logo
  1. Bosh sahifa
  2. Referatlar
  3. Iqtisodiyot
  4. Ўзбекистонда индикатив режалаштиришни қўллаш

Ўзбекистонда индикатив режалаштиришни қўллаш

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

105.5 KB
Ko'chirib olish
Ўзбекистонда индикатив режалаштиришни қўллаш Режа: 1.Индикатив режалаштиришнинг моҳияти, хусусияти ва эгилувчанлиги 2.Ўзбекистонда ўрта муддатли индикатив режани тайёрлаш ва уни амалга оширишга кўмаклашувчи шароитлар 3.Индикатив режани қўллаш миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш жараёнини яхшилашнинг асоси 4.Пахта комплексининг тартибга солиш бўйича тажриба 1.Индикатив режалаштиришнинг моҳияти, хусусияти ва эгилувчанлиги Ўзбекистон иқтисодиётини либерализациялаш жараёнининг чуқурлашиб бораётганлиги ва хўжалик жараёнларига давлатнинг тўғридан – тўғри аралашувининг чекланганлиги сабабли макроиқтисодий регуляторнинг (тартибга солиш инструментлари) роли анча ошиб боряпти, шу жумладан индикатив режалаштиришнинг ҳам. Индикатив режаларнинг моҳияти ва уларнинг директив режаларидан фарқи нимада? Бу саволга жавоб топиш учун бундай режаларни ташкил этувчи хусусийлаштиришларни, уларни ишлаб чиқиш учун усуллар ва технологияни, тасдиқланган хужжатларнинг хуқуқий мақомини ҳамда мақсадли мўлжалларга эришиш учун ишлатиладиган механизмларни ва умуммиллийприоритетларни аниқлаб олиш зарур. Халқаро тажрибани умумлаштирилганда индикатив режалаштиришнинг моҳиятини худуд ва иқтисодий секторларининг алоҳида тармоқларининг, мамлкат ривожланиши учун ижтимоий - иқтисодий имкониятидан ишлаб чиқариш бўйича хўжалик субъектларининг жамиятининг, давлат бошқарув органларнинг мақсадга йўналтирлган фаолияти деб таърифлаш мумкин бўлади. Индикатив режалаштириш – мақсадларни, тамойилларни, приотетларни, пропорцияларни ҳамда қўйилган мақсадларга эришиш усуллари кўрсатилган имкониятларга таянган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тизимларни ишлаб чиқариш ва уларни илмий асослашдан иборат. Буйруқ административ тизим шароитларда мавжуд бўлган директив режалардан фарқли равишда индикатив режалар – бу қонунлар эмас балки иқтисодий тизимнинг алоҳида тармоқларини йиғувчи ва мўлжал берувчи ҳамда уларни амалга оширувчи умуммиллий манфаатлардан кўзланган давлат дастурларидир. Индикатив режани директив режадан фарқловчи яна бир хусусияти бу индикатив режани тақдим этиш шаклларида эгилувчанлигидир. У ҳам мана бир бутун хужжат кўринишида ҳам алоҳида докладлар кўринишида яратилиши мумкин. Биринчи холатда у худудий, тармоқ ва функционал соҳаларда ишлаб чиқилиб, мамлкатнинг иқтисодиётини тузилмавий ва тизимли элементларини комплекс қамраб олиш имконини беради. Индикатив режалаштиришнинг айнан шу шаклини ХХ асрнинг - йилларигача Франция, Японияда, 60-70 йиллардан то ҳозиргача кўпгина ривожланаётган мамлакатларда, 1991 йилдан кейин кўпгина ўтиш иқтисодиётини бошдан кечираётган мамлкатларда қўлланилди. Агарда индикатив режалар бир хужжат билан боғланишган бўлса яъни алоҳида докладлар, прогнозлар, дастурлар ҳамда давлат бюджети шаклида яратилаётган бўлса унда улар яратилиш жараёнининг ўзида бир – бирига боғланади. Индикатив режалаштиришнинг бу шаклидан бозор иқтисодиёти ривожланган мамлакатлар кенг фойдаланилди. (А+Ш) Индикатив