H 3 PO 4 = Ca(H 2 PO 4 ) 2 + 2H 2 O Demak, ko’p negizli kislotalargina nordon tuzlarni hosil qiladi. Asosli tuzlarni faqat ko’p kislotali asoslar hosil qiladi: Al(OH) 3 + 2HCI = Al(OH)CI 2 + 2H 2 O Mg(OH) 2 + HNO 3 = Mg(OH)NO 3 + H 2 O Bi 2 O 3 , Al 2 O 3 , Fe 2 O 3 . . . ko’p kislorodli asosli oksidlar kislotalar bilan (kislota kam bo’lganda) ta’sirlashganda oksi tuzlar hosil bo’ladi: Al 2 O 3 + 2HCI = 2AIOCI + H 2 O kam

Bi 2 O 3 + 2HCI = 2BiOCI + H 2 O kam AI 2 O 3 + 2HNO 3 = 2AIO(NO 3 ) + H 2 O kam Qo’sh tuzlar – ko’p negizli kislotalarga ikkita har hil asoslar ta’sir ettirilganda hosil bo’ladi: 2H 2 SO 4 + KOH + AI(OH) 3 = KAI(SO 4 ) 2 + 4H 2 O H 3 PO 4 + NH 4 OH + Ca(OH) 2 = NH 4 CaPO 4 + 3H 2 O Kompleks tuzlar – ikkita har hil tuzlar yoki ishqorlar bilan amfoter asoslar ta’sirlashganda yoki boshqa usullar bilan hosil bo’ladigan tuzlarga kompleks tuzlar deyiladi: 4KCN + Fe(CN) 2 = K 4 [Fe(CN) 6 ] Sariq qon tuzi 3KCN + Fe(CN) 3 = K 3 [Fe(CN) 6 ] qizil qon tuzi NaOH + Al(OH) 3 = Na[Al(OH) 4 ] kam gidroksokomplekslar 3NaOH + Al(OH) 3 = Na 3 [Al(OH) 6 ] mo’l Ag 2 O+4NH 3 +H 2 O= 2[Ag(NH 3 ) 2 ]OH Kompleks (koordinatsion) birikmalar anorganik birikmalarning maxsus sinfini tashkil etadi. Ularga kompleks yoki koordinatsion birikmalar deyiladi. Kompleks birikmalarda ichki koordinatsion sfera yoki tashqi sferalar bo’ladi. Ayrim komplekslar faqat ichki sferadan iborat bo’ladi, ular kompleks noelektrolitlar deyiladi: [Ag(NH 3 )CI],

[Pt(NH 3 ) 2 CI 2 ],. . ., ular suvda eriganda ionlar hosil bo’lmaydi, molekulyar erish hosil bo’ladi. Kompleks kationlar dissotsiyalanganda musbat zaryadlangan kompleks kationiga, kompleks anionlar esa dissotsiyalanganda manfiy zaryadlangan kompleks anionlarga dissotsiyalanadi. Masalan: [Pt(NH 3 ) 4 ]CI 2 [Pt(NH 3 ) 4 ] 2+ + 2CI - K 4 [Fe(CN) 6 ] 4K + + [Fe(CN) 6 ] 4- Kompleks kation yoki kompleks anionga kompleks birikmaning ichki sferasi deyiladi. Ichki sferadagi metall ioniga (metall atomiga) markaziy ion yoki kompleks hosil qiluvchi atom deyiladi. Markaziy ion bilan bevosita birikkan ionlarga yoki neytral molekulalarga (ichki sferadagi) ligandlar deyiladi. Ligandlar soni markaziy atomning koordinatsion soni deyiladi. Kompleks ion bilan qarama–qarshi zaryadlangan ionlar tashqi sferani hosil qiladi. Kompleks birikmalarni yozishda ichki sferani kvadrat qavs ichiga olib yoziladi. kompleks hosil qiluvchi ligandlar tashqi sfera ichki sfera koordinatsion son Tashqi sfera bilan ichki sfera orasida ion bog’lanish, markaziy ion bilan ligandlar orasida donor aktseptor bog’lanish bo’ladi. Kompleks hosil qiluvchilarga d–metallarning kationlari (ularda tashqi qobig’ida etarlicha bo’sh orbitallar bo’ladi) kiradi. Ligandlarda esa erkin (bo’sh) elektron jufti bo’lganliklari uchun, d–metall ionidagi bo’sh orbitallarida donor aktseptor bog’ hosil qilib koordinatlanadilar. K 3 [ Fe(CN ) 6 ]

