Ўзбекистонда туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистонда туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

266.5 KB

Ko'chirib olish

Ўзбекистонда туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари Режа: 1. Туризмни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги қонун ва бошқа меъёрий ҳужжатлар 2. Туризмга оид асосий тушунчалар 3. Туризм соҳасида давлат сиёсатининг асосий йўналишлари 4. Туризм соҳасида Вазирлар Маҳкамаси ва маҳаллий ҳокимиятнинг ваколатлари 5. Туристик фаолиятни лицензиялаш ва сертификациялаштириш тартиби. 6. Туристларнинг хавфсизлиги кафолатлари ва уларни таъминлаш чора-тадбирлари . 7. Туристлар ва туристик фаолият субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 1

Туризмни шакллантириш ва ривожлантириш борасидаги қонун ва бошқа меъёрий ҳужжатлар Ўзбекистонда туризмнинг шаклланиши ва ривожланишига асосий эътибор мустақилликка эришгандан кейин бошланди. 1992 йил 27 июлда Ўзбекистон Президенти Ислом Каримов «Ўзбектуризм» миллий компаниясини ташкил қилиш тўғрисида»ги Фармонига имзо чекди. Мазкур фармоннинг ижросини таъминлаш мақсадида Вазирлар Маҳкамаси шу йилнинг 20 октябрида «Ўзбектуризм» миллий компанияси фаолиятини ташкил қилиш масалалари тўғрисида»ги 424-сонли қарорини қабул қилди. Бу ҳужжатлар мамлакатимизда миллий туризмни ташкил қилиш учун асос бўлдилар. Шундай қилиб, мустақилликнинг биринчи йилларидаёқ ўзимизда туризм соҳаси бўйича мустақил миллий ташкилот барпо қилинди. Мазкур ташкилот энди ўз уставига эга бўлиши керак эди. Бу борада ташкилий гуруҳ мазкур ҳужжатни ҳам тайёрлади ва 1993 йилнинг 15 февралида «Ўзбектуризм» миллий компаниясининг Уставини тасдиқлаш тўғрисида» 82-сонли қарорини қабул қилди. Бу ҳужжат миллий туризмнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини аниқлаб, асосий фаолият доирасини белгилаб берди. Аста-секинлик билан мамлакатимизда туризм соҳаси ривожланиб, у халқаро майдонга, бутун жаҳон ҳамжамияти билан алоқага чиқди. Шундай қилиб Президент фармонлари ва ҳукумат қарорлари кетма-кет равишда қабул қилина бошланди. 1995 йил 2 июнда Президентимизнинг «Ўзбекистон Республикасининг Буюк ипак йўлининг шаклланишида иштирокини фаоллаштириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш тўғрисида»ги УП-1162 фармони эълон қилинди. Шу йилнинг 3 июнида Вазирлар Маҳкамасининг «ЎзРда халқаро туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида»ги 210-сонли қарори қабул қилинди. Ушбу фармон ва ҳукумат қарорлари миллий туризмнинг халқаро майдонга чиқиши учун етарли даражада меъёрий ҳужжат бўлиб хизмат қилади. Бу тадбирлар учун бизда тегишли асослар мавжуд эди. Зеро, мамлакатимиз бой туристик ресурсларга эгадир. Унинг табиий иқлими, соғломлаштириш масканлари, тарихий ва маданий обидалари, маърифий ва ижтимоий- маиший объектлари албатта хорижлик меҳмонларни қизиқтириши табиий. Бундан ташқари туризм соҳаси, иқтисодиёт учун муҳим тармоқ ҳисобланиши билан бирга 2

давлатлар ўртасида маданий-маърифий муносабатларни мустаҳкамлайди, халқлар ўртасида эса дўстлик ришталарини боғлайди. Ушбу соҳа ўзи - муҳимлиги туфайли Президентимиз ва Ҳукуматимизнинг ҳамиша диққат-эътиборида бўлиб келди. 1999 йил 15 апрелда Президентнинг «Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг 2005 йилгача мўлжалланган давлат дастури тўғрисида»ги УП-2286-сонли Фармони эълон қилинди. Ушбу фармон мамлакатимизда миллий туризмни ривожлантиришнинг аниқ чора-тадбирларини белгилаб берди. Шундай қилиб мамлакатимизда миллий туризм ривожланиши учун яна бир муҳим давлат Дастури қабул қилиндики, бу ушбу соҳанинг ривожи учун муҳим босқич бўлди. Энди шундай вазият етилдики, туризм соҳаси бўйича тўпланган тажрибалар ушбу соҳа учун махсус қонун қабул қилишни тақозо қилди. Шундай қилиб, 1999 йил 20 августда ЎзР Олий Мажлиси томонидан «Туризм тўғрисида»ги Қонун қабул қилинди. Ушбу қонун ЎзР Олий Мажлисининг 1999 йил 20 августдаги «Туризм тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси қонунини амалга киритиш ҳақида»ги қарори билан матбуотда эълон қилинган кундан эътиборан амалга киритилиши белгилаб қўйилди. Мазкур қонуннинг мақсади туризм соҳасидаги муносабатларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш, туристик хизматлар бозорини ривожлантириш, шунингдек туристлар ва туристик фаолият субъектларининг ҳуқуқлари ва қонуний манфаатларини ҳимоя қилишга қаратилган. Ушбу қонун 22 моддадан иборат бўлиб, шу соҳанинг барча қисмларининг асосий йўналишларини ўзида қамраб олган. Мамлакатимизда туризмни ривожлантириш учун хорижий мамлакатлардан инвестициялар ҳам кириб кела бошлади. Натижада 2000 йилнинг 17 ноябрида Вазирлар Маҳкамасининг «Самарқанд шаҳрида «Афросиёб» меҳмонхонасини, Бухоро шаҳрида «Бухоро» меҳмонхонасини бошқаришни хорижий менежментга бериш тўғрисида»ги 449- сонли қарори қабул қилинди. 2001 йилнинг 16 мартида «ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 17 ноябрда қабул қилинган 449-сонли қарорига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида»ги 131-сонли қарори қабул қилинди. Бунда хорижий инвесторларнинг иштироки ушбу соҳада янада кенгайгани эътироф этилган. Шундай қилиб мамлакатимизда мустақил бўлган йирик бир соҳа шаклланди. Ҳозирги пайда «Ўзбектуризм» МКга қарашли 32 та хўжалик юритувчи субъект фаолият кўрсатмоқда. 3

Буларнинг кўплари хорижий туристик фирмалар билан бевосита ҳамкорлик қилиб шартнома асосида иш юритмоқдалар. Туризм соҳаси бўйича мамлакатимиз Президенти ва ҳукумати бирқанча фармон ва қарорларини эълон қилди. Уларнинг асосийлари ушбу жадвалда келтирилган (1- жадвал). «Ўзбектуризм» Миллий Компаниясини ташкил қилиш ва ривожлантириш бўйича Президент Фармонлари ва Вазирлар Маҳкамасини қарорлари № ЎзР Президенти Фармонлари, Ва- зирлар Маҳкама- сининг қарорлари Санаси ва тартиб сони Номи 1. ЎзР Президенти Фармони 1992 йил 27 июл «Ўзбектуризм» Миллий компаниясини ташкил қилиш тўғрисида» 2. Вазирлар Маҳкамасининг 424- сонли қарори 1992 йил 20 октябр «Ўзбектуризм» миллий компанияси фаолиятини ташкил қилиш масалалари тўғрисида" 3. 82-сонли қарори 1993 йил 15 феврал «Ўзбектуризм» миллий компаниясининг Уставини тасдиқлаш тўғрисида" 4. Президент УП-1162 фармони 1995 йил 2 июнда «Ўзбекистон Республикасининг Буюк ипак йўлининг шаклланишида иштирокини фаоллаштириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш тўғрисида" 5. Вазирлар маҳкамасининг 210- сонли қарори 1995 йил 3 июн «ЎзРда халқаро туризмнинг замонавий инфратузилмасини яратиш чоралари тўғрисида» 6. Президент УП-2286- сонли фармони 1999 йил 15 апрел «Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг 2005 йилгача мўлжалланган давлат дастури тўғрисида» 7. ЎзР Олий Мажлиснинг қарори 1999 йил 20 август «Туризм тўғрисида» ги Ўзбекистон Республикаси ўонунини амалга киритиш ҳақида» 8. Вазирлар Маҳкамасининг 449- сонли қарори 2000 йил 17 ноябр «Самарқанд шаҳрида «Афросиёб» меҳмонхонасини, Бухоро шаҳрида «Бухоро» меҳмонхонасини бошқаришни хорижий менежментга бериш тўғрисида» 9. Вазирлар Маҳкамасининг 131- сонли қарори 2001 йил 16 март «ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг 2000 йил 17 ноябрда қабул қилинган 449-сонли қарорига ўзгартиришлар киритиш тўғрисида» Туризмга оид асосий тушунчалар 4