режаларнинг эгилувчанлиги уларнинг таркибий аспектларида ўз аксини топади. Улар масалан, ўзининг мақсад йўналишлари билан анча фарқланиши мумкин. Стратегик характерга эга режалар бўлиб (масалан, Францияда 1989-1992 йилларда, А+Ш даузоқ муддатли прогнозлар) улар иқтисодиётнинг асосий приотетларини (разведка, стратегик хом-ашё ресурсларини топиш ва ишлатиш, аҳоли таълимоти соҳасида, илмий-техник тадқиқотларда, аҳолининг турмуш даражасида мақсад мўлжаллари) ўрнатади ва уларни амалга оишришда давлатнинг ролини белгилайди. Бошқа мамлкатларда асосий эътибор тузилмавий муаммоларниечишга қаратилган (бу Япония, жанубий – Шарқий Осиё мамлакатлари учун характерлидир). Уларнинг мақсад йўналиши ташқи бозорларда энг олди позицияларни эгаллашга кўмаклашувчи иқтисодиётнинг прогрессив тузилмасини қўллаб туришдан иборат. Бундай режаларда уларни бажариш учун хусусий корхоналарни жалб этишга ва солиқ имтиёзлари ва преференцияларидан фойдаланишга, банкларни активкредит сиёсатига ва корхоналарни давлат томонидан қўллаб қувватлашнинг селектив чораларига катта роль ажратилади. Баъзида режалар коньюктуравий (оператив) характерга эга. (Масалан, Канада, А+Ҳ, германия алоҳида даврларда Японияда, ҳозирги пайтда Россияда). Уларнинг асосий вазифаси – антициклик чораларни амалга оширишга мўлжал бериш, иқтисодий ўсиш ва инфляция прогнозларини бюджет параметрлари билан боғлаш, ташқи савдо ва тўлов балансини қувватлаб туриш. Бундай режалар бутун иқтисодиётнинг муаммо ва вазифаларини қамраб олувчи ва хукумат томонидан парламентга тасдиқланиши учун тақдим этиладиган доклад кўринишида яратилади; келгуси йилда иқтисодиёт ривожланишининг стратегиясини кенг асослаш билан давлат бюджети кўринишда яратилади. (Хукумат томонидан ишлаб чиқарилади ва тасдиқланиш учун парламентга тақдим этилади). 2.Ўзбекистонда ўрта муддатли индикатив режани тайёрлаш ва уни амалга оширишга кўмаклашувчи шароитлар. Индикатив режа курсаткичларнинг шаклланиш ва манфаатларнинг келушув асосида аниқлаб олиш жараёни хусусиятининг тахминий таркиби Ижтиомий - и=тисодий ривожланишнин г ма=сад ва приотетларни ани=лаш (Давлат манфаатлари ва эришилган натижалардан келиб чи==ан щолда ) Сценарийга асосланган макрои=тисодий прогнозларни ишлаб чи=ариш (молиявий дастурлаш ва и=тисодий моделлаштириш каби усусллар асосида) Ижтимоий – и=тисодий ривожланишнин г тармо= ва худудий дастурларини амалга ошириш шартларини ва индикаторларин и ани=лаш. Макрои=тисоди й прогнозларнинг ма=сад ва тармо= прогнозлари ва дастурлари билан ызаро келишуви ва интерграцияси Худуд – энг мущим тармо=лар – кичик бизнес ва хусусий сектор ривожланишини нг ма=сад манфаат ва масалаларини ани=лаш Индикатив режанинг мониторинги ва корректировкаси (индикатив режаларга эришиш механизмлар ва ра\батлар системасига йиллик ани=лик лар киритиш ва ундан воз кечиш сабабларини ани=лаш) 2. Ҳозирги кунда Ўзбекистонда индикатив режалаштириш тамойиллари асосида макроиқтиодий тартибга солишнинг янги тизимига ўтиш учун маълум шароитлар бор. Мамлакатда ҳар йили стратегик ресурсларнинг баланси, инвестицион дастур, ЯИМ, инфляция ва бошқа муҳим макроиқтисодий индикаторларнинг прогнозлари ишлаб чиқарилади. Лекин, аввалгидек улар иқтисодиётни тартибга