Anorganik birikmalar orasida eng ko’pi kompleks birikmalar bo’lib, ular hilma – hildir. Aralash tuzlar bitta asosdan va ikkita har hil kislotadan hosil bo’ladi: Ca(OH) 2 + HCl + HClO = CaCl(ClO) + 2H 2 O xlorid gipoxlorit kislota kislota Tuzlarning nomlanishi. Tuzlarni nomlashda hozirgi vaqtda asosan Xalqaro nomenklaturadan foydalaniladi. Bu nomenklatura bo’yicha tuzlarning nomlanishi metall nomidan va kislota qoldig’ining lotincha nomidan tuziladi. Bunda kislorodsiz kislotalarning tuzlari nomi „–id“ qo’shimchasi bilan, kislorodli kislotalarning tuzlarida esa, agar kislota hosil qiluvchi element quyi oksidlanish darajasida bo’lsa kislota qoldig’i nomiga „-it“ qo’shimchasi, yuqori oksidlanish darajasida bo’lsa, „-at“ qo’shimchasi qo’shiladi. Nitrit kislota tuzlariga – nitritlar, nitrat kislota tuzlariga – nitratlar, sul’fit kislota tuzlariga – sul’fitlar, sul’fat kislota tuzlariga – sul’fatlar, karbonat kislota tuzlariga – karbonatlar deyiladi va hokazo. Masalan: NaCl – natriy xlorid; NaBr – natriy bromid; KNO 2 – kaliy nitrit; Cu(NO 3 ) 2 – mis nitrat; Agar tuz hosil qiluvchi metall o’zgaruvchan valentlikni namoyon qilsa, tuzlarni nomlashda avval metallning nomi keyin uning valentligi qavs ichida Rim raqami bilan yozilib kislota qoldig’i ko’rsatiladi. FeSO 4 – temir (II) sulfat, Fe 2 (SO 4 ) 3 – temir (III) sulfat. Nordon tuzlarni nomlashda anion nomiga gidro – old qo’shimchasi qo’shib yoziladi. (bunda vodorod atomlarini soni grekcha di-, tri– old qo’shimchalari ko’rsatiladi): Ca(H 2 PO 4 ) 2 – kaltsiy digidrofosfat; CaHPO 4 – kaltsiy gidrofosfat

Asosli tuzlarni nomlashda nordon tuzlarga o’xshash anion nomiga gidrokso - old qo’shimchasi qo’shiladi (bunda OH - ionlarining soni yuqoridagidek hisobga olinadi). Masalan: Mg(OH)CI – magniy gidroksoxlorid, (CuOH) 2 CO 3 – mis gidroksokarbonat (malaxit), Al(OH) 2 Cl - alyuminiy digidroksoxlorid, Al(OH)Cl 2 – alyuminiy gidroksoxlorid. Qo’sh tuzlarni nomlashda va formulalarini yozishda oksidlanish darajasi yuqoriroq bo’lgan metalldan boshlab yoziladi va shu tartibda nomlanadi. AlK(SO 4 ) 2 * 12H 2 O – alyuminiy- kaliy sulfat, ammo an’anaviy bo’lib qolgan usuldan ham foydalanish mumkin: KAl(SO 4 ) 2 * 12H 2 O – kaliy alyumosulfat. Kompleks tuzlarni nomlashda maxsus nomenklaturadan foydalaniladi. Bunda kislota qoldiqlari nomiga “o” harfi qo’shiladi: CI - – xloro, Br- – bromo, NO - 2 – nitrito, SO 2 4 - - sulfato, NO 3 - – nitrato, CN - - tsiano va hokazo. Agar – suv bo’lsa, akvo, NH 3 – ammin, CO – bo’lsa karbonil deyiladi. Bir hil ligandlar soni – grekcha sonlar bilan ko’rsatiladi: 2 – di – 4 – tetra – 3 –tri – 5 – penta – 6 – geksa – . . . Kompleks hosil qiluvchi markaziy atomning oksidlanish darajasiga qarab uning nomiga quyidagi qo’shimchalar qo’shiladi: +1 – a, +2 – o, +3 –i, +4 – e- . Masalan: Ag + - argenta; Cu 2+ - kupro; Fe 3+ - ferri; Pt 4+ - plate. Agar ichki sfera anion bo’lsa, u holda ligandlar nomlangandan keyin kompleks hosil qiluvchi metall nomiga - at suffiksi qo’shib keyin tashqi sfera nomlanadi:

