Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли - Iqtisodiyot - Referatlar

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли

Yuklangan vaqt:

20.03.2024

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

101 KB

Ko'chirib olish

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли Режа: 1. Индикатив режалаштириш фанининг мақсади, мазмуни ва предмети. 2. Бозор хўжалигини давлат йўли билан тартибга солиш— индикатив режалаштиришнинг объекти сифатида. 3. Индикатив режалаштиришнинг моҳияти ва унинг ижтимоий-иқтисодий вазиятларни тартибга солишдаги роли.

Индикатив режалаштириш фанининг мақсади, мазмуни ва предмети Курснинг мақсади - бўлажак мутахассисни индикатив режалаштиришнинг мазмун - моҳияти ва иқтисодий ривожланишни асослаш методологиясига ўқитишдан иборат. "Билимлар - йўлни йўлсизликдан фарқлаш учун мавжуд", - деган эди шарқ мутафаккирларидан бири. Илмий олдиндан кўра билиш тамойиллари ва усулларини билиш бўлғуси мутахассисга содир бўлаётган ҳодисаларнинг моҳиятини тушунишга ва турли вазиятларда тўғри қарор қабул қилишга ёрдам беради. Иқтисодий ривожланишни илмий олдиндан кўра билиш методологиясини ўрганиш ―Индикатив режалаштириш курсининг предмети ҳисобланади. Ҳар қандай бошқариш прогноз ёки режа шаклида илмий олдиндан кўра билишни талаб қилади. Бу - хўжалик юритишнинг исталган соҳасини бошқариш аксиомаси. Бироқ амалиёт учун исталган прогноз ёки режа эмас, балки келажакнинг яхши асосланган тимсоли керак. Ҳақиқий воқеаларнинг назарда тутилаётган воқеаларга мос келиши асослаш сифатининг бош мезони бўлади, бу иқтисодиёт ривожини танланган устувор йўналишлар мақсадларига яқинлаштиради. Курснинг мазмуни давлат даражасида ҳам, тармоқ, корхона даражасида ҳам индикатив режалаштириш жараёнининг назарий-амалий масалаларини ўз ичига олади. Иқтисодий олдиндан кўра билиш табиати, кўрсаткичлар ва параметрлар таснифи, мутахассисларнинг прогнозлаштириш ва режалаштириш масалалари бўйича фикрлари ва қарашлари, хорижий мамлакатларнинг ушбу соҳадаги тажрибаси, фаолиятнинг турли соҳаларини иқтисодий жиҳатдан асослаш, шу жумладан ривожланиш стратегияларини танлашга нисбатан тавсия этилаётган ёндашувлар, танланган қарорларининг иқтисодий самарасини аниқлаш, режа таркиби, мамлакатда режали ишни такомиллаштириш вазифалари - буларнинг барчаси ва қатор бошқа масалалар ўрганилаётган фаннинг мазмунини ташкил қилади. Мазкур курсни билиш бўлажак мутахассисга танланган хўжалик юритиш мақсадлари, кўзланган натижаларга эришиш, фаолият кўрсатишнинг иқтисодий муаммоларини ҳал этиш ва тадбиркорликни