солишнинг марказлаштирилган характерини акс этади ва хусусий сектор манфаатларини деярли ҳисобга олмайди ва кўпинча рақобатнинг ривожланишига тўсқинлик қилади. Ундан ташқари режалаштириш қисқа муддатли (бир йил) характерга эга. Шуни айтиб ўтиш керакки қўйилган муҳим масалаларни ҳал қилишга бир йил камлик қилади. Шу мносабат билан индикатив ривожлантиришнинг ўрта муддатлива узоқ муддатли амалиётини тадбиқ этиш жуда муҳим бўлиб у вазифа мақсадларни амалга оширилишини асонлаштиришга, хукумат органларининг самарали координациясига ва узоқ давр мобайнида ресурсларни тўплашга имкон беради. Режалаштириш жараёнининг ташкил этилишини янгилаш зарурлиги жуда муҳимдир. Биринчи ўринда гап жараёнга жамиятнинг кенг доирасини жалб қилиш ҳақида, қисқа муддат доирасида мумкин бўлмаган хусусий сектор манфаатларининг чуқур таҳлили ва дастурлар натижаларининг мониторинги ҳақида кетмоқда. Шундай қилиб иқтисодий тадқиқотлар марказида тайёрланган доклатларда Ўзбекистонда ўрта муддатли индикатив режани тайрлаш ва амалга оширишнинг қуйидаги схемаси таклиф қилинди. +исқа муддатли индикатив режанинг ишлаб чиқарилишининг таянч нуқтаси бўлиб, мамлкат ривожланишининг ижтимоий иқтисодий Концепциясидир. Бу жараён асосида комплекс таҳлил ётиши лозим, шу жумладан: аввалги даврлар учун мамлкат ижтимоий- иқтисодий ривожланишининг натижаларининг, жаҳон иқтисодиёти ривожланишининг тенденцияларининг , иқтисодий сиёсатнинг институтционал ислоҳотларнинг таҳлили. Бу таҳлилнинг мақсади – ўрта мудатли даврга ижтимоий- иқтисодий ривожланишининг вазифаларини аниқлаш. Ўзбекистон Республикасининг ижтимоий – иқтисодий ривожланиш концепциясини ўрта муддатга тайёрлашда иложи бўлса Вазирлар Маҳкамаси қошидаги вакил ишчилар гуруҳи ҳамда мустақил экспертлар кенгаши шуғулланиши керак. Бу кенгашнинг таркибига Ўзбекистон Республикасининг марказий иқтисодий органларнинг мутахасислари ва рахбарлари, бизнес, илм, маданият вакиллари, жамият фаоллари киритилиши керак. Концепцияга бундай ёндашувида хукумат хусусий сектор ва жамиятнинг манфаатлари ҳисобга олинади. Вакил ишчилар гуруҳининг ишлайдиган органи Иқтисодиёт Вазирлиги бўлиб, у макроиқтисодий (ЯИМ, тўлов баланс, бюджет ва пул – кредит соҳалари) тармоқ ва худудий бўлинмалар буйича прогноз ва таҳлил ишларининг амалга оширилишини таъминлайди. Биринчи фазада режалаштирилаётган имкониятлар учинчи фазани амалга ошириш жараёнида ўзгартирилади ва тўғирланади яъни ижтимоий0 иқтисодий ривожланишининг макроиқтисодий мақсадли, худудий ва тармоқ прогнозларнинг натижалари олингандан сўнг. Ўрта муддатли индикатив режани ишлаб чиқаришнинг иккинчи фазаси ижтимоий-иқтисодий ривожланиш концепциясининг Вазирлар Маҳкамаси томонидан қисқа муддатли даврга тасдиқланишидан кейин бошланади. Вакил ишчилар гуруҳи макроиқтисодий прогнозларни ҳамда худуд ва тармоқ прогноз ва дастурларнинг индикатив параметрларини ишлаб чиқариш бўйича паралел ишни ташкил этди. Иқтисодиёт вазирлиги марказий иқтисодий органлар билан биргаликда иккинчи фаза доирасида индикатив режанинг макроиқтисодий параметрларини, секториал макроиқтисодий прогнозларнинг деталли ишлаб чиқарилиши (ЯИМ, тўлов баланси, давлат бюджети, кредит соҳаси) аниқлаб ва тасдиқлаб беради. Фақат мувофиқлаштирилгандан кейингина тндикатив режанинг варианти тасдиқлаш учун мамлакатнинг вазирлар мажлисига киритилди. 