Ўзбекистон Республикасининг «Туризм тўғрисида»ги қонунида (1999 йил 20 август) туризмга оид асосий тушунчалар берилган. Чунки ушбу асосий тушунчалар туризм соҳасида қўлланилади ва тегишли адабиётларда, қонун, низом ва йўриқнома каби меъёрий ҳужжатларда ҳам ишлатилади. Бу эса ана шундай атамаларни билишни тақозо қилади. Булар қуйидаги чизмада ўз аксини топган (1-чизма). Туризм Жисмоний шахснинг доимий истиқомат жойидан соғломлаштириш, маърифий, касбий-амалий ёки бошқа мақсадларда борилган жойда (мамлакатда) ҳақ тўланадиган фаолият билан шуғулланмаган ҳолда узоғи билан бир йил муддатга жўнаб кетиши (саёҳат қилиши) Турист Ўзбекистон Республикаси ҳудуди бўйлаб ёки бошқа мамлакатга саёҳат қилувчи (доимий истиқомат жойидан туризм мақсадида жўнаб кетган) жисмоний шахс Туристик фаолият Ушбу қонун ва бошқа қонун ҳужжатлари талабларига муофиқ саёҳатларни ва улар билан боғлиқ хизматларни ташкил этиш борасидаги фаолият Экскурсия фаолияти Туристик фаолиятнинг тарихий ёдгорликлар, диққатга сазовар жойлар ва бошқа объектлар билан таништириш мақсадида олдиндан тузилган йўналишлар бўйича экскурсия етакчиси ҳамроҳлигидаги 24 соатдан ошмайдиган экскурсияларни ташкил этишга доир қисми Туристик ресурслар Тегишли ҳудудлар табиий-иқлим, соғломлаштириш, тарихий-маданий, маърифий ва ижтимоий-маиший объектлари мажмуи Туристик фаолият субъектлари Белгиланган тартибда рўйхатга олинган ва туристик хизматлар кўрсатиш билан боғлиқ фаолиятни амалга ошириш учун лицензияси бўлган корхоналар, муассасалар, ташкилотлар Туристик индустрия Туристик фаолиятнинг туристларга хизмат кўрса-тишни таъминловчи турли субъектлари (меҳмонхона-лар, туристик комплекслар, кемпинглар, мотеллар пансионатлар, умумий овқатланиш, транспорт корхоналари, маданият, спорт муассасалари ва бошқалар) мажмуи Тур Муайян йўналиш бўйича туристик хизматлар мажмуи (жой бандлаш, жойлаштириш, овқатлантириш, транспорт, рекреация, экскурсия хизматлари ва бошқа хизматлар) билан таъминланган аниқ муддатлардаги туристик саёҳат Туристик хизматлар Туристик фаолият субъектларининг жойлаштириш, овқатлантириш, транспорт, ахборот-реклама хизматлари кўрсатиш борасидаги, шунингдек туристларнинг эҳтиёжларини қондиришга қаратилган бошқа хизматлар Туристик гуруҳ раҳбарлари Туристик фаолият субъектларининг вакили бўлган ва унинг номидан иш кўриб, туристларга ҳамроҳлик қилувчи, туристик хизматлар кўрсатиш шартномаси шартларининг бажарилишини таъминловчи жисмоний шахс Гид (экскурсия етакчиси) Тур қатнашчиларига туристик хизматлар кўрсатиш шартномаси доирасида экскурсия-ахборот, ташкилий йўсиндаги хизматлар ва малакали ёрдам кўрсатувчи жисмоний шахс 5

Туристик фаолиятни амалга ошириш учун лецензия Туристик фаолиятни амалга оширишга бўлган ҳуқуқни тасдиқловчи махсус рухсатнома Сертификат Туристик хизматлар сифатини ва уларнинг муайян стандартга ёки бошқа норматив ҳужжатга мувофиқлигини тасдиқловчи ҳужжат Ушбу чизмадан кўриниб турибдики, Ўзбекистоннинг қонунида туризм соҳасига хос атамаларнинг таърифи берилган. Ушбу таърифлар мазкур соҳани тушуниш тадқиқ қилиш ва улардан фойдаланиш учун муҳим аҳамиятга эга. Зеро ушбу тушунчаларга назарий ва амалий жиҳатдан аниқлик киритиш, шу соҳа бўйича қонуни ўзгартиришлар киритиш натижасида унинг такомиллашишига олиб келади. Туризм соҳасида давлат сиёсатининг асосий йўналишлари Туризм соҳасида давлат сиёсати бевосита унинг ўзига хос тараққиёт йўлидан келиб чиқади. Бунда асосан соҳанинг эркинлиги, унга давлатнинг кўмаги, ижтимоий ҳимояга муҳтож аҳолига алоҳида эътиборнинг қаратилиши, ушбу соҳага ички ва хорижий инвестицияларни жалб этиши каби йўллар билан туризм индустриясини ривожлантиришга эришиш кўзда тутилган. «Туризм тўғрисида»ги қонуннинг 4-моддасида ушбу соҳадаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари кўрсатилган. Мазкур қонунда таъкидланишича ушбу соҳадаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари қуйидагилардан иборат: 1. Туризм ва туристик индустрияни ривожлантириш. Бунинг мазмунида шундай сиёсат ётибдики, туризмни ривожлантириш учун туристик индустрияни, яъни туристларга хизмат кўрсатувчи меҳмонхоналарни, туристик комплекслар, кемпинглар, понционатлар, умумий овқатланиш ва савдо шахобчалари, транспорт корхоналари, маданият ва спорт муассасалари каби туристик объектларни халқаро андозалар даражасида ҳозирлашни тақозо қилади. Бу жараён қайси мулк ҳисобидан амалга оширишдан қатъий назар, давлат ўзининг шу соҳага оид ташкилотлари орқали мувофиқлаштириб, кўмаклашиб туради. Туристик объектлар қанча бўлмасин туристик индустрия ривож топмаса туризмни ривожлантириш тўғрисида қилинган барча ҳаракатлар бефойда. Чунки, мамлакатимизни ҳавас қилиб келган турист, агар туризм хизмати жойида бўлмаса қайта келишни орзу қилмайди ва ўз танишларига ҳам бу жойга бормасликни тарғибот қилади. Бу туристларни қабул қилувчи мамлакат учун жуда қимматга тушиши табиий. 6

2. Фуқароларнинг саёҳат қилиш пайтида дам олиш, эркин ҳаракатланиш ва бошқа ҳуқуқларни таъминлаш. Бунда, энг аввало, туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш катта салоҳият касб этади. Чунки хавфсизлик таъминланмаган жойда эркинлик ҳам, дам олиш ҳам кўнгилдагидек бўлмайди. Бу ҳам давлат ҳудудидаги туристларнинг ҳаммаси учун дахлдордир. Чунки туристларга давлат, нодавлат, хусусий туристик фирмалар хизмат қилиши мумкин. Лекин мулк шаклидан қатъий назар, давлат туристларнинг эркин ҳаракати ва хавфсизлигини таъминлашни, қонун билан ўз зиммасига олган. Бу туризмнинг ривожланиши учун асосий омиллардан биридир. 3. Туристик ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни сақлаш. Мамлакатимизда туристик ресурсларнинг, яъни туристлар қизиқиб кўрадиган тарихий ва маданий обидаларнинг, маърифий, ижтимоий-маиший объектларнинг, бетакрор табиати, иқлими ва лондшафти кабиларнинг мавжудлиги ўзи бир Оллоҳнинг инъоми. Уни асраб- авайлаш ҳар бир авлоднинг муқаддас фуқаролик бурчидир. Ушбу обидаларнинг кўпи неча асрлардан буён бизгача етиб келган. Биз ҳам буларни келгуси авлодларга яхши сақланган ҳолда етказишимиз керак. Бу эса мазкур объектларни асраб-авайлаб, улардан оқилона фойдаланишни тақозо қилади. Мустақиллик йилларида тарихий обидаларни авайлаб-асраш борасида мамлакатимизда мисли кўрилмаган бунёдкорлик ишларининг амалга ошганлиги бежиз эмас. 4. Туризм соҳасидаги норматив базани такомиллаштириш . Давлатнинг бу сиёсати бевосита унинг ўзига боғлиқ. Чунки ҳар қандай қонун ёки меъёрий ҳужжат давлатнинг ички ва ташқи сиёсати, тартиб қоидасига амал қилишни тақозо қилади. Шу жиҳатдан қаралса, давлат барча меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқиши ва уларни муттасил равишда такомиллаштириб бориши лозим. Ҳозирги вазият шуни кўрсатмоқдаки, бу борада давлат ўз вазифасини аъло даражада адо этиб келмоқда. Ҳозирги пайтда туризм тўғрисидаги қонун қабул қилинган, Президентнинг ўнлаб фармонлари, Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари эълон қилинган. Бу ҳам кўрсатадики, ушбу соҳада меъёрий ҳужжатларни такомиллаштириш давлатимизнинг доимий эътиборида бўлиб келмоқда. 5. Болалар, ёшлар, ногиронлар ва аҳолининг кам таъминланган қатламлари туризми (экскурсиялари) учун шароит яратиш ҳам давлатимизнинг туризм соҳасидаги сиёсатининг асосий йўналишларидан биридир. Бу бевосита мамлакатимизда шаклланаётган ижтимоий ҳимояга асосланган бозор муносабатларини 7