ривожлантириш учун зарур бўлган ҳаракатларни малакали асослаш имконини беради. Курснинг методологик асосини диалектика ташкил этади. Айнан диалектика, кўплаб илмий фанларнинг методологияси бўлгани ҳолда, мутахассисга турмуш, жамият ва тафаккур ривожланишининг умумий қонуниятлари ҳақидаги билимни беради. Хўжалик юритиш муҳитини тушунишни белгилаб берувчи унинг категориялари ҳаёт фаолияти унсурларининг туташиш нуқталарини аниқлаш, уларда бир лаҳзали ва тасодифий ҳолатларни олиб ташлаб, объектив ва алоҳида ҳолатларни кўриш имконини беради. Диалектика категориялари ва қонунлари иқтисодий ҳодисалар тадқиқотлари қоидалари ва усулларини тушунишга ёрдам беради. Шундай қилиб, иқтисодий таҳлил исталган режалаштириш жараёнининг мажбурий қисми ҳисобланиб, у ниҳоясига етгач, алоҳида ҳисоб-китобларнинг ўзаро таъсири ва тўлдиришини текшириш орқали уларни синтез қилиш зарур. Бунда фанларни билиш диалектикаси намоён бўлади. Индикатив режалаштиришнинг замонавий амалиёти давлатнинг ўтмишдаги кўрсатмали режалаштиришини тубдан қайта англаб етади. Бироқ, бир неча йилдан сўнг режалаштириш даражасига нисбатан янги талаблар режалаштириш назариясининг кўплаб ҳозирги талқинларидан воз кечишга мажбур қилади. Мана шунда ҳам - курсни ўрганиш диалектикаси ҳар қандай илмий фан ривожланишининг қонуний жараёни ҳисобланади, чунки янгидан жамғарилган тажриба, одатда, вақт ўтиши билан илгариги ёндашувларнинг мақсадга мувофиқлигини инкор қилади, уларнинг фаолият юритишнинг янги шароитларига хос бўлган сифат жиҳатдан янги таркибини белгилаб беради. Бозор хўжалигини давлат йўли билан тартибга солиш— индикатив режалаштиришнинг объекти сифатида Иқтисодий мустақилликнинг мустаҳкамланиши билан ижтимоий- иқтисодий жараёнларни тартибга солиш зарурати янада қатъийлашди. Янги

шароитда давлатнинг тартибга солувчи роли иқтисодиётни ривожлантиришнинг қонунчилик ва ҳуқуқий асосларини яратиш, фаол саноат, ташқи иқтисодий, ижтимоий сиёсатни амалга ошириш ҳамда ҳаётни таъминловчи муҳим тизимлар - инфратузилма, фан-техника соҳаси, фуқаролар хавфсизлигини тўғридан-тўғри давлат йўли билан бошқаришдан иборат. Ривожланган мамлакатларда индикатив режалаштириш иқтисодиётни тартибга солишнинг энг кенг тарқалган шакли ҳисобланади. Иқтисодий ва ижтимоий ривожланиш кўп қиррали, кўп омилли ва зиддиятли бўлиб, шунинг учун прогнозлар ва режалар одатда эҳтимолий ўзгаришларни баҳолаш учун кўп вариантлидир. Бу иқтисодий тизимнинг ривожланишидаги ўтиш, танглик босқичлари шароитида жуда муҳим, чунки бунда у беқарор бўлиб қолади. Прогнозлар давлат органлари учун, биринчи галда, узоқ муддатли ва ўрта муддатли даврларга мўлжалланган ривожланишнинг устувор йўналишлар ва стратегияларини асослаш учун, яъни индикатив режалаштириш учун зарур. Марказлашган-режали тизимдан бозор иқтисодиётига ўтиш режалаштиришнинг роли ва аҳамиятини тубдан оширди. Илгари асосий қарорлар иттифоқ марказида қабул қилиниб, улар фан-техника тараққиётининг йиғма дастури ва уларнинг 20 йилга мўлжалланган ижтимоий-иқтисодий оқибатлари, 15 йилга мўлжалланган мамлакатнинг ишлаб чиқариш кучларини жойлаштириш ва ривожлантириш бош схемаси каби узоқ муддатли прогнозларга асосланар эди. Эндиликда корхоналар, ташкилотлар, банклар, холдинглар хўжалик қарорларини қабул қилади ва улар оқибатлари учун жавобгарликни ўз зиммасига олади. Сифатли прогнозлар учун талаб кескин ошди. Улар эндиликда бозорнинг барча агентларига талаб этилади. Бироқ ҳар бир тадбиркор миллий ва жаҳон хўжалигидаги ўзгаришларни олдиндан кўра билишга қодир эмас. Давлат органлари ва илмий ташкилотларнинг роли ҳамда прогнозларнинг асослилиги ва ишончлилиги учун жавобгарлиги ошди.