3.Индикатив режани қўллаш миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солиш жараёнини яхшилашнинг асоси. 3. Индикатив режадан фойдаланиш – миллий иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишни мукаммаллаштиришнинг асоси. Индикатив режалаштиришни киритиш статистик ҳисобот миллий тизимини мукаммаллаштиришдан туриб амалга оширишни мумкин эмас. Бу статистик тизимни ислоҳ қилиш; илмий асосланган услубият асосида статистик кўрсаткичларнинг замонавий тизимни шакиллантириш; миллий ҳисоблар сифатини енгилаш усун ахборот маълулотлар базасини қайта шакиллантириш; прогнони ҳисоблаш амалиётига асосий МҲТ агрегатларини киритиш ва усулиятини ишлаб чиқиш; замонавий асосда ишлаб чиқаришнинг тармоқлараро балансини тузишни назарда тутади. Шу билан бирга индикатив режаларни бошланғич босқичларидан тузатиш имконини берувчи мониторинг тизимини киритиш зарур. Бунда шуни тушуниш керакки, индикатив ва директив режаларни амалга ошириш устидан назоратнинг фарқланиши уларнинг моҳияти жиҳатидан фарқ қилишидан келиб чиқади. Индикатив реда бажарилмай қолиши мумкин эмас. У эришилмай қолиши мумкин. Лекин бу иқтисодий субъектларни жазолаш сабаби бўла олмайди, балки режанинг ноқобуллигини сабабларини чуқур таҳлил қилиш ва уни тузатиш бўйича чора-тадбирларни ишлаб чиқишга сабаб бўлиши длзим Индикатив режаларнинг амалиётга киритишни республикада бошланган маъмурий ислоҳот, иқтисодиётни бошқариш шакли ва усулини эркинлашга мос келади. Мамлакатнинг марказий иқтисодий идоралари фаолиятида индикатив режалаштиришга ўтиш ижро этувчи ҳокимият функцияси ва структурасини оптималлаштиришга, давлат органлари фаолиятининг самарадорлигини оширишга йўналтирилган маъмурий ислоҳотлар билан бирга олиб борилиши зарур. Давлат органларининг ўзаро, тадбиркорлик билан ва фуқоролик жамияти институтлари билан алоқадорлигини яқинлашишга имкон берадиган янгича ёндошувлар керак. Бунга индикатив режалаштириш амалиётининг киритилишининг кўмаклашади. Хусусан, у қуйидагиларга кўмаклашади:  Марказий иқтисодий вазирликлар, идоралар ҳамда ҳўжалик бошқаруви органларининг функцияларини қайта кўриб чиқиш ва аниқлаштириш;  Ҳукумат органларининг тадбиркорлик муҳити билан муносабатлар тизимини ўзгартириш, ҳукумат режалари тўғрисида ахборотни яратиб ҳўжалик субъектлари ва аҳолига максимал даражада етказиб бориш;  Давлат қарорларини қабул қилишга жамоатчиликнинг янада фаолроқ жалб этиш. Шундай қилиб, иқтисодиётни давлат томонидан бошқариш меҳанизмига ўрта муддатли индикатив режалаштиришнинг киритилиши маъмурий ислоҳотларни чуқурлаштиришга кўмаклашади, демакки Ўзбекистон иқтисодиётининг ислоҳотини давом эттиришга ҳам. 4.Пахта комплексининг тартибга солиш бўйича тажриба. Ўзбекистонда пахта секторининг давлат томонидан тартибга солишни. ўЗбекистонда пахтани ишлаб чиқариш, қайта ишлаш ва реализация қилиш жараёнини тартибга солишда давлат етакчи роль ўйнайди. Бугунги кунда пахтачиликда қуйидаги асосий звенолар фаолият юритмоқда:  Бу маълумотни етиштирувчи қишлоқ хўжалиги ишлаб чиқарувчилари. Улар белгиланган нархларда пахтани сотиб оладиган-давлатга пахта ҳосилларини маълум қисмини топшириш мажбуриятини оладилар. Пахта етиштиришни сақлаб туриш мақсадида давлат фермерларга имтиёзли нархларда ўғитлар, материаллар ва уни етиштириш учун зарур бўлган бошқа ресурсларни маъминлайди.  