қарор топтириш мақсадидан келиб чиқади. Зеро, ушбу гуруҳга киритилган аҳоли қатлами асосан давлат кўмагига муҳтож аҳоли қатламидир. Аҳолининг мазкур қисми мамлакат иқтисодий тараққиётининг ривожланиб бориши билан қисман камайиб боради. Аммо бутунлай барҳам топмайди, чунки аҳолининг аҳволи қандай бўлишидан қатъий назар, болалар доимий равишда бўлади, ёшлар ҳам улғайиб келаётган авлод сифатида ҳамиша мавжуд, ногиронларнинг ҳам мавжудлиги муқаррар. Ниҳоят кам таъминланган аҳоли қатлами аста-секинлик билан камайиб бориши мумкин. Бу вазият давлатимизнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсатида кучли ижтимоий ҳимояга асосланган сиёсатни юритишни тақозо қилади. Бу сиёсатнинг бевосита утризмга ҳам жорий қилиниши давлат сиёсатида ижтимоий ҳимоянинг изчиллигидан далолат беради. 6. Туристик индустрияни ривожлантириш учун инвестициялар жалб этиш сиёсати. Бу сиёсат ҳам мамлакатимизда туристик объектларни яхши ҳолатда ушлаб туриш ва уларни ривожлантиришга қаратилган. Бу соҳада мустақиллик йилларида жуда кўп туристик объектига мансуб иншоатлар қурилди. Булар жумласига Самарқанддаги Имом ал-Бухорий мажмуаси, Имом Мотрудий мақбараси, Fовсул Аъзам қадамжоси, Хўжа Аҳрори Вали мақбарасининг қайта таъмирланиши, Ал-Фарғоний, Марғиноний, Амир Темур каби буюк зотларга қўйилган ёдгорликларни киритиш мумкин. Бу объектларнинг барпо этилиши ва таъмирланиши учун мисли кўрилмаган даражада инвестициялар жалб қилинди. Зеро, ушбу аждодларимизга қўйилган ёдгорликлар нафақат туристик объект сифатида қад кўтармоқда, балки, энг муҳими, биз ўз тарихимизни ўрганиб ўзлигимизга қайтмоқдамиз. Бу эса мустақил тараққиёт йўлини тутган ва ўзига ҳеч кимдан кам эмаслиги ва кам бўлмаганлигини тараннум этишга қаратилган давлатнинг сиёсатидир. Бу сиёсат барча энг муҳим сиёсатлар сингари устувор сиёсатдир. 7. Тадбиркорлик фаолияти субъектлари учун туристик хизматлар бозорида тенг имкониятлар яратиш сиёсати ҳам давлатимизнинг туризм соҳасидаги муҳим йўналишлардан биридир. Барча соҳалар сингари туризм соҳасида ҳам давлат ташкилотлари билан биргаликда нодавлат ташкилотлари ҳам фаолият кўрсатади. Уларнинг асосий қисмини хусусий ёки аралаш мулкка асосланган тадбиркорлик субъектлари ташкил қилади. Бу субъектларга тегишли шароит яратиб бериш, уларнинг эркинлигини, мулкий муносабатларда дахлсизлигини таъминлаш каби тадбирлар туризм соҳасида эркин рақобат муҳитини шакллантириш ва унинг ривожланиши учун асосий омиллардан бирини яратиш имконини беради. 8

Мамлакатимизда амал қилаётган «Тадбиркорлик субъектлари фаолияти эркинлигининг кафолатлари тўғрисида»ги қонун (2000 йил 25 май) ҳам тўласинча мазкур соҳада тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишга бел боғлаган тадбиркорларга ҳам дахлдор. Бундан ташқари, туризм соҳасида тадбиркорлик билан шуғулланадиган субъектларга қўшимча равишда ҳуқуқ ва мажбуриятлар «Туризм тўғрисида»ги қонунда ҳам белгилаб қўйилган. Кўриниб турибдики, бу соҳада туризмни ривожлантиришда давлат ўз сиёсатини амалга ошириш учун уларнинг фаолиятида эркинликни таъминлаш борасида тегишли меъёрий ҳужжатлар пакетини яратиб қўйган. 8. Туристларнинг хавфсизлигини, уларнинг ҳуқуқлари, қонуний манфаатлари ва мол-мулки муҳофаза қилиниши таъминлаш ҳам бу соҳадаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бирини ташкил қилади. Зеро, ҳар қандай турист бир жойдан иккинчи жойга боришга, асосан ўзининг ҳар томонлама хавфсизлиги таъминланган бўлсагина, қарор қабул қилади. Туристлар томоша қилувчи, дам олувчи сифатида ўзларининг қонуний манфаатларига эга бўлиши, мол-мулкининг дахлсизлиги таъминланишини хоҳлайди. Бу учун эса туристларни қабул қилувчи мамлакат ушбу шароитларни тўлиқ яратган бўлиши лозим. Шу жиҳатдан давлатимизнинг мазкур сиёсат йўналиши айнан туристларнинг шу муҳим талабларини қондиришга қаратилган. Туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш, айниқса бугунги, дунёда халқаро терроризм балосининг кучайган пайтида ўта муҳимдир. Бу тадбир ўз навбатида туристларни кутиб олиш, олиб юриш ва кузатишда туристик фирмалар ходимлари билан бирга миллий хавфсизлик ва ички ишлар хизматларидан ҳам фойдаланишни тақозо қилади. 9. Туризм соҳасининг илмий таъминотини ташкил этиш ва ривожлантириш ҳам давлатимизнинг ушбу соҳадаги сиёсатининг асосий йўналишларидан биридир. Чунки, соҳа ҳам ўта мураккаб соҳа. Уни кўр-кўрона ривожлантириб бўлмайди. Бу соҳани иқтисодиётнинг асосий қисмига айлантириш ва тегишли фойда олишга эришиш учун уни илмий жиҳатдан чуқур тадқиқ қилишни тақозо қилади. Туризмнинг ривожланиши учун мамлакатимизда унинг илмий асоси яратилмоқда. Вазирлар маҳкамасининг 2004 йил 26 апрелда қабул қилинган «Самарқанд иқтисодиёт ва сервис институтини ташкил қилиш» тўғрисидаги қарори ушбу соҳа ривожининг илмий асосини яратди. Мазкур қарор билан шу институтга «Туризм менежменти», «Туризм маркетинги», «Туризм хизматлари операторлиги» каби ўқув 9