Индикатив режалаштиришнинг моҳияти ва унинг ижтимоий- иқтисодий вазиятларни тартибга солишдаги роли Ижтимоий - иқтисодий ривожланишни прогнозлаштириш жараёни монанд равишда ҳаётнинг объектив шарт-шароитларини, иқтисодиёт субъектлари манфаатларини акс эттирувчи объектив омилларни ўз ичига олувчи режалаштириш жараёнига айланади. Бозор иқтисодиётида омилларнинг ўзаро боғлиқлигини ҳисобга олиш режалар орқали эришилади. Режа бу хўжалик юритиш муҳитининг конъюнктурали прогнози асосида барпо этилган бўлиб, ижрочилар, вақт ва ресурслар билан таъминланган тадбиркорлик субъекти томонидан олдинга қўйилган мақсадларга эришиш ишчи воситасидир. Режанинг юқорида келтирилган таърифи қуйидаги асосий сўзларни ўзида мужассам этган: "Восита" бу режа мақсаднинг ўзи эмас, балки мақсадга эришиш воситаси эканлигини англатади. Мақсадга эришиш воситаларининг мажмуи иқтисодий, руҳий, тижорат, ташкилий, кадрлар, технологик ва бошқа ҳарактларни ўз ичига олади. Мақсадга эришиш воситалари ўзгариши мумкин ва ―ишчи воситаси тушунчасининг мазмуни ана шундан иборат. Бундай ёндашув режани мослаштиришнинг унинг барқарорлигидан усунлигини англатади; "Олдинга қўйилган маҳсадларга эришиш" хўжалик юритиш объекти ходимларининг шахсий ва жамоавий манфаатларининг қониқишини белгилаб беради. Мақсад - исталган натижа ва режадаги интилишлар маркази сифатида белгиланган муддатга аниқ амалга оширилиши лозим; «Конъюнктура прогнози асосида» - бу шуни англатадики, режа ижрочиларининг субъектив ҳаракатлари асосида уларнинг хўжалик муҳити мавжуд бўлишининг объектив қонуниятларини тушуниши ва ундан фойдаланиши: бозор механизмини билиш ва режалаштиришнинг дастлабки қисми сифатида прогнозни ишлаб чиқиш ётади;

"Ижрочилар, вақт ва ресурслар билан таъминланган" - шуни англатадики, ҳаракатлар режаси ресурслар билан таъминланиши шарт, яъни ижро этиш муддатлари бўйича моддий, меҳнат, молиявий ва интеллектуал ресурслар билан таъминланган бўлиши керак. Бундай таъминотсиз режа ҳаёлга айланади. Режанинг юқорида келтирилган таърифи асосида режалаштиришнинг асосий мақсади ва асосий вазифасини таърифлаш мумкин. Режанинг асосий мақсадини амалга оширилган воқеа ташкил этади. Режалаштиришнинг асосий вазифаси ижрочилар, вақт ва ресурслар бўйича мувазанатлашган мавжуд ресурс чекловлари шароитида ҳаракатларни танлашдан иборат. Режалаштириш ҳам устунликларга, ҳам камчиликларга эга. Режалаштиришнинг устунлик томонлари: • вазифани оқилона тарзда ва кам ҳаражатлар билан ҳал этишга уриниш; • хўжалик юритиш муҳитининг бўлажак устунликларидан фойдаланишга чуқур ўйлаб тайёргарлик кўриш; • ижрочилар ҳаракатларини мувофиқлаштиришни яхшилаш; • манфаатдор шахсларнинг биргаликдаги саъй-ҳаракатлари ҳисобидан кучларни сарфлашнинг жамоавий имкониятларини кучайтириш; • чекланган ресурслардан оқилона фойдаланиш; • воқеаларни назорат қилиш имконияти ва фаолиятдаги муаммоларни аниқлаш. Режалаштиришнинг камчиликлари: • режада, айниқса мураккаб ташкил этилган тизимларда ҳаёт шароитларининг барча хилларини акс эттириш имкониятининг йўқлиги; • қабул қилинган қарорнинг барқарорлиги, бу бизнеснинг ўзгарувчан шароитида зарар келтириши мумкин; • режани ишлаб чиқиш учун ресурслар (вақт ва маблағлар) зарурлиги. Режалаштириш бўйича хорижлик мутахассислар режани ишлаб чиқишга нисбатан ўз муносабатларини қуйидагича билдирадилар: 1) муваффақиятни режалаштиришнинг узоқ вақтли (одатда 2 йилдан