Kompleks kation [Co(H 2 O ) 3 ]CI 3 – trixlorotriakvo kobalt (III). Kompleks noelektrolit Kompleks noelektrolitlarda tashqi sfera bo’lmaydi, ularni nomlashda alfavit bo’yicha kislota qoldiqlari, keyin neytral molekula, keyin esa markaziy ion nomiga qavs ichida uning oksidlanish darajasi (valentligi) qo’yiladi. Tuzlarni olinish usullari. Tuzlar asosan quyidagi usullarda olinadi: Metall va metallmaslar ta’siri bilan: 2Na + Cl 2 = 2NaCl Fe + S = FeS Metallarni kislotalarga ta’sir ettirib: Zn + H 2 SO 4 = ZnSO 4 + H 2 kons 3Cu + 8HNO 3 = Cu(NO 3 ) 2 + 2NO + 4H 2 O kons Kislotalarga asosli (amfoter oksidlar ham) oksidlarni ta’sir ettirib: H 2 SO 4 + CaO = CaSO 4 + H 2 O ZnO + 2HCI = ZnCI 2 + H 2 O Kislotalar bilan asoslarni ta’sir ettirib (neytrallanish reaksiyalari): NaOH + HNO 3 = NaNO 3 + H 2 O Ca(OH) 2 + H 2 SO 4 = CaSO 4 + 2H 2 O Kislotalar bilan tuzlarni ta’sir ettirib: BaCI 2 + H 2 SO 4 = BaSO 4 ↓ + 2HCI ↑ Ca 3 (PO 4 ) 2 + 3H 2 SO 4 = 3CaSO 4 ↓ + 2H 3 PO 4

Ikki hil tuzlarni ta’sir ettirib (bunda reaksiya maxsulotlaridan biri cho’kmada bo’kishi lozim): NaCI + AgNO 3 = AgCI↓ + NaNO 3 K 2 SO 4 + BaCI 2 = BaSO 4 ↓ + 2KCI Asosli va kislotali oksidlar o’zaro ta’sirlashib: Na 2 O + SiO 2 = Na 2 SiO 3 CaO + CO 2 = CaCO 3 Ishqorlar bilan kislotali oksidlar o’zaro ta’sirlashib: Ca(OH) 2 + SO 2 = CaSO 3 ↓ + H 2 O 2NaOH + SO 2 = Na 2 SO 3 + H 2 O Metallar bilan tuzlar o’zaro ta’sirlashib, (bunda tuzlar eritmada bo’lishi (erigan) va ta’sir ettirilayotgan metall, tuz tarkibidagi metalga nisbatan kuchlanishlar qatorida chaproqda (aktivroq) joylashgan bo’lishi hamda siqib chiqarilgan metall eritmadagi suv bilan ta’sirlashmasligi zarur). Fe + CuSO 4 = FeSO 4 + Cu↓ Cu + Hg(NO 3 ) 2 = Cu(NO 3 ) 2 + Hg Ishqorlar bilan suvda eriydigan tuzlar orasidagi reaksiyadan foydalanib, bunda yo tuz cho’kmada bo’ladi (asos olinishi talab etilsa) yo asos cho’kmada bo’ladi (agar tuz olinishi talab etilsa). Masalan: CuSO 4 + 2NaOH = Na 2 SO 4 + Cu(OH) 2 ↓ Na 2 SO 4 + Ba(OH) 2 = BaSO 4 ↓+ 2NaOH Sanoatda tuzlar olinishi maxsus usuli ham mavjud bo’lib, bu usulda yo gaz holidagi ammiakni kislotalarga yoki uning suvdagi eritmasini kislotalarga ta’sir ettirib olinadi: NH 3(g) + HNO 3 = NH 4 NO 3 NH 4 OH + HNO 3 = NH 4 NO 3 + H 2 O NH 3(g) + H 3 PO 4 = NH 4 H 2 PO 4