йўналишлари бўйича бакалавр тайёрлаш, 2008 йилдан магистратура очил ва илмий- тадқиқотлар олиб бориш учун эса аспирантура ҳамда ихтисослашган Кенгаш очиш масалалари юклатилди. Булардан кўриниб турибдики, давлатимиз туризмни ривожлантириш, уни илмий асосда йўналтириш, фаолиятини муттасил такомиллаштириш учун тегишли чораларни кўрмоқда. Давлатимизнинг бу сиёсати шу соҳа учун кадрлар тайёрлаш, малакасини ошириш билан уйғунлашиб кетади. Шу туфайли ушбу соҳага ҳам алоҳида аҳамият бериб келинмоқда. 10. Туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш ҳам давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан биридир. 2004/2005 ўқув йилига қадар мамлакатимизда фақат «Туризм» ўқув йўналиши бўйича бакалаврлар тайёрланар эди. Шу ўқув йилидан бошлаб, таъкидланганидек, «Туризм менежменти», «Туризм маркетинги» ва «Туризм хизматлари операторлиги» бўйича ҳам кадрлар тайёрланадиган бўлди. Олдин туризм соҳасига кадрлар фақат ихтисослашган коллежларда тайёрланадиган бўлса, эндиликда 2004 йилдан бошлаб олий ўқув юртларида ҳам тайёрланадиган бўлди. Кўриниб турибдики, бу соҳага ҳам давлатимиз ҳар томонлама эътибор бериб келмоқда. 11. Давлат ўз зиммасига чет мамлакатлар ва халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни ривожлантириш масаласини ҳам олган ва бу йўналиш давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири сифатида белгиланган. Бу борада мамлакатимизда анча ишлар амалга оширилмоқда. Жумладан, тарихий обидаларга бой Шахрисабз шаҳрида меҳмонхона қуриш бўйича Полшанинг «Будимекс» ҲЖ билан кантракт имзоланди. Туркиянинг Ўзбекистондаги элчиси жаноб Рашид Уммон билан, Франциянинг интерфрансмедия корреспонденти Королина Матео ва Либерти ТВ вице Президенти Жое Ламбертлар билан туризм соҳасида ҳамкорликни ривожлантириш борасида музокаралар олиб борилди. 2004 йил июн ойида Ўзбекистон Ҳукумати делегацияси Малайзияга ташриф буюрди. Бошқа иқтисодий масалалар билан бир қаторда, туризм соҳасида ҳам ҳамкорлик қилиш истиқболлари кўриб чиқилди. Ташриф давомида Малайзиянинг кўпгина туристик фирмалари билан учрашувлар, музокаралар ўтказилди ва Малайзиялик туристларни кичик ҳаж амалларини бажариш мақсадида Самарқанд ва Бухородаги Имом ал-Бухорий 10

ва Нақшбандий мажмуаларига сафарга юбориш тўғрисида келишиб олинди. Бу тадбир 2005 йилдан йўлга қўйилиши мумкин. «Ўзбектуризм» Миллий компанияси ва унга қарашли туристик фирмалар Япония, Россия, Германия, Европанинг бир қанча мамлакатлари, Шарқий Осиёдаги давлатлар билан ҳамокрлик қилмоқда ва бу ҳамкорликни кенгайтириш борасида иш олиб борилмоқда. Шундай қилиб, туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишлари шаклланди. Булар қуйидаги чизмада ўз аксини топган (2-чизма) Давлат сиёсатининг туризм соҳасидаги асосий йўналишлари Туризм ва туристик индустрияни ривожлантириш Тадбиркорлик фаолияти субъектлари учун туристик хизматлар бозорида тенг имкониятлар яратиш Фуқароларнинг саёҳат қилиш пайтида дам олиш, эркин ҳаракатланиш ва бошқа ҳуқуқларни таъминлаш Туристларнинг хавфсизлигини, уларнинг ҳуқуқлари, қонуний манфаатлари ва мол-мулки муҳофаза қилиниши таъминлаш Туристик ресурслардан оқилона фойдаланиш ва уларни сақлаш Туризм соҳасининг илмий таъминотини ташкил этиш ва ривожлантириш Туризм соҳасидаги норматив базани такомиллаштириш Туризм соҳаси учун кадрлар тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини ошириш Болалар, ёшлар, ногирон-лар ва аҳолининг кам таъминланган қатламлари туризми (экскурсиялари) учун шароит яратиш Чет мамлакатлар ва халқаро ташкилотлар билан ҳамкорликни ривожлантириш 11

Туристик индустрияни ривожлантириш учун инвестициялар жалб этиш сиёсати 2- чизма. Туризм соҳасида давлат сиёсатининг асосий йўналишлари Булардан шундай хулоса қилиш мумкинки, туризм соҳаси мамлакатимизда келажакда катта истиқболга эга бўлган соҳалардан бирига айланади. Зеро, давлат сиёсати айнан шунга қаратилган. Туризм соҳасида Вазирлар Маҳкамаси ва маҳаллий ҳокимиятнинг ваколатлари . Мамлакатимизда туризмни ривожлантириш масаласининг муҳимлигидан келиб чиқиб, бу соҳани тартибга солиш учун давлатнинг бирқанча органларига ваколатлар берилган. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси барча соҳалар сингари ушбу соҳа учун ҳам қонунлар яратиш ва уларга ўзгартиришлар киритиш ваколатига эга. Бу ваколатни Олий Мажлис муваффақиятли бажариб 1999 йилнинг 20 августида «Туризм тўғрисида»ги қонунни қабул қилди. Ўзбекистон Республикаси Президенти ушбу соҳада фаолиятни яхшилаш ва ривожлантириш учун Фармон ва Фармойишлар бериш ваколатига эга. Мустақиллик йилларида Президентимиз шу соҳага даҳлдор учта Фармонни эълон қилди. Булар 1992 йил 27 июлда эълон қилинган «Ўзбектуризм» миллий компаниясини ташкил қилиш тўғрисида», 1995 йил 2 июнда «Буюк ипак йўлини тиклашда Ўзбекистон Республикасининг иштироки ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш чоралари тўғрисида», 1999 йил 15 апрелда «Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришнинг 2005 йилгача мўлжалланган Давлат дастури тўғрисида» каби Фармонлардир. Ўзбекистон Республикаси Президенти барча соҳалар сингари туризм соҳасига ҳам етарли даражада аҳамият бериб, унинг равнақи учун тегишли шароит яратиш борасида барча зарур чораларни кўрсатиб бермоқда. Туризмни ривожлантиришда республика хукуматининг ҳам жуда катта ваколатлари бор. Хусусан, Вазирлар Маҳкамаси қуйидаги ваколатларга эга. 1. Туризмни ривожлантириш давлат дастурини тасдиқлаш мазкур ташкилотнинг энг муҳим ваколатларидан биридир. Бу ваколат Вазирлар Маҳкамасига 12

қонун йўли билан туризмни ривожлантириш учун масъуллиги белгиланган. Ҳозирги пайтда мамлакатимизда туризмни ривожлантиришнинг Давлат дастури 2000-2005 йилларга мўлжалланган бўлиб 1999 йил 15 апрелда тасдиқланган. Энди унинг навбатдаги босқичи ишлаб чиқилади. 2. Вазирлар Маҳкамасининг туристик фаолиятни лиценциялаш тартибини белгилаш ваколати ҳам муҳимдир. Чунки, турли мулк шаклига асосланган туризм соҳаси бўйича шуғулланадиган тадбиркорлар фаолияти мувофиқлаштирилган, улар маълум талабларга жавоб берадиган ва ниҳаят умумий ҳисобда турадиган бўлиши лозим. Бу тадбир туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларга лицензия бериш орқали амалга оширилади. Лекин ленцензия бериш тартиби Вазирлар Маҳкамаси томонидан белгиланади. Бу дегани туризм билан шуғулланувчи тадбиркорлага лицензияни Вазирлар Маҳкамаси беради дегани эмас, бу ташкилот фақат унинг тартибини тасдиқлайди ва тегишли ташкилотга юклайди. Вазирлар Маҳкамасининг кўрсатмасига биноан ваколатли орган тегишли лицензия бериши мумкин. 3. Туристларнинг бориши таъқиқланадиган объектлар ва ҳудудларни белгилайди . Мамлакатимизнинг барча объектлари ва худудлари маълум даражада сир сақланиши, туристларнинг хавфсизлиги нуқтаи назардан ҳам зарурдир. Зеро, бу объектларга бориш ҳам маълум даражада тартибга солинган бўлиши керак, чунки туристик фаолият билан шуғулланувчи ҳар қандай фирма учун ўзбошимчалик қилиш имкони ҳам чекланади. Бу давлатимиз ва бевосита, туристларнинг нуқтаи назаридан ҳам муҳимдир. 4. Вазирлар Маҳкамаси ўз ваколати доирасида туристларнинг айрим тоифаларига имтиёзлар бериш тартибини ҳам белгилайди . Бу ваколат ҳам туризмга давлат сиёсатидан келиб чиқади, зеро болалар, ёшлар, ногиронлар ва аҳолининг кам таъминланган қатламларини имтиёзли равишда саёҳат қилишларини ташкил қилиш ва уларга тегишли шароит яратиб бериш ҳам туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларига киради. Вазирлар Маҳкамасининг аҳолининг айрим тоифаларига имтиёзлар беришини белгилаши туризм билан шуғулланувчи турли фирма ва компанияларнинг бу борада ўзбошимчалик қилишига йўл қўймайди. 5. Ҳукуматлараро шартномалар тузиш ҳам Вазирлар Маҳкамасининг ваколат доирасига кирадиган тадбирлардан биридир. Туризм билан шуғулланувчи, турли мулк 13