ортиқ) тажрибаси келтиради; 2) тадбиркор учун йирик муваффақиятлар кўпинча режалаштиришнинг эмас, балки омаднинг, унинг ишбилармонлик ва ижодий қобилиятининг натижаси ҳисобланади; 3) режалаштириш фаолиятда устунликни ҳосил қилади. Шунинг учун фойдаланишнинг қулайлиги нуқтаи назаридан режанинг қуйидаги шакллари мавжуд: • зарурий ҳужжатлар тўплами; • тузилманинг ички мантиғини акс эттирувчи тузилмалар; • табақаланган вазифалари кўрсатилган ҳолда ижрочилар рўйхати; • назарда тутилган вазифаларни амалга ошириш учун зарур бўлган ҳаракатлар рўйхати; • зарур ҳаракатларнинг изчиллигига мувофиқ кўрсатилган ижро этиш муддатлари; • харажатлар сметалари; • олдинга қўйилган вазифалар сонли ифодаланиши иқтисодий самарасининг ҳисоб-китоби. Ривожланган капиталистик мамлакатларда синовдан ўтган иқтисодиётни тартибга солиш институтлари, шу жумладан индикатив режалаштиришдан фойдаланишдан воз кечиш, масалан, жаҳон иқтисодиётининг 2008 йилдан бошлаб чуқур инқирозга юз тутишига сабаблардан бири ҳисобланади. Унга барҳам бериш, сўнгги йиллардаги ўнлаб иқтисодий мақолаларда таъкидланганидек, иқтисодиётга давлат таъсирининг кучайишини, шу жумладан индикатив режалаштиришнинг амалий тизимини ташкил этишни назарда тутди. Бироқ бунда хўжалик механизмини бюрократлаштиришга нисбатан ҳаддан зиёд марказлашувга йўл қўмаслик лозим. Ж.К.Гэлбрейтнинг сўзларига кўра, «режалаштириш манфаатларини эмас, балки жамият манфаатларини акс эттирувчи режалаштириш талаб этилади» 4 . Яна бир бор шуни таъкидлаш лозимки, режалаштириш бозор рағбатлари асосида амалга оширилиши лозим. Режа билан бозорнинг ўзаро таъсири бўйича чет эл ва мамлакатимиз (ҳам

ижобий, ҳам салбий) тажрибасини ҳисобга олиш ҳамда, энг асосийси, уни ҳозирги шароитга мослаштириш зарур. Афсуски, индикатив режалаштириш мавзуи биздаги адабиётларда етарлича намоён этилмаган. Чет эл тажрибасини ёритувчи ва Ўзбекистонда индикатив режалаштиришни амалга киритиш юзасидан муайян хулосалар ва тавсияларни ўзида мужассам этмаган ишлар кўпчиликни ташкил қилади. Индикатив режалаштириш тушунчасининг умумий эътироф этилган таърифи мавжуд эмас. Индикатив режалаштиришнинг моҳияти ва мазмуний ўзига хослигини ишлаб чиқишнинг муҳим назарий-методологик йўналишлари италиялик олим Б.Даллаго томонидан тадқиқ этилган. Унинг таъкидлашича, «индикатив режалаштириш давлат бошқарувининг онгли фаолияти сифатида таърифланадиган макроиқтисодий режалаштиришнинг бир тури бўлиб, унинг мақсади маълум вақт ўтиши билан умуман миллий иқтисодиётни исталган ҳолатга олиб келишдан иборат». Хитойлик муаллифлардан бирининг ёзишича: «Хитойда макроиқтисодий режалаштириш иқтисодиётнинг хусусий ва давлат секторларини уйғунлаштиришга асосланган. Давлат корхоналарининг фаолияти иқтисодий мустақиллик шароитида амалга оширилиши туфайли, бизнингча, Хитойда режалаштириш директив эмас, балки индикатив хусусиятга эга». Ушбу тушунча ―кечки иттифоқдаги тўлиқ хўжалик ҳисобида шароитида халқ хўжалигини режалаштиришнинг талқин этилишига, шунингдек қуйидаги замонавий талқинга жуда яқин: «Индикатив режалаштириш - бу мамлакат иқтисодиётининг давлатнинг ижтимоий-иқтисодий сиёсатига мос келадиган ҳолатини ва ривожланишини тавсифловчи параметрлар (индикаторлар) тизимини шакллантириш ва кўрсатилган индикаторларга эришиш мақсадида ижтимоий ва иқтисодий жараёнларга давлатнинг таъсир этиши чора- тадбирларини белгилаш жараёни» 7 . Яна бир таъриф: «Индикатив режалаштириш шуни англатадики, давлат бутун миллат манфаатлари йўлида, минтақалар, шунингдек бозор субъектларининг эҳтиёжларини ҳисобга олган ҳолда