ammofos 2NH 3(g) + H 3 PO 4 = (NH 4 ) 2 HPO 4 diammofos Bu usullar bilan asosan ammoniy tuzlari olinadi. Tuzlarning kimyoviy xossalari. Tuzlarning muhim xossalaridan biri ularning suvda eruvchanligidir. Suvda yaxshi eriydi: nitrat kislotaning hamma tuzlari (nitratlar); sirka kislotaning hamma tuzlari (CH 3 COO) 3 Al – mustasno); ammoniyning hamma tuzlari; ishqoriy va ishqoriy–yer metallarining ko’pchilik galogenidli tuzlari (LiF, CaF 2 , SrF 2 , BaF 2 , MgF 2 - mustasno );ishqoriy metallarning birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi fosfatlari (Li 3 PO 4 - mustasno); ishqoriy–yer metallarining birlamchi fosfatlari yaxshi, qolganlari yomon yoki erimaydi. Nordon tuzlar tegishli o’rta tuzlarga nisbatan yaxshiroq eriydilar. Ko’pchilik tuzlar suvda eriganda tuzning tarkibiy qismi bilan suvning tarkibiy qismlari orasida almashinish reaksiyalari natijasida gidroliz (tuzning parchalanishi) jarayoni sodir bo’ladi. Tuzlarning kimyoviy xossalaridan ularni kislotalarga, asoslarga, oksidlarga, bir–birlariga, metallarga bo’lgan munosabatlarini tuzlarning olinish usullarida ko’rdik. Boshqa kimyoviy xossalaridan tuzlarni metallmaslarga bo’lgan munosabatlaridir. Bunday reaksiyalar tuzlar uchun kam mos bo’lib, unda almashinish reaksiyalari hosil bo’ladi: 2NaBr + CI 2 = 2NaCI + Br 2 ↓ 2KI + Br 2 = 2KBr + I 2 ↓ yoki oksidlanish – qaytarilish reaksiyalari bo’ladi: 2FeCI 2 + CI 2 = 2FeCI 3 SnCI 2 + CI 2 = SnCI 4 4FeS 2 + 11O 2 = 2Fe 2 O 3 + 8SO 2 Bunday reaksiyalarda tuz tarkibidagi metalning oksidlanish darajasi ortadi. Bulardan tashqari tuzlar disproportsionirlash reaksiyasiga kirishadilar:

Tuzlar gidrolizi. Biror moddaga suv ta’sir ettirilganda shu moddaning tarkibiy qismlari, suvning tarkibiy qismlari bilan birikishiga olib boradigan reaksiyalarga gidroliz deyiladi. Masalan: PI 3 + H 2 O = H 3 PO 4 + 3HI SO 2 Cl 2 + H 2 O = H 2 SO 4 + 2HCl “Gidro” – suv “lizis” parchalanish demakdir. Gidroliz reaksiyalaridan eng muhim ahamiyatga ega tuzlar gidrolizidir. Tuzning tarkibiy qismi bilan suvning tarkibiy qismi orasida boradigan va suvning muvozanati o’ngga siljiydigan almashinish jarayonlariga tuzlar gidrolizi deyiladi. Kuchsiz asos kationi yoki kuchsiz kislota anionidan hosil bo’lgan tuzlarning eritmalari yo nordon reaksiyani (pH<7) yoki ishqoriy reaksiyani pH>7 ko’rsatadi. Arreniusning ionlanish nazariyasi doirasida bu gidroliz reaksiyasini borishi bilan tushuntiriladi. Umumiy holda gidroliz tuz bilan suv ta’siri sifatida aniqlanadi: Tuz + suv → kislota + asos Gidroliz neytrallanish reaksiyasining teskarisidir (aksidir): Demak, tuz ionlari bilan suv o’rtasida bo’ladigan va odatda suvdagi H + va OH - ionlari kontsentratsiyalarining o’zgarishi bilan boradigan o’zaro ta’sir tuzlar gidrolizi deyiladi. Tuzlarning erituvchi molekulalari bilan o’rin almashinishi solvoliz deyiladi. Agar erituvchi sifatida suv bo’lsa gidroliz deyiladi. Gidrolizning borish hususiyati va imkoniyati tuztabiati, ya’ni tuz hosil bo’lgan kislota va asos tabiatlari aniqlanadi. Gidroliz reaksiyasining bo’lishiga sabab tuz kationi yoki anoni suv molekulasi tarkibidagi H + yoki OH - ionlari bilan birikib kam dissotsiyalanadigan yoki kam eriydigan birikmalar hosil qilishidir. Bunda suv dissotsiyasi H 2 O = H + + OH - bir tomonga siljiydi, natijada reaksiya muhiti o’zgaradi.