шаклига эга бўлган фирма ва компанияларнинг қайсидир мамлакатлар билан эркин муносабатда бўлиши учун шу давлат билан Ўзбекистон Ҳукуматининг тегишли шартномаси бўлиши керак. Ҳукуматлараро шартномани тузишга ваколат фақат Вазирлар Маҳкамасига берилиши ҳам буни давлат доирасида ҳал қилинишини кўрсатади. Бу ҳам давлатимизнинг туризм соҳасидаги сиёсати йўналишларидан келиб чиқмоқда. Шу туфайли Ўзбекистон Делегацияси қайси мамлакатга бормасин у билан бўладиган сиёсий, иқтисодий, маданий-маърифий муносабатлар билан бирга албатта туризм соҳасида ҳам тегишли шартномалар тузиб келмоқда. Бу ҳам кўрсатади туризм соҳаси давлатимизнинг катта эътиборида турибдилар. 1. Вазирлар Маҳкамаси давлатнинг ижро этувчи ҳокимияти сифатида туризм соҳаси бўйича қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа масалаларни ҳам ҳал қилади . Кўриб турганимиздек, қонунда Вазирлар Маҳкамасига ҳам ўзбошимчалик қилиш ваколати берилган эмас. Бу ташкилотга ҳам қонун хужжатларига мувофиқ тегишли масалаларни ҳал қилади. Бу дегани Вазирлар Маҳкамаси туризм соҳаси бўйича хоҳлаган ишини қилаверади дегани эмас, балки у олдин меъёрий хужжатларни (қарорлар, Фармойишлар, Низомлар, йўриқномалар) қабул қилиб, тасдиқлаб кейин шу қонуний хужжатлар асосида мазкур соҳани тартибга солади. Шундай қилиб, Вазирлар Маҳкамасининг туризм соҳасидаги ваколатлари ҳам қонун билан белгилаб қўйилган. Бу қуйидаги чизмада ўз аксини топган (3-чизма). ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг туризм соҳасидаги ваколатлари Туризмни ривожлантириш давлат дастурини тасдиқлаш Туристларнинг айрим тоифа-ларига имтиёзлар бериш тартибини белгилаш Туристик фаолиятни лицен-циялаш тартибини белгилаш Ҳукуматлараро шартномалар тузиш Туристларнинг бориши таъқиқланадиган объектлар ва худудларни белгилаш Қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа масалаларни ҳал қилиш 3-Чизма. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг туризм соҳасидаги ваколатлари. 14

Юқорида қайд қилганлардан ташқари туризм соҳасида ваколатли органлар ҳам мавжуд. Бу орган мамлакатимизда «Ўзбектуризм» Миллий Компанияси ва унинг тизимига кирувчи ташкилотлардир. Мазкур давлат органларининг ваколатлари қуйидагилардан иборат (4-чизма). 15

Ваколатли давлат органларининг туризм соҳасидаги ваколатлари Туризмни ривожлантириш давлат дастурларини амал-га оширишни таъминлаш Ўзбекистон Республикасини халқаро шартномалари бажарилишини таъминлаш Туристик хизматлар инфратузилмасини шакллантириш Халқаро туристик ташкилот-ларда Ўзбекистон Республика-сининг манфаатларини ифодалаш Тарихий-маданий меросни тарғиб қилишни, туристик салоҳиятни сақлаш ва ривож-лантиришни ташкил этиш Туристик фаолият субъектла-рига уларнинг фаолиятини ташкил этиш билан боғлиқ масалаларда услубий ва бошқа йўсинда ёрдам кўрсатиш Қонун хужжатларига мувофиқ бошқа масалаларни ҳал қилиш 4-Чизма. Ваколатли давлат органларининг туризм соҳасидаги ваколатлари Бундан ташқари туризм соҳаси бўйича маҳаллий давлат ҳокимияти (вилоят, туман, шаҳар ҳокимликлари) органлари ҳам ўз ҳудудида маълум ваколатларга эга. «Туризм тўқрисида»ги қонуннинг 7-моддасида «Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари туризм соҳасида туризмни ривожлантиришнинг минтақавий дастурларини ишлаб чиқадилар ва амалга оширадилар ҳамда қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа масалаларни ҳал қиладилар» дейилган. Бу ваколат «Ўзбектуризм» Миллий Компаниясининг ҳар бир ҳудуддаги бўлинмалари ва ташкилотлари томонидан маҳаллий ҳокимиятнинг кўргазмаси ва раҳбарлигида амалга оширилади. Бу жараёнга ҳокимиятнинг аралашуви туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш уларга тегишли шароит яратиб берилишига кўмаклашиш, назорат қилиш каби масаларнинг ҳал қилинишида муҳим рол ўйнайди. Шу туфайли, 16

туризм соҳасини бошқаришда давлат органларининг барча бўғини иштирок этади. Келажакда бу соҳа ҳам аста-секинлик билан такомиллашиб эркинлаштирилиб борилади. Туристик фаолиятни лицензиялаш ва сертификациялаштириш тартиби. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг туризм соҳасидаги ваколатларидан бири туристик фаолиятни лицензиялаш тартибини белгилаш деб кўрсатилган. Зеро, мамлакатимизда туристик фаолият лицензия асосида амалга оширилади. Чунки, туризм соҳаси ўта нозик, мамлакат, миллат нуфузи билан боғлиқ масаладир. Бу хизмат билан хоҳлаган (дуч келган) одам шуғулланишига йўл қўйилмаслиги лозим. Чунки туризмдаги хизмат етарли даражада юқори бўлмаса ёки туристларга нисбатан айрим ножўя ҳаракатлар содир этилса мамлакатимизнинг ҳам, миллатимизнинг ҳам нуфузи тушиб кетади. Туристик хизматдан қониқмаган турист ўз мамлакатида биз ҳақимизда салбий ахборотлар тарқатади. Ҳар қандай мамлакат аҳолиси бошқа давлатнинг жозибадор рекламасига нисбатан ўзларининг ахборотига кўпроқ ишонади. Бу эса ўша мамлакатда катта маблағ сарф қилиб реклама қилсангиз ҳам туристларни жалб қилиш бироқ мураккаблашади. Шу туфайли ҳар қандай туристик хизмат бизда «Туризм тўғрисида»ги қонуннинг 10 – моддасига биноан сертификатланади. Туристик хизматларни сертификатлаштириш мажбурий тарзда қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда амалга оширилади. Бундай тартибни, таъкидланганидек, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ва шу соҳа бўйича ваколатли давлат органи ишлаб чиқади. Қонунда таъкидланишича, туристик фаолият субъектининг туристик хизматларини мажбурий сертификатлаштиришдан бош тортса, туристик хизматларни сертификатлаштиришнинг натижаси салбий бўлса бундай субъектларнинг туристик фаолият билан шуғулланишига йўл қўйилмайди. Зеро, матив мазкур туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектга берилган лицензияни муддатидан олдин тўхтатиб қўйишга ёки лицензиядан уни маҳрум қилишга сабаб бўлади. Шу туфайли, ҳар бир туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектлар юқори даражада туризм хизматини кўрсатиш учун тегишли шароитларни яратишлари лозим. 17

Туризм фаолияти билан шуғулланувчи субъектлар хизматининг асосини туристларни жойлаштириш, овқатлантириш, транспорт хизматини кўрсатиш, уларга ахборот-реклама хизматини уларнинг ўз тилида амалга ошириш, эҳтиёжи ва талабидан келиб чиқиб бошқа хизматларни ҳам юқори савияда амалга ошириш кабилар ташкил қилади. Туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларга бериладиган лицензия ва сертификат бир-биридан фарқ қилишини инобатга олиш лозим. Туристик хизматлар шароитини ва уларнинг муайян стандартга ёки бошқа норматив ҳужжатга мувофиқлигини тасдиқловчи, тегишли ваколатли давлат органлари томонидан берилган ҳужжат сертификат деб аталади. Туристик фаолиятни амалга оширишга берилган ҳужжат рухсатнома (лицензия) деб айтилади. Бу ҳужжат ҳам Вазирлар маҳкамаси тасдиқлаган тартибга биноан ваколатли давлат ёки нодавлат ташкилотлари томонидан берилади. Бу икки тушунча бир-бири билан узвий боғлиқ тушунчалар ва ҳужжатлардир. Агар туризм фаолияти билан шуғулланувчи субъектнинг туризм хизматлари учун тегишли сертификати бўлмаса лицензия бекор қилинади. Аммо лицензияси бўла туриб туристик хизматлари тегишли сертификат талабига жавоб бермаса ҳам унинг фаолияти тўхтатилади ва ҳакозо. Туристик хизматларни амалга оширувчи субъект бу фаолият билан шуғулланиши учун лицензия ва туристик хизматларига сертификати бўлсагина туристик хизматлар кўрсатиш бўйича шартнома тузиш ҳуқуқига эга бўлади. Зеро, ҳар қандай туристик хизмат шартнома асосида амалга оширилади. Шартномада туристик субъектлар томонидан кўрсатиладиган хизматларнинг кўлами ва сифати, тарафларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари, ҳақ тулаш ва ҳисоб- китоблар тартиби, шартноманинг амал қилиш муддати, унинг шартларини бажармаганлик ва лозим даражада бажармаганлик учун томонларнинг жавобгарлиги, тарафларнинг келишувига кўра бошқа шартлар ҳам кўрсатилади. Туристлар билан туристик хизматлар кўрсатувчи субъектлар ўртасидаги ҳуқуқий муносабатлар айнан ўзаро тузилган шартнома асосида тартибга солинади. Шу жиҳатдан туризм соҳасида қўлланиладиган шартномалар ҳам бошқа соҳаларники сингари ўзининг амал қилиш муддати давомида бажарилиши лозим бўлган қонуний нормаларни ўзида акс эттирган ҳужжат бўлиб ҳисобланади. 18