бутун халқ хўжалигини (шу жумладан хусусий секторни) иқтисодий ривожлантириш лойиҳаларини ишлаб чиқади; муайян хўжалик йўналишларини, шу жумладан макроиқтисодий параметрларни ва ресурслар билан таъминланган таркибий кўрсаткичларни белгилайди. Бу билан мулкчиликнинг барча шаклларидаги тадбиркорларнинг ҳам, минтақаларнинг ҳам умуман жамият учун муҳим бўлган лойиҳаларнинг амалга оширилишидаги манфаатли иштироки мотивацияланади». Сўнгги келтирилган ёндашув амалда иккинчи ёндашувга боғланади, унга кўра индикатив режалаштириш - хусусий корхоналарни давлат томонидан ифодаланган вазифаларнинг бажарилишига йўналтириш: ―Японияда умумдавлат иқтисодий режалаштириш индикатив хусусиятга эга. Бошқача айтганда мамлакатда ишлаб чиқилаётган умумдавлат ижтимоий-иқтисодий ривожланиш режалари расмий қонунлар ҳисобланмайди, балки иқтисодий тузилманинг алоҳида бўғинларини миллий манфаатлардаги ушбу дастурларнинг бажарилишига йўналтирувчи ва сафарбар этувчи давлат дастурларини ўзида намоён этади. Учинчи ёндашув тарафдорлари кўплаб мамлакатлар тажрибасига таянган ҳолда шуни алоҳида таъкидлашадики, индикатив режалаштириш давлат учун ва давлат сектори учун мажбурий вазифаларни ўзида мужассам этган. Хусусий корхоналар, хатто бу улар учун мажбурий бўлмасада, бозор тизимидаги энг қудратли ―ўйинчи - давлатнинг режаси остида индикатив режалаштиришга йўналтирилади. Ўз навбатида ўтиш давридаги давлат режасини ―иқтисодиётнинг турли секторларини, биринчи галда, давлат секторини марказлашган тарзда бошқаришни ва билвосита тартибга солишни амалга оширувчи кўрсаткичлар тизими сифатида талқин этиш таклиф қилинади. У корхоналар, тармоқлар ва республикалар учун фақат ахборот аҳамиятига эга бўлган йўналтирувчи кўрсаткичларни (назорат рақамларини) ҳам, кўрсатмали кўрсаткичлар - давлат буюртмаси (тармоқлараро ва республикалараро маҳсулот етказиб бериш топшириқларини ўзида мужассам этган марказлашган тарзда бошқаришнинг

муҳим шакли), меъёрлар, иқтисодий тартибга солувчиларни (шу жумладан нархлар, солиқлар, фоиз ставкалари, иқтисодий меъёрларни) ҳам ўз ичига олади. Тўртинчи ёндашувга мувофиқ индикатив режалаштириш - давлат ва иқтисодиётнинг бошқа субъектларининг ҳаракатлари ва манфаатларини мувофиқлаштириш механизми. Гап шундаки, ахборот аҳамиятидан ташқари бундай режалаштириш мувофиқлаштирувчи ролни ҳам ўйнайди, яъни ―марказ, тармоқлар ва корхоналар томонидан ўз ишлаб чиқариш-хўжалик дастурларининг мустақил равишда ишлаб чиқилиши жараёнида улар фаолиятини мувофиқлаштиришни назарда тутади. Ушбу нуқтаи назарга қўшилувчи муаллифлар биринчи галда француз амалиётидан келиб чиқади, унда индикатив режалаштириш институти максимал даражада ривожланган бўлиб, унинг доирасида «ҳукумат иқтисодий ривожланишга қарорлар қабул қилиш ва кўрсатмалар беришдан кўра, кўпроқ мувофиқлаштириш ва ахборот билан таъминлаш орқали таъсир кўрсатади. Ҳукумат ва хусусий тадбиркорлар ўртасида режалар ва ахборот алмашуви натижасида ҳукумат ташкилотлари линияси бўйича ўзаро боғлиқ лойиҳаларни ўз ичига олувчи иқтисодий ўсиш схемаси аниқланиши керак. Миллий иқтисодий режа схемаси ана шундай умумий кўринишга эга» 10 . Франция иқтисодиёти бўйича мутахассисларнинг таъкидлашларича, ушбу мамлакатда индикатив режалаштиришга ўтиш «давлат билан хусусий бизнес нуқтаи назарини демократик асосда мувофиқлаштириш» имконини берди, улар Франция режалаштириш тизимининг «демократик хусусиятига» алоҳида фактологик урғу беришади, бу «давлат бошқаруви органларига хўжалик жараёнларини давлат бюрократияси бозор субъектларининг самарали фаолият кўрсатишини тўсқинлик қилмайдиган даражада тартибга солиш имконини беради. Оддий ―юқоридан қуйига иерархик тизимни ўрнатиш ўрнига маслаҳат бериш ва келишиш тамойилларига асосланган ва турли ―жамоавий манфаатлар вакиллари: давлат хизматчилари, тадбиркорлар, касаба уюшмалари, истеъмолчилар уюшмаларининг тенг ҳуқуқли иштирокини ўз ичига олувчи ―қуйидан режалаштириш қарор топди. Мазкур тизимга мувофиқ, режа кўп пағонали интеграциялар натижасида пайдо бўлади ва унинг амалга оширилишига