Kationlararo va anionlararo gidrolizlanish. Toza suv juda kuchsiz elektrolit bo’lishiga qaramasdan uning qisman dissotsiyalanishi natijasida unda hamma vaqt H + va OH - ionlari bo’ladi (suvning ionli ko’paytmasi mavzusiga qarang). Suvda birorta tuz eritilganda, dastlab tuz molekulalari dissotsiyalanadi, natijada hosil bo’lgan metall kationi va kislota qoldig’i anioni suvdagi H + va OH - ionlari bilan bog’lanib, kuchsiz elektrolitlar, yo kuchsiz asos, yoki kuchsiz kislota molekulalari hosil bo’ladi. Natijada suvdagi muvozanat H 2 O = H + + OH - o’ngga siljiydi. Hosil bo’ladigan kislota yoki asos qanchalik kuchsiz bo’lsa, suv muvozanati shunchalik kuchli o’ngga siljiydi. Agar gidroliz kuchsiz elektrolit tuz tarkibidagi kation hisobiga sodir bo’lsa, gidroliz kationi bo’yicha boradi deyiladi, agar gidroliz kuchsiz elektrolit anioni hisobiga sodir bo’lsa, u holda gidroliz anion bo’yicha boradi deyiladi. Masalan, suvda rux nitrat tuzining gidrolizlanishini ko’raylik: Zn(NO 3 ) 2 + 2H + + 2OH - = Zn(OH) 2 + 2H + + 2NO 3 - Zn 2+ - kationlari OH - anionlari bilan bog’lanib, elektrolit Zn(OH) 2 – molekulalarini hosil qiladi, bu eritmadan Zn 2+ kationlari va OH - ionlarini chiqarish bilan teng kuchli bo’lib, Le- Shatel’ye printsipi sodir bo’ladi. Natijada muvozanat o’ngga siljiydi va Zn(NO 3 ) 2 molekulalarining parchalanishi (gidrolizi) sodir bo’ladi. Demak, Zn(NO 3 ) 2 gidrolizining asosiy sababchisi Zn + kationi bo’lganligi sababli, Zn(NO 3 ) 2 – kationi bo’yicha gidrolizlanadi deyiladi. Har qanday gidroliz reaksiyalari 2 hil tenglama bilan ifodalanadi. 1.molekulyar tenglama: Zn(NO 3 ) 2 + 2H 2 O = Zn(OH) 2 + 2HNO 3 2. ionli tenglama: Zn 2+ + 2H 2 O = Zn(OH) 2 + 2H + Tuzlar gidrolizi tuz tarkibiga qarab 4 hil bo’ladi.