Туристларнинг туризм хизматидан фойдаланиш ҳуқуқини берувчи ҳужжат туристик йўлланма (ваучер) бўлиб ҳисобланади. Туристик саёҳат якка тартибда ёки туристлар гуруҳи таркибида амалга оширилади. Шу учун, туристик йўлланма (ваучер) деганда туристнинг ёки туристлар гуруҳининг тур таркибига кирувчи туристик хизматларга бўлган ҳуқуқини белгиловчи ва бундай хизматлар кўрсатилганлигини тасдиқловчи ҳужжат тушунилади. Бундай йўлланмаларнинг қалбакилаштирилишининг олдини олиш мақсадида унинг шакли туризм соҳасидаги ваколатли давлат органи томонидан тасдиқланади. Шунингдек, бу ҳужжатнинг бир жойда тайёрланиши шу соҳа бўйича ҳисоб-китоб қилиб боришини ҳам осонлаштиради. Агар шартномада қайд этилган шартлардан бирортаси томонларнинг айби билан бажарилмасдан қолса, улар ўртасида низо келиб чиқса, бундай низолар қонун хужжатларида белгиланган тартибда ҳал қилинади. Шуни алоҳида таъкидлаш жоизки, туризм тўғрисидаги қонун ҳужжатлари, шу жумладан шартнома шартлари бузилса, бузганликда айбдор деб топилган шахслар белгиланган тартибда жавобгар бўладилар. Жавобгарликнинг ҳолати қилинган ҳатти ҳаракатлар, яъни қонунбузарликнинг даражасига қараб уни маъмурий ёки жиноий жавобгарликка тортиш мумкин. Бу ҳам кўрсатадики, туризм соҳасига шунчаки, енгил елпи қараб бўлмас экан. Туризм соҳаларини лицензиялаш ва сертификациялаштириш ҳам бежиз қабул қилинмаган. Бу хужжатлар мазкур соҳани маълум даражада тартибга солиш билан бирга субъектлар масъулиятини ҳам оширади. Туристларнинг хавфсизлиги кафолатлари ва уларни таъминлаш чора- тадбирлари . Туризм соҳасидаги давлат сиёсатининг асосий йўналишларидан бири туристларнинг хавфсизлигини, уларнинг ҳуқуқлари, қонуний манфаатлари ва мол- мулкини муҳофаза қилишни таъминлашдан иборатдир. Шу туфайли Ўзбекистон Республикаси ҳудудида туристларнинг хавфсизлиги давлат томонидан кафолатланади. Туризм соҳасидаги ваколатли давлат органи манфаатдор вазирликлар ва идоралар билан биргаликда туристларнинг ҳимоя қилинишини ҳамда хавфсизлигини таъминлаш дастурини ишлаб чиқади ва унинг бажарилишини ташкил этади. Мамлакатимизда бундай тадбирларни тегишли вазирлик ва идоралар билан келишган ҳолда «Ўзбектуризм» Миллий Компанияси амалга оширади. Бу компаниянинг жойлардаги ташкилотлари шу 19

маҳаллий ҳокимиятнинг ички ишлар бошқармалари, миллий хавфсизлик хизмати, божхона ташкилотлари билан келишган ҳолда амалга оширадилар. Чунки бу вазифа бевосита маҳаллий ҳокимият органларига ҳам юклатилган. Маҳаллий давлат ҳокимияти органлари ўз худудида туризм соҳасида барча туристик йўналишлар бўйича туристларнинг ҳимоя қилинишини ва хавфсизлигини таъминлаш минтақавий дастурини ишлаб чиқадилар ва уларнинг бажарилишини ташкил этадилар. Давлатимиз туризмни ривожлантириш, туристларнинг хавфсизлигини мамлакат бўйича таъминлашга масъул бўлса, ҳар бир ҳудудда жойлашган маҳаллий давлат ҳокимият органлари ўз ҳудудларида масъулдирлар. Булардан ташқари турстик фаолият билан шуғулланувчи субъектлар ҳам туристларнинг хавсизлигини таъминлаш, улар жароҳатланганда, касалланганда ва бошқа шунга ўхшаш ҳоларда тиббий ва ўзга хил ёрдам кўрсатиш юзасидан аниқ чора-тадбирлар ишлаб чиқадилар ва уларни изчиллик билан амалга оширади. Шу жиҳатдан олиб қараладиган бўлса, шундай хулоса қилиш мумкинки, туристлар мамлакатимизнинг барча ҳудудларида уларнинг хавфсизлиги тўлиқ кафолатланган. Аммо бу тадбирни бизга ташриф буюрувчи ҳамма туристлар билиши лозим. Бу эса ўз навбатида туризмни халқаро миқиёсда катта реклама қилишни тақазо қилади. Ўзбекистон Республикасининг «Туризм тўғрисида»ги қонунининг 19-моддасида туристларнинг хавсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари кўрсатиб берилган. Бунда таъкидланишича, туризм билан шуғулланувчи субъектлар туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш мақсадида хавфсизликнинг алоҳида талабларини ишлаб чиқишлари ва амалга оширишлари лозим. Бу талаб ва тадбирларга мамлакатимизда амалдаги қонунлар бўйича қуйидагилар киради (5-чизма). Чизмадан ҳам кўриниб турибдики, туристик сайёҳатларни туристлар ҳаракатланишининг фаол шаклларидан фойдаланган ҳолда ташкил этишга ихтисослашган ҳолда туристик фаолият субъектлари туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш, экстремал вазиятларда уларга ёрдам кўрсатиш ва уларни ҳимоя қилиш мақсадида хизмат кўрсатишни кўзлаб қидирув-қутқарув хизматлари билан ҳам шартномалар тузадилар Ҳозир мамлакатимизда қидирув-қутқарув хизматлари ташкил этилган ва улар ҳам мустақил хўжалик юритувчи субъект сифатида фаолият кўрсатмоқдалар. Туристик 20

хизматини кўрсатувчи субъектлар албатта бундай ташкилотлар билан ҳамкорликда фаолият кўрсатмоқлари лозим. Туристларнинг хавфсизлигини таъминлаш чора-тадбирлари Туристларнинг сафарда хавф- хатардан ҳоли бўлишлари учун шарт-шароитни, сафар, сайр, экскурсия йўллари, мусабақа-лар ўтказиладиган жойларнинг ободлигини таъминлаш Туристларга жароҳатланиш ва бахтсиз ходисалардан сақланиш ҳамда уларнинг олдини олиш усулларини ўргатишлари, бирламчи тиббий ёрдам кўрсатиш юза сидан йўл-йўриқ беришлари, шунигдек белгиланган йўналишнинг хусусияти ва туристларнинг ҳатти ҳаракатига боғлиқ ҳолда юзага келиши мумкин бўлган хавф манбалари ҳақида уларнинг ўзларини хабардор қилишТуристларнинг саёҳатлари, сафарлар, мусобақалар ва бошқа туристик тадбирларга тайёрлиги устидан назоратни амалга ошириш Фалокатга учраган туристларга тезкор ёрдам кўрсатиш чораларини белгилаш Автомобил, тоғ, чанғи, велосипед, сув, мотоцикл, пиёда сафар, ғор туризми ва туризмнинг бошқа махсус турларини ташкил этиш ва ўтказишда хавфсиз-ликнинг алоҳида талабларини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш 5-чизма. Туристларнинг хавфсизлигини таъминлашга қаратилган чора-тадбирлар. Туристлар ва туристик фаолият субъектларининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 21