Ўзпахтасаноат-пахтани қайта ишлаш ва унинг экспортини техник таъминлашни амалга оширади. Янада бу ташкилотни декрнтлаштиришга йўналтирилган ислоҳот амалга оширилди. Натижада олдин Ўзпахтасаноатга ажратиладиган пул мабдағлари энди тўғридан-тўғри унинг вилоятлардаги бўлимларига ўтказила бошланди., уларга эса етказилган пахта учун фермерларга тўловларниамалга ошириш мажбурияти юкланди.  Давлат савдо ташкилотлари – пахта экспорти билан шуғулланишади, бироқ уларнинг фаолиятига фақатгина пахта билан чекланмайди. Бундай турдаги давлат савдо ташкилоининг учтасидан ҳар бири – «Ўзинтер-импэкс», «Ўзмарказимекс» ва «Ўзпроммашимпекс» - Вазирлар Маҳкамасидан пахта учун махсус квота олиб, унга мувофиқ пахтани экспорга сотиш мумкин.  Ташқи иқтисодий алоқалар бўйичв агентлик шартномалирни рўйхатдан ўтказиш, валюта тушумлари мониторинги ва ш.кларни амалга оширади.  «Сифат» пахта сифатини баҳолаш ва уни класификациялаш билан шуғулланади. Бу ташкилот Вазирлар маҳкамасига тағридан-тўғри ҳисобот беради.  Божхона қўмитасига экспорт шароитларини рўйхатдан ўтказиш, пахтанинг ишқор ва сифат жиҳатидан юкланиш ҳужжатига мувофиқ келишини текшириш ва бир қатор бошқа функцияларни амалга оширади.  Ўзвнештранс – ҳам экспорт ҳам импорт билан шуғулланувчи экспедиторлик компанияси. Пахта таранспортировани масаласида бу ташкилот монополист ҳисоб ланади. Давлат савдо ташкилоти билан имзоланган ихтиёрий шартномада юкнинг ягона руҳсат этилган агенти – «Ўзвнешреанс»дир деган модда бор. Ўзаукцион савдо орқали реализация қилинадиган пахта бундан истасно: каридор экспортини ўз иҳтиёрига кўра танлайди.  Ўзаукционсавдо – товар биржаси бўлиб, унинг вазифаси – ҳам хусусий ҳам марказлашган экспорт доирасида турли ҳил товарларни сотиш учун аукционлар тизимини ривожлантириш. Пахта ишлаб чиқарувчилар уни Ўзпахтасаноат корхоналарига топшириб, унинг сифати ва унга тўланадиган нарсани аниқлашади. Ўзпахтасаноат пахтани ўз заводларида қайта ишлайди ва уни кипланган кўришда давлат савдо ташкилотларига сотади, улар эса Вазирлар маҳкамаси кўрсатган квоталар доирасида ҳалқаро савдо компанияларига сотилади. Тармоқли либериллаштириш жараёнида бу тизим ислдоҳ этилади. Бкнда хукуматнинг 2001 йил 12 иблда чиқарилган қарорига мувофиқ Ўзаукционсавду товар биржаси ташкил этилиб, у орқали харидорларга пахта сотиб олишлари мумкин. 2003 йил июнида чиқарилган «Пахта толаси учун ҳисобларни такомиллаштириш тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг Фармони алоҳида эътиборга лойиқ. Фармонга мувафиқ, барча пахтазорлари хусусийлаштиришни зарур энг кам сотиб олмайдиган завод эса тугатилиши керак. Ташқи савдо компаниялари пахта толасини «Хлопкорим» худудий акционерлик жамиятларидан улгурчи харид этиб унинг мустақил экспорт реализациясини амалга оширишади, республика истеъмолчилари эса пахта толасини Ўзбекистонреспубликаси товар- ҳомашё биржаси орқали кимошдисавдоси асосида харид қилишларни мумкин бўлади. Экспортнинг фикрига тармоқнинг кейинги ислоҳотлари қуйидаги йўналишлар бўйича амалга ошириши