Kuchli asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizga uchramaydilar va ularning suvdagi eritmalari neytral bo’ladi. Bunday tuzdan tashkil topgan ionlar suvning ionlari bilan birikib kuchsiz elektrolitlar hosil qilmaydilar. Hatto tuz ionlari H + va OH - ionlari bilan biriksalar ham, to’liq dissotsiyalanadi. Natijada faqat suvning dissotsiatsiyalanishi yoziladi. Shu sababli bunday tuzlarning eritmalarini muhiti neytral bo’ladi (pH = 7). K uchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi. Masalan, NaNO 2 , Na 2 CO 3 , Na 2 S, KCN, CH 3 COONa, Na 2 SiO 3 , K 2 SO 3 ........ Bunday tuzlarning gidrolizi anion bo’yicha boradi va eritmaning muhiti ishqoriy bo’ladi (pH>7). Masalan: Natriy nitrit- kuchli asos NaOH va kuchsiz kislota HNO 2 hosil bo’lgan bu tuz suvli eritmada natriy kationiga va nitrit anioniga dissotsiyalanadi va keyingi bosqichda nitrit – anioni suv bilan ta’sirlanadi: NaNO 2 = Na + + NO - 2 NO - 2 + H 2 O ↔ HNO 2 + OH - (pH>7) Gidroliz natijasida natriy nitrit eritmasi ishqoriy muhitga ega (pH>7). Agar tuz ko’p negizli kuchsiz kislota anionidan hosil bo’lgan bo’lsa, gidrolizga gidroanion hosil bo’ladi. Masalan: natriy karbonat gidrolizi quyidagi ikki bosqich bilan yoziladi: Na 2 CO 3 = 2Na + + CO 3 2 - CO 3 2 - + H 2 O ↔ HCO 3 - + OH - (pH>7).

Bunday tuzlarning gidrolizlarini faqat birinchi bosqichda ifodalash to’g’ri bo’ladi. Ikkinchi bosqichda ifodalash, masalan: CO 3 2 - + 2H 2 O ↔ HCO 3 - + 2OH - to’g’ri, chunki teskari reaksiya sodir bo’ladi: H 2 CO 3 + OH - = HCO 3 - + H 2 O va yana dastlabki natijani olamiz. Shuning uchun Na 2 CO 3 , K 2 CO 3 kabi tuzlar gidrolizi faqat birinchi bosqichda ifodalanadi. Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi. Masalan, Zn(NO 3 ) 2 , ZnCl 2 , AlI 3 , Mg(NO 3 ) 2 , CuCl 2 , (NH 4 ) 2 SO 4 , Al 2 (SO 4 ) 3 …… Bunday tuzlarda gidroliz kationi bo’yicha boradi va gidroliz muhiti kislotali bo’ladi (pH<7). Masalan: Kuchsiz asos (ammiak gidrati NH 3 . H 2 O) va kuchli kislota HNO 3 dan hosil bo’lgan tuz NH 4 NO 3 – suvda ammoniy (NH + 4 ) kationiga va nitrat anioniga dissotsiyalanadi, gidrolizning keyingi bosqichida ammoniy kationi suv bilan ta’sirlashadi: NH 4 NO 3 = NH + 4 + NO 3 - NH + 4 + H 2 O ↔ NH 3 + H + , H + + H 2 O = H 3 O + (pH<7). Gidroliz natijasida ammoniy nitrat eritmasi nordon reaksiyani ko’rsatadi (pH<7). Agar tuz ko’p kislotali asosdan hosil bo’lgan bo’lsa, gidroliz mahsulotida asosning gidrokso kationi hosil bo’ladi. Masalan, temir (II) xlorid gidrolizi quyidagicha ikki bosqichda boradi: FeCI 2 = Fe 2+ + 2CI - Fe 2+ + H 2 O ↔ Fe(OH) + + H + , H + + H 2 O = H 3 O + (pH<7). Bunday tuzlarning gidrolizi ham faqat birinchi bosqichda ifodalanadi. Suvda yaxshi eriydigan kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi. Masalan, NH 4 NO 2 , (NH 4 ) 2 S, (CH 3 COO) 3 Al, (NH 4 ) 2 CO 3 …..