Турист бу қайси мамлакат фуқороси бўлишидан қатъий назар у инсон. Шу туфайли улар инсон сифатида барча халқаро ҳуқуқларга эга. Бу бўйича Бутунжаҳон инсон ҳуқуқлари деклорацияси амал қилмоқда. Бу ҳар бир инсоннинг қаерда ва қайси ҳолатда бўлишидан қатъий назар уларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилади. Бундан ташқари Ўзбекистон республикасининг қонунчилигида ҳам турист ва туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ўз аксини топган. Туристларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари қўйидаги чизмада ифодаланган (6-чизма). Туристларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Туристларнинг Туристларнинг ҳуқуқлари мажбуриятлари 22Шартномада назарда тутилган туристик хизматлар мажмуидан т ў ла фойдаланиш Саё ҳ атга тааллу қ ли т ў ли қ ва ишончли ахборот олиш Шахсий ҳавсизлик, ўз ҳуқуқларининг ҳимоя қилиниши, шунингдек ўз мол-мулкининг асралиши Шартнома шартларига Божхона ва чегара назорати қ оидаларига; Борилган мамлакатнинг қ онун ҳу жжатлари талабларига риоя этиш шарт қ онун ҳ ужжатларига муво- фи қ бош қ а мажбуриятларга ҳ ам эга б ў лади

6-чизма. Туристларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Туристларнинг қонун ҳужжатларига асосан бошқа ҳуқуқ ва мажбуриятларга ҳам эгалиги. Булар алоҳида давлатлар ўртасида тузилган шартномаларда ҳалқаро меъёрий ҳужжатларда қайт қилинган нормаларда ўз аксини топган бўлиши мумкин. Туристлар билан бирга туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларнинг ҳам ҳуқуқ ва мажбуриятлари Ўзбекистон Республикасининг «Туризм тўғрисида» ги қонунида акс эттирилган. Қонун бўйича туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектлар қатор ҳуқуқларга эга ва зиммасида тегишли мажбуриятлар ҳам белгиланган (7-чизма). Туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари Туристик фаолият субъектининг ҳуқуқлари Туристик фаолият субъектининг мажбуриятлари Турнинг муддати ва йўналишини, хизмат кўрсатиш даражасини, тран-спорт хизмати Туристларга шартномада шартлашилган хизматларни кўрсатиши 23Шошилинч тиббий ёрдам олиш Шартнома бажарилмаган ёки лозим даражада бажарилмаган тақдирда моддий зарарнинг тўланиши, шунингдек маънавий зиённинг ўрни қопланиши; Агар турнинг умумий қиймати ошиши унинг шартлашилган қ ийматидан ортиб кетса, шунингдек форс-мажор ҳолатлари рўй берган тақдирда туристик фаолият субъектига етказилган зарарнинг ўрнини қопламасдан шартномани бекор қилиш каби ҳ уқуқларга

кўрсатиш турини, ту-ристнинг хавфсизлигини таъминлаш ва унинг мол-мулкини қўриқлаш усулини туристнинг розилиги ва ҳоҳиши билангина ўзгартириш Туристнинг розилиги билан ҳамда бу хусусда тур бошланишидан камида йигирма кун олдин туристни хабардор қилиш шарти билан турнинг шартлашилган қийматини ошириш Туристларга хизматлар кўрсатил-маган ёки тўла ҳажмда ёҳуд лозим даражада сифатли кўрсатилмаган тақдирда туристларга етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши Хизматлар кўрсатиш мумкин бўлмаган форс- мажор ҳолатлари рўй берганда, шунингдек гуруҳни тузиш учун зарур миқдорда туристлар йиғилмаган тақдирда туристларни бу ҳақда тур бошланишидан камида йигирма кун кўрсатиш шартномасини бекор қилиш Туристларга турни ташкил қилиш, уларнинг ҳуқуқлари ва мажбуриятлари тўғрисида тўлиқ ахборот бериши Туристлар ёки туристларга хизмат кўрсатишни ташкил этиш бўйича шериклар томонидан етказилган зарарнинг ўрни қопланишини қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда талаб қилиш ҳуқуқига эга Туристик ресурслар, кўрсатила-диган объектларнинг (тарихий-архитектура ёдгорликлари, табиат объектлари ва бошқаларнинг) сақланишига кўмаклашиши Туристик фаолият субъекти қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа ҳуқуқларга ҳам эга бўлади Туристларнинг борилган жой (мамлакат) қонун ҳужжатларига риоя этишлари устидан назоратни амалга ошириши шарт Туристик фаолият субъекти қонун ҳужжатларига мувофиқ бошқа мажбуриятларга ҳам эга бўлади 7-чизма.Туристик фаолият билан шуғулланувчи субъектларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари 24

Туристларни суғурта қилиш Туристларни суғурта қилиш Ўзбекистон Республикаси «Туризм туғрисида»ги қонунга биноан мажбурийдир ва у туристик фаолият субъектлари томонидан суғурта фаолияти олиб бориш ҳуқуқига эга бўлган тегишли суғурта ташкилотлари билан тузиладиган битимлар асосида амалга оширилади. Суғурта, умуман олганда, жуда мураккаб ва кўп қиррали тушунча сифатида талқин қилинади. Ушбу атама инсоннинг ҳаёти, мол-мулки, саломатлиги, фаолияти билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, турли сабаблар туфайли содир бўладиган табиий офатлар ва кўнгилсиз ҳодисалар пайтида моддий қўллаб қувватлашга қаратилагн тадбирдир. Агар бирорта кутулмаган ҳодиса, офат ва нохуш воқеа натижасида инсонинг соғлиги, ҳаёти ва мулкига зарар қилса уни тезда тугатиш ва бартараф қилиш учун қилинган жамғарма суғурта орқали амалга оширилади. Суғурта тушунчасига Ўзбекистон республикаси Олий мажлиси томонидан 1993 йил 6 майда қабул қилинган «Суғурта тўғрисида»ги қонунда қўйидагича таъриф берилган. «Суғурта инсон фаолиятининг турли соҳаларида содир бўладиган табиий офатлар, фавқулодда ҳодиса ва бошқа воқеалар натижасида етказилган зарар ҳамда талофатларни жисмоний ва юридик шахслар тўлаган суғурта бадаллари (суғурта пули) дан ҳосил қилинадиган пул фондлари ҳисобидан тўлиқ ва қисман қоплаш йўли билан жисмоний ва юридик шахслар манфаатлари суғурталанишни таъминлашга доир муносабатлар демакдир». Ушбу таърифнинг қонунда кўрсатилганлиги, ҳозирги вақтда умум эътироф этилганлиги туфайли биз ҳам шунга тўхталишни мақсадга мувофиқ деб, топдик. Зеро, суғурта атамаси бўйича жуда кўп таърифлар мавжудки, уларни назарий жиҳатдан таҳлил қилиб, унинг тўғрилигини асослаш учун ушбу ҳолатда зарурат йўқ, деб ўйлаймиз. Туризм соҳасида ҳам суғурта асосан бошқа соҳалар сингари амалга оширилади. Бу соҳада ҳам суғурталовчи ва суғурталанувчи ўртасидаги муносабат мавжуд. Суғурталовчи деганда, қисқа қилиб айтадиган бўлсак, суғурта қилувчи ташкилот тушунилади. Табиий офат ёки бошқа кўзда тутилмаган сабаблар натижасида кўрилган зарарларни суғурта ҳақидаги қонун ёки суғурта шартномаси асосида қоплашни ўз зиммасига олган ташкилот суғурталовчи субъект бўлиб ҳисобланади. 25