зарур:  Пахта комбинатининг товар биржаси орқали савдо ҳажмини ошириш ва пахтани қайта ишлаш ва экспортга сотиш соҳаларига кўпроқ компанияларни киритиш;  +ишлоқ ҳўжалиги ишлаб чиқарувчиларнинг ҳуқуқларини кенгайтириш;  тармоқларга тақсимланадиган ресурслар устидан фуқоролик ва давлат назоратини кенгайтириш. Тармоқдаги муносабатларни такомиллаштиришга йўналтирилган бу ва бошқа чора – тадбирлари унинг кейинги ривожланишини ва самарадорлигини оширишга янги туртки бўлади. +исқача хулосалар Ўзбекистон иқтисодиётини либерализациялаш жараёнининг чуқурлашиб бораётганлиги ва хўжалик жараёнларига давлатнинг тўғридан – тўғри аралашувнинг чекланганлиги сабабли макроиқтисодиёт регуляторларнинг роли анча ошиб шу билан бир қаторда индикатив режанинг аҳамияти ҳам ошиб бормоқда. +исқа муддатли индикатив режанинг ишлаб чиқаришнинг таянч нуқтаси бўлиб, мамлаат ривожланишнинг ижтимоий иқтисодий концециясидир. Индикатив режаларнинг амалиётга тадбиқ этиш. Ресурсларда бошланган маъмур ислоҳот, иқтисодиётни бошқариш шакл ва усулларини яхшиланишига мос келади. Индикатив режалаштиришда макроиқтисодий кўрсаткичлар прогнозлаштирилади ва келажакда қандай бўлиши кераклиги режалаштирилади. Лекин бу кўрсаткичлар умумдавлат миқёсида эмас ҳудуд ва иқтисодий секторларнинг алоҳида тармоқлари учунгина режалаштирилади. Адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. «Бизнинг бош мақсадимиз – жамиятни демократлаштириш ва янгилаш, мамлакатни модернизация ва ислоҳ этишдир». Ўзбекистон овози. 2005 й. 29 январ. 2. Каримов И.А. «Хавфсизлик ва тинчлик учун кўришмоқ керак». Т.: Ўзбекистон 2002 3. И.А.Каримов За безопастность и мир надо бороться Т.: Узбекистан. 2002. 4. Каримов И.А. «Эришилган марраларимизни мустаҳкамлаб, ислоҳотлар йўлларини излаб бориш асосий вазифа» Халқ сўзи 2004й. 10 феврал. 5. Зуб А.Т. «Стратегический менеджмент теория и практика» Учебное пособия 2-е из-д, ИСПР.доп. _ М.: Аспект Пресс, 2004. 6. Кравченно Р.С. Кориоративное управление: обеспечение и и заҳита права акциинеров на информацию – М.: Спарк, 2002. 7. Гурков И.Б. Стратегический менеджмент организации. Учеб.прособ. 2-е изд., испр и дополи, М.: ТЕИС, 2004. 8. Ишмуҳамедов А.Э., Шибаршова Л.И. ТГЭУ, Экономическая интеграция в мировое хозяйство. Текст лекций. Тошкент 2000г. Факультет «Экономика и статистика». 9. Доклад Всемирного банка «Узбекистан. Документ о плитике в отеошении хлопка», март 2003. 10. Постановление Кабинета Министров Республики Узбекистан № 240 от 03.06.2003 «О совершенствовании механизма расчетов за произведенное и реализуемой хлопковое волокно» 11. Индикативное планирование в Узбекистане: проблемў внедрения и перспективў использования. Мухтаров К и др. Ж. «Экономическое обозрение» № 8-9. 2004. 12. Якубов И.О., Абдусаттарова Х.М., Очилов К.Т. Ситдикова Л.А. Стратегик режалаштириш. Ўқув қўлланма. Т.: ЎзР Ёзувчилар уюшмаси адабиёт жамғармаси нашриёти., 2004.

O'xshashlar

Индикатив режалаштиришнинг ташкилий асослари
Микродаражада фирма стратегик режалаштиришни ташкил этиш
Индикатив режалаштириш ва иқтисодий ҳодисаларнинг тамойиллари
Бозор иқтисодиёти шароитида прогнозлаш ва режалаштириш
Индикатив режалаштиришда ижтимоий-иқтисодий ривожланишнинг сценарий шартларини аниқлаш