Bunday tuzlarda gidrolizlanish jarayoni kation bo’yicha ham, anion bo’yicha ham boradi. Gidroliz muhiti gidroliz natijasida hosil bo’ladigan kuchsiz asos va kuchsiz kislota tabiatlariga bog’liq bo’ladi. Agar asos va kislota teng kuchli bo’lsa gidroliz muhiti neytral (pH=7) bo’ladi. Agar asos salgina kuchliroq bo’lsa muhit kuchsiz ishqoriy bo’ladi. Masalan, ammoniy nitrit gidrolizi quyidagi bosqichlarda boradi: NH 4 NO 2 = NH + 4 + NO - 2 NH + 4 + H 2 O ↔ NH 3 . H 2 O + H + , H + + H 2 O = H 3 O + Ikkala qator reaksiyaning borish darajasi bir hil, shuning uchun ammoniy atsetat eritmasi neytral pH=7. CH 3 COO - + H 2 O ↔ CH 3 COOH + OH - Ammoniy tsianid eritmasi gidrolizida muhit ancha kuchli ishqoriy bo’ladi (pH>7), chunki 2- chi qaytar reaksiyaning borish darajasi juda katta: NH 4 CN = NH + 4 + CN - 1) NH + 4 + H 2 O ↔ NH 3 . H 2 O + H + , H + + H 2 O = H 3 O + 2) CN - + H 2 O ↔ HCN + OH - Nordon tuzlarning suvli eritmalarida bir vaqtning o’zida, har hil darajada 2 ta qaytar reaksiyalar gidroanionning dissotsiyasi va uning gidrolizi boradi, bu reaksiyalar reaksiya muhitini aniqlaydi. Masalan, natriy gidrosulfitning suvdagi eritmasi kuchli ishqoriy muhitga ega bo’ladi: NaHSO 3 ↔ Na + + HSO 3 - HSO 3 - ↔ H HSO O ↔ SO 2 ∙ H 2 O + OH - ( pH > 7) Natriy gidrofosfat tuzining gidrolizi ham ishqoriy muhitga ega bo’ladi.

Na 2 HPO 4 = 2Na + + HPO 2 4 - HPO 2 4 - ↔ H + + PO 3 4 - ; H + + H 2 O = H 3 O + HPO 2 4 - + H 2 O ↔ H 2 PO - 4 + OH - (pH >7) Shu sababli nordon tuzlarning gidrolizi hamma vaqt “nordon” bo’ladi degan chalkashlikka bormaslik zarur. Hamma aytilganlarni umumlashtirib, quyidagilarni tavsiflash mumkin ya’ni: - agar tuz kuchliroq kislotadan (asos kuchi bilan taqqoslaganda) hosil bo’lgan bo’lsa, u holda tuz eritmasi nordon bo’ladi (gidroliz muhiti – kislotali); Agar tuz kuchliroq asosdan (kislota kuchi bilan taqqoslanganda) hosil bo’lgan bo’lsa, u holda tuz eritmasi ishqoriy bo’ladi (gidroliz muhiti – ishqoriy). Shunday qilib, tuzni hosil qiluvchi kislota va asos kuchli o’zaro bog’liqlikda ko’rilishi zarur. Quyidagi jadvalda turli tuzlarning suvli eritmalari muhiti keltirilgan. Hosil bo’lgan tuzlar Gidroliz muhiti pH Kislota Asos Kuchli kuchli Neytral 7 Kuchli kuchsiz Kislotali <7 Kuchsiz kuchli Ishqoriy >7 Kuchsiz asosdan kuchsiz Kislotali <7 Kislotadan kuchliroq Ishqoriy >7 bir hilda Amalda neytral =7 Demak, tuzlar gidrolizi sodir bo’lishi uchun birinchi sharoit tuz suvda eruvchan bo’lishi kerak;

2- chi sharoit tuz tarkibida kuchsiz asos, yoki kuchsiz kislota hosil qiladigan ionlarning bo’lishi shart. Agar tuzda kuchli kation, kuchli anion bo’lsa, yoki tuz suvda juda kam erib, ionlar kontsentratsiyasi juda kichik bo’lsa gidroliz mutlaqo bormaydi deyiladi. Amalda gidroliz jarayoni asosan birinchi bosqich bilan tugaydi, ikkinchi va undan keyingi bosqichlarning borish ehtimoli juda qiyin. Agar tuz juda kuchsiz asos va juda kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan bo’lsa (masalan, Al 2 S 3 , Fe 2 S 3 , Cr 2 S 3 …) bunday tuzlar gidrolizi amalda 100% va qaytmas bo’ladi. Al 2 S 3 + 6H 2 O = 2Al(OH) 3 ↓ + 3H 2 S↑ Shu sababli bunday tuzlarni suvli eritmalardan olib bo’lmaydi, ular suvsiz muhitda sof moddalarni suyuqlantirib olinadi: 2Al + 3S = Al 2 S 3 Gidroliz darajasi va doimiysi Gidrolizni miqdoriy jihatdan tavsiflash uchun gidrolizlanish darajasi ( a г ) va gidroliz doimiysi K g degan kattaliklar qabul qilingan. Gidroliz darajasi – gidrolizlangan tuz molekulalari sonining eritilgan umumiy tuz molekulalari soniga – nisbati gidroliz darajasi deyiladi. n Bu erda n- gidrolizga uchragan modda molekulalari soni, N- gidroliz uchun olingan modda molekulalarining umumiy soni, a г - gidroliz darajasi (ko’pgina manbalarda gidroliz darajasini h – bilan ham belgilanadi). 1- tenglamadan gidroliz darajasining qiymatlari 0 α g ≥1 ga teng bo’lish kelib chiqadi.