нисбатан консенсусдан барча иштирокчилар манфаатдордир. Шу билан бирга режа кўрсаткичлари мажбурий (кўрсатмали) ҳисобланмайди, балки кутилаётган иқтисодий конъюнктурага нисбатан иқтисодий индикаторлар - ахборот тарқатувчилар сифатида иштирок этади». Шундай қилиб, индикатив режалаштиришнинг мувофиқлаштирувчи функцияси асосий функция ҳисобланади. Хўжалик юритувчи субъектларни ахборот билан таъминлаш, у ёки бу шаклда режа топшириқларини бажаришга йўналтириш ва рағбатлантириш марказлашган-кўрсатмали тизимда ҳам мавжуд. Айнан давлат институтлари ва хўжалик юритувчи субъектларнинг тенг ҳуқуқли ўзаро ҳаракати индикатив режалаштиришни амалга оширади. Режани бажаришнинг мажбурий эмаслиги ҳал қилувчи ролни ўйнамайди, энг асосийси - корхоналар ва улар бирлашмаларининг, шунингдек бошқа мустақил субъектларнинг, шу жумладан минтақавий ва маҳаллий ҳокимият органлари, жамоат ташкилотларининг режалаштириш жараёнига бевосита жалб этилганлиги. Индикатив режалаштириш бир вақтнинг ўзида иқтисодиётни давлат йўли билан тартибга солиш институти сифатиида ҳам, уни ўзини ўзи тартибга солиш институти сифатиида ҳам иштирок этади. "Индикатив" атамаси амалда иқтисодий сиёсатни амалга оширишнинг бевосита эмас, балки билвосита усулларини англатган ҳолда "директив" (кўрсатмали) тушунчасининг антоними ҳисобланади. Индикаторлар мажмуини қўллаш - бу қулай ижтимоий-иқтисодий муҳитни билвосита шакллантириш усулидир. Индикатив режалаштириш шароитида режа ҳужжатлари фақатгина умуман иқтисодиёт ривожини прогнозлаштиришнинг умумий доираларини ўзида мужассамлаштиради, шунингдек давлат харажатлари ва инвестициялар, давлат корхоналарининг жорий харажатлари тўғрисидаги қарорларни қайд этади. Бу ерда режанинг бевосита вазифаси хусусий сектор хўжалик юритувчи субъектларининг қарорларини бевосита белгилаб бермайдиган давлат ресурсларидан фойдаланишни мувофиқлаштиришдан иборат бўлади. Бироқ макропараметрлар (шу жумладан иқтисодий ўсишнинг прогноз кўрсаткичлари)