Суғурталанувчи деганда ўзига тегишли мол-мулкни, суғурта қилувчи юридик шахслар, ўз мулки ва ҳаётини суғурта қилувчи жисмоний шахслар, фуқоролар тушунилади. Туризм соҳасида барча туристлар мажбурий тарзда суғурталанувчилардир. Бунда «бир киши ҳамма учун, ҳамма бир киши учун» тамойили амал қилади. Бир туристик гуруҳда 100 киши бўлиши мумкин. Ҳаммаси албатта суғурта қилинган. Аммо суғурта маблағидан фақат бир кишигина, қандайдир бир оғир вазиятга тушиб қолганлиги туфайли суғурталаниш мумкин. Демак, бу ҳолда ҳамма бир киши учун тамойили амал қилади ва ҳ.к. Суғурталовчи ва суғурталанувчи ўртасидаги муносабатлар асосан шартнома асосида амалга оширилади. Бунда шартномани бузган тараф учун суғурта жавобгарлиги ҳам кўзда тутилган, жавобгарлик нима билан ифода этилиши ҳам суғурта шартномасида кўрсатилган бўлиши шарт. Акс ҳолда, ўртадаги низо амалдаги бошқа қонун ҳужжатлари асосида ҳал қилинади. Суғурта ҳодисаси содир бўлганда зарарларни ҳисоблаш ва қоплаш учун турмуш соҳасида ҳам учта таъминот тизими қўлланилади. 1.Суғурта таъминотининг нисбий (пропорционал) тизими. 2. Биринчи хавф тизими. 3. Чегараланган суғурта таъминоти тизими. Нисбий тизимда турист ўзининг мол мулкининг 70 % ни суғурта қилган бўлса табиий офат ёки бошқа фавқулотда ҳодиса натижасида кўрган зарарининг 70 % суғурталовчи ташкилот томонидан қопланади. Қолган 30 % зарар туристларнинг ўзлари ҳисобидан қопланилиши лозим. Масалан, туристнинг 100,0 минг сўмлик мол-мулкки бор. Унинг 80,0 минг сўмини суғурта қилган. Аммо суғурталаниш лозим бўлган зарар 50,0 минг сўмни ташкил қилди. Шу зарарнинг 80 % , яъни 40,0 минг сўми суғурталовчи томонидан қопланади, 20 % , яъни 10,0 минг сўми туристнинг ўзи ҳисобидан қопланади. Биринчи хавф тизимида турист ўзини мол-мулкининг ҳаммасини ёки бир қисмини суғурта қилган бўлиши мумкин. Агар туристнинг 100,0 минг сўмлик мол-мулки бўлиб у 60,0 минг сўмни суғурталаган бўлса табиий офат натижасида 90,0 минг сўмлик зарар кўрса ҳам суғурталовчи ташкилот томонидан 60,0 минг сўм зарар қопланади. Қолган 30,0 минг сўми суғурталанувчи ҳисобидан қопланиши лозим. Бу ерда биринчи 26

хавф умумий мулкнинг суғурталанган қисми ҳисобланади. Бу 60,0 минг сўм. Қолган 40,0 минг сўми иккинчи хавф бўлиб ҳисобланади. Чегараланган суғурта ҳам, кам бўлсада туризм соҳасида қўлланилиши мумкин. Лекин бу кўпинча қишлоқ хўжалигида қўлланилади. Агар қишлоқ хўжалигида ғалладан 40,0 центнердан ҳосил олиш кўзда тутилган бўлса, аммо, табиий офат натижасида 50 гектарлик фермер хўжалигининг ҳосилдорлиги 30,0 центнерни ташкил қилиши мумкин. Бу ҳолда ҳар гектаридан 10,0 центнердан жами 500 центнер (50,0 х 10) ғалла зарар сифатида суғурта йўли билан қопланиши лозим. Бунда маълум чегара кўзда тутилган. Агар 35,0 центнердан ҳосил олганда эди ҳар бир гектаридан зарар 5,0 центнерни ташкил қилган бўлар эди ва ҳ.к. Суғурта муносабатларини амалга оширишда, таъкидланганидек, суғурталовчи ва суғурталанувчилар иштирок этади. Иккаласи ҳам ўз ҳуқуқ ва бурчларига эга, ушбу ҳолат қўйидаги чизмада ўз аксини топган (8-чизма). Суғурталанувчилар (туристлар)нинг ҳуқуқ ва бурчлари Ҳуқуқлари Бурчлари Агар суғуртанинг муайян тури шартларида назарда тутилган бўлса, шартноманинг амал қилиш муддатига, суғурта пули миқдорига ўзгартириш киритилганлигини маълум қилиб қўйишга ҳақли Суғурта туловларини белгиланган тартиб ва миқдорда тўлаб боришга мажбур Агар шартнома шартларида назарда тутилган бўлса, товон пулини олиб суғурта шартномасини муддатидан аввал бекор қилишга (тован пулининг миқдори суғуртанинг ушбу тури шартлари билан белгиланади) ҳақли Суғурта объектининг бут бўлиши учун қўлидан келган чораларни кўришга интилиши шарт Ўзи вафот этган тақдирда суғурта пулини оладиган исталган кишини тайинлаб қўйишга ҳақли. Зеро, суғурта пули мерос қолган мулк таркибига кирмайди Суғурталанган мол-мулкда юз берган жиддий ўзгаришлар, хусусан унинг шикастланиш ёки йўқ бўлиш хавфини оширувчи, табиий офат хавфидан ташқари, ҳар қандай ўзгариш ҳақида суғурталовчига хабар бериши шарт Томонларнинг ҳуқуқ ва бурчлари бошқа қонунлар асосида ҳам тартибга солиниши ва қўлланилиши мумкин 8-чизма. Суғурталанувчилар (туристлар)нинг ҳуқуқ ва бурчлари 27

Ушбу чизмада суғурталанувчининг айрим ҳуқуқ ва мажбуриятлари қайд этилган. Бундан ташқари, суғурталовчи ҳам ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларига эга. Жумладан, қонунда эътироф этилишича бу суғурталовчи суғурталанувчига суғурталанган мол-мулкни сақлаб қолиш билан боғлиқ бўлган харажатларни бутунлай ёки қисман тўлашга ҳақлидир. Бундан ташқари, суғурталовчи қонун ёки суғурта шартномасида назарда тутилган суғурта ҳодисаси юз берганда суғурталовчи шартномада қайд этилган шахсга суғурта шартномасида белгиланган муддатда белгиланган миқдорда суғурта пулини (суғурта товонини) тўлаши шарт. Бордию суғурта шартномасида томонлар қўллаётган ҳуқуқлар учинчи томон манфаатларига дахл этса, томонларининг барча ҳатти-ҳаракатлари манфаатдор учинчи томон билан келишишлари лозим. Булардан кўриниб турибдики, туризм соҳасида ҳам бошқа соҳалар сингари суғурта муносабатлари ўта мураккаб ва кенг қамровлидир. Шу туфайли ушбу параграфда жуда мураккаб ва кенг масаланинг айримларигагина тўхталиш имкони бўди холос. Ушбу соҳани тўлиқ ўзлаштириш учун албатта туризмга оид қонунлар ва бошқа меъёрий ҳужжатлар билан бирга Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 6 майда қабул қилган “Суғурта тўғрисида”ги қонунни ҳам тўлиқ ўрганишни тақозо қилади. 28

Адабиётлар рўйхати 1.Ўзбекистон Республикаси Конститутцияси. Т: Ўзбекистон, 1992.- 46 б. 2.Ўзбекистон Республикасининг “Туризм тўғрисида”ги қонуни. // «Халқ сўзи» газетаси, 1999 йил 14 сентябрь. 3.Ўзбекистон Республикаси Президентининг 1992 йил 27 июлдаги “Ўзбектуризм Миллий компаниясини ташкил этиш тўғрисида”ги Фармони. // «Халқ сўзи» газетаси, 1992 й. 28 июль. 4.Ўзбекистон Республикаси Президентининг “Буюк ипак йўлини қайта тиклашда Ўзбекистон Республикасининг иштирокини авж олириш ва республикада халқаро туризмни ривожлантириш борасидаги чора-тадбирлар тўғрисида”ги Фармони. // «Халқ сўзи» газетаси, 1995 й. 3 июнь. 5.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистон Республикасида халқаро туризмнинг замонавий инфраструктурасини барпо қилиш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. // «Халқ сўзи» газетаси, 1995 й. 4 июнь. 6.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Сайёҳлик ташкилотлари фаолиятини ташкил этишни такомиллаштириш тўғрисида”ги Қарори. // «Халқ сўзи» газетаси, 1998 й. 9 август. 7.Ўзбекистон Республикаси Президентининг «2005 йилгача бўлган даврда Ўзбекистонда туризмни ривожлантиришга оид давлат дастури тўғрисда»ги Фармони. // «Халқ сўзи» газетаси, 1992 й. 16 апрель 8.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Ўзбекистонда туриз соҳаси учун кадрлар тайёрлаш тизимини такомиллаштириш чора-тадбирлари тўғрисида”ги Қарори. // «Халқ сўзи» газетаси, 1995 й. 4 июль. 9.Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Хорижий инвесторлар иштирокидаги меҳмонхона мажмуаларига имтиёзлар бериш тўғрисида”ги Қарори. // «Халқ сўзи» газетаси, 1995 й. 4 июль. 29

O'xshashlar

Давлат иш билан бандлик хизмати фаолиятининг асосий йўналишлари

Республикада бозор инфратузилмасининг асосий йўналишлари

Туризмни режалаштиришнинг стратегик жиҳатлари

Макроиқтисодий вазият ва унинг асосий йўналишлари

Солиқ сиёсати ва унинг асосий йўналишлари