Agar α g = 0 bo’lsa, modda gidrolizga uchramaydi, agar α g = 1 bo’lsa, modda to’liq gidrolizga uchraydi. Odatda gidroliz darajasi foizlarda ifodalanadi. Demak, gidroliz darajasi gidrolizga uchragan tuzning qanday qismi (1 ga yoki 100% ga teng deb qabul qilingan umumiy miqdoridan) gidrolizga uchraganligini bildiradi. - haroratning ko’tarilishi gidrolizni oshiradi; - erigan modda kontsentratsiyasiga-eritma suyultirilganda α g ortadi; - erigan modda tabiatiga. Reaksiya muhitining ta’sirida H + va OH - ionlarining ta’siri o’rganiladi. H + ionlarning oshishi; a) kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizini oshiradi. b) kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizini kamaytiradi. OH - ionlarining oshishi; a) kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizini kamaytiradi. b) kuchli kislota va kuchsiz asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizini oshiradi. Masalan: ОН - ortganda СН 3 СОО Na + H 2 O CH 3 COOH + NaOH H + - ortganda Н + - ortganda AlCl 3 , H 2 O Al(OH)Cl 2 + HCl OH - ortganda Tuzlar gidrolizi – umuman gidrolizning xususiy holi bo’lib, qaytar jarayon (↔).

Masalan, biror bir valentli metallning kuchli asosdan MeOH va bir negizli kuchsiz kislota (HA) dan hosil bo’lgan tuzning gidrolizi quyidagicha yoziladi: MeA + H 2 O ↔ MeOH + HA A - + H 2 O ↔ OH - + HA Eritmada ma’lum miqdordagi OH - ionlari to’planadi, shu sababli kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizi ishqoriy muhitga ega bo’ladi. Ushbu kimyoviy reaksiyaning muvozanati oddiy tenglama bilan ifodalanadi: K г = ; bu erda K g – gidroliz doimiysi. Bundan tashqari eritmada yana ikkita boshqa tipdagi muvozanat qaror topadi: K кис = ваКсув = [ OH - ]bu uchta tenglamani kombinatsiyalab: yoki Demak, gidroliz doimiysi kislotaning kislotalik doimiysiga teskari proportsionaldir. Kislota qanchalik kuchsiz bo’lsa, gidroliz doimiysi shunchalik katta va gidroliz darajasi shunchalik yuqori bo’ladi. Ta’kidlash muhimki, oxirgi tenglama bilan aniqlanadigan K r – qiymati asosning ionlanish doimiysi K a ko’rsatadi. Sirka kislotasining 18 0 C da K k = 1,8 . 10 -5 ga, suvni doimiysi K s =1 . 10 -14 ga teng ekanligini bilgan holda natriy atsetat tuzining K r – ni hisoblash mu mkin:

Kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar gidrolizida, tuz kationlari gidrolizga uchraydi:

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‛YXATI 1. Francis A. Carey. Organic chemistry, University of Virginia, fourth edition- 2012 (darslik) 2. Anatol Malijevsk ґ y.Physical chemistry inbrie., 2005(darslik) 3. A. Abdusamatov “Organik kimyo” Toshkent – 2005(darslik) 4. A. Abdusamatov, S. Zakirov, R. Ziyayev “Fizik va kolloid kimyo” Toshkent -2013. (darslik)

O'xshashlar

Anorganik birikmalarning asosiy sinflari

Organik birikmalarning kislotali va asosiy xususiyatlar

Kompleks birikmalarning eritmadagi muvozanatlari va ularning asosiy qoidalari

Kompleks birikmalarning qo’llanishi

Koordinasion birikmalarning turlari