ҳамда давлат органлари ва давлат корхоналари фаолиятининг асосий параметрлари хусусий тадбиркорлар фаолиятига таъсир кўрсатувчи иқтисодий муҳитни шакллантиришга кўмаклашишга қаратилган. Бу шуни англатадики, индикатив режалаштириш асосан талаб орқали, унинг рағбатлантирувчи (ёки чекловчи) хусусияти орқали хусусий секторга таъсир кўрсатади ва фақат ғоят билвосита тарзда - давлат корхоналари орқали - ―таклиф босимининг тартибга солувчи роли намоён бўлади. Индикатив режалаштиришнинг моҳиятини аниқлашда энг муҳими, у бир томондан, рақобатлашувчи фирмалар томонидан ишлаб чиқиладиган микрорежаларни (дастурларни) «синтез қилиш» фаолиятини ўз ичига олиши шарт. Иккинчидан, у умуммиллий режага мос келувчи молия-кредит сиёсатини ишлаб чиқиш муаммоларини қамраб ололмайди. Учинчидан, индикатив режалаштириш халқ хўжалигини ривожлантириш мақсадларининг уларга эришиш воситалари билан оптимал тарзда боғланишини таъминлашга қаратилган. Тўртинчидан, режалаштириш жараёнининг ўзи кўп сонли кўп даражали итерацион келишувларни ва режа кўрсаткичларининг мувазанатлашганлигини текширишни назарда тутади. Методологик воситаларни ўрганиш индикатив режалаштиришнинг урушдан кейинги йилларда синаб кўрилган модел воситалари ва тартибот алгоритмларини қўллаш амалиётини умумлаштирувчи Ғарбнинг қатор йирик илмий ишларига таяниши мумкин. Улар жумласига уч хилдаги моделлар киради: а) бир неча ўнлаб тармоқлар нуқтаи назаридан (моддий-ашёвий ва пул жиҳатларини ажратган ҳолда) ўрта муддатли режалаштириш ва истиқболни белгилашнинг макромоделлари; б) тармоқлараро баланслар ва миллий ҳисобварақлар тизимидан фойдаланиш асосида олинган уларнинг модификациялари; в) асосан оптимал тарзда дастурлаш моделлари тоифасига кирувчи иқтисодий ўсишнинг бир даражали бўлинувчи динамик моделлар. Шундай қилиб, индикатив режалаштириш жараёнларни уйғунлаштириш (мувофиқлаштириш): а) давлат томонидан ишлаб чиқиладиган ва амалга ошириладиган прогнозлар, бюджет режалари ва макродастурларда намоён

этилган микрорежалаштириш; б) минтақавий ва маҳаллий ҳокимият органларининг прогнозлари, бюджет режалари ва дастурларида мужассамланган ҳудудий режалаштириш; в) корхоналар режаларида амалга ошириладиган микрорежалаштириш; г) мезорежалаштириш, яъни биринчи галда «мегакорпорациялар» - тармоқлараро, минтақалараро ва халқаро молия- саноат гуруҳларидан келиб чиқувчи тармоқлар, кичик тармоқлар, ҳудудий- ишлаб чиқариш мажмуалари саноат узелларини режалаштириш .

Адабиётлар: 1. Каримов И.А. 2012 йил Ватанимиз тараққиётини янги босқичга кўтарадиган йил бўлади. // Халқ сўзи, 2012 йил 20 январь, № 14. 2. Каримов И.А. Бош мақсадимиз - кенг кўламли ислоҳотлар ва модернизация йўлини қатъият билан давом эттириш. // Халқ сўзи. 19.01.2013 й. 3. Каримов И.А. ―2014 йил юқори ўсиш суръатлари билан ривожланиш, барча мавжуд имкониятларни сафарбар этиш, ўзини оқлаган ислоҳотлар стратегиясини изчил давом эттириш йили бўлади. // Халқ сўзи. №12 (5342), 18.01.2014 й. 4. А.Ўлмасов, А.Вахобов. Иқтисодиёт назарияси. Т.: 2006, 420 б. 5. Владимирова Л.П. Прогнозирование и планирование в условиях рынка: Учебное пособие. - М.: 2005. 6. Пивоваров К.В. Планирование на предприятии. Учебное пособие. -М.: 2005, 230 стр. 7. Садиков А.М. Основы региональной экономики. Монография. -Т.: Иқтисод-молия, 2005. 280 б.

O'xshashlar

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва ўрни

Бозор иқтисодиётида мулкчилик муносабатлари

Ижтимоий соҳанинг роли, моҳияти ва хусусиятлари

Кредитнинг моҳияти, вазифалари ва иқтисодиётдаги роли

Корхонада (фирмада) ва бозор иктисодиётида маркетингнинг роли