Корхонада (фирмада) ва бозор иктисодиётида маркетингнинг роли

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

375 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Маркетингнинг ғоявий асослари 2. Маркетингнинг компаниядаги ролир 3. Маркетингнинг бозор иқтисодиётидаги ўрни 4. Маркетингнинг устивор ролининг ўзгариши

www.arxiv.uz Маркетингнинг ғ оявий асослари “Маркетинг” - сўзи кенг тарқалган бўлсада, асосан қуйидаги уч жиҳатда намоён бўлади: реклама, сотишни рағбатлантириш ва харидорга таъсир кўрсатишдир, яъни бошқача қилиб айтганда мавжуд бозорларни эгаллаб олиш учун фойдаланиладиган савдонинг ўта муҳим воситалари мажмуасидир. Шу билан бир қаторда, маркетинг биринчи навбатда ва энг меркантилистик маънода асосан оммавий истеъмолчилар бозорида кўпроқ, юқори технологиялар, молиявий, ижтимоий ва маданий хизматлар каби секторларда эса камроқ қўлланилади. Маркетинг - фақатгина катта корхоналарнинг имкониятига тўғри келадиган бозорни таҳлил қилиш (сотишни башорат қилиш усуллари, бозорнинг имитацион моделлари ва тадқиқотлари каби) воситалари мажмуаси бўлиб, улар эҳтиёжларни ва талабни таҳлил қилишга истиқболли ва илмий ёндашувни ишлаб чиқиш учун фойдаланилади. Танқидчилар бундай қимматбаҳо усулларнинг ишончлилиги ва амалий аҳамиятини унчалик очиқ-ойдин эмас, деб ҳисоблайдилар. Маркетинг - бу истеъмол жамиятининг архитекторидир, яъни бу харидорлар истеъмолчиларни тижорий жиҳатдан эксплуатация қиладиган бозор тизимидир. Тобора кўпроқ ва янада кўпроқ товар сотиш учун янги эҳтиёжларни муттасил ташкил қилиб бориш лозим. Бундай ўта соддалаштирилган қарашлар ортида маркетинг концепциясининг уч жиҳати ётади: фаол жиҳат (бозорга кириб бориш), таҳлилий жиҳат (бозорларни тушуниш) ва ғоявий жиҳат (фикрлаш шакли). Маркетингни унинг фаол жиҳатидан тушуниш, яъни маркетингга бир неча сотиш усуллари сифатида қараш (операцион маркетинг) тенденцияси кўп учрайди ва унинг таҳлилий жиҳатига (стратегик маркетинг) етарлича баҳо берилмайди. Маркетингга бундай қараш маркетинг ва реклама ҳамма нарсага қодир, улар бозорни қудратли коммуникация усуллари ёрдамида исталган нарсани қабул қилишга мажбур қила олади, деган мавҳум фикрга асослангандир.

www.arxiv.uz Бундай сотиш усуллари кўпинча харидорларнинг реал эҳтиёжларини қондириш истагига мутлақо боғлиқ бўлмайди. Асосий эътибор сотувчининг эҳтиёжларига, яъни савдони амалга оширишга қаратилади. Шунинг учун маркетингни стратегик жиҳатдан ишлаб чиқиш ва маркетинг стратегиясини тушуниш муҳим аҳамиятга эга. Маркетинг стратегияси фирма имкониятларининг бозордаги ҳолатга мувофиқлаштириш, қўйилган мақсадларга эришишнинг комплекс воситаларини белгилашдан иборат. Америкалик етук иқтисодчи олим И. Ансоффнинг фикрича, стратегия ўз моҳияти ва жиҳатидан ташкилотнинг ўз фаолиятида қарор қабул қилиш жараёнида қўллаш учун мавжуд бўлган қоидалар мажмуига айтилади. Стратегия бир мунча қийин ва мавҳумлаштирилган амалий фаолият фалсафаси сифатида намоён бўлади. У аниқ шароитда ва ўзгаришлар таъсирида ойдинлаштирилиб ориентирларга айланади. Тегишли давр мобайнида, қисқа муддатда, тегишли шароитни келиб чиққан ҳолда қабул қилинадиган қарорларда, таваккалчилик сиёсатида (уни хавф-хатар даражасига кўра) услублар йиғиндиси - тактикаси тарзида ушбу стратегияни амалга оширади. Умумлаштириб айтганда, маркетинг стратегияси ўзаро бир- бири билан асосланган беш асосий жиҳат билан тавсифланади: бозорни танлаш, мақсадни танлаш, маблағ ва муддатларни танлаш, самарадорликни назорат қилиш, муқобил стратегияни танлашдан иборатдир. Бу ҳолда истеъмолчилар тамойилини ҳам кўриб чиқсак бўлади. Аслида маркетинг асосини, унинг концепциясини ташкил қилувчи назария ёки ғоя мутлақо бошқачадир. У истеъмолчининг устиворлик тамойилидан келиб чиқадиган шахсий танлаш назариясига асосланади. Ушбу ёндашув нуқтаи назаридан қарасак, маркетинг - ўн саккизинчи арснинг охирида классик иқтисодиёт томонидан илгари сурилган тамойиллар менежментининг ижтимоий ифодаси ва операцион атамаларга қилинган таржимасининг айнан ўзидир. Бозор иқтисодиёти шароитида тўртта марказий ғояни кўришимиз

www.arxiv.uz мумкин: -инсонлар ҳаётдан манфаат олишга интиладилар. Айнан шахсий манфаатнинг кўзланиши кишиларни меҳнатга ундайди, ўсишнинг, шахсий камолотнинг ҳаракатлантирувчи кучи вазифасини ўтайди ва охир-оқибатда бутун жамиятнинг фаровонлигини белгилаб беради; -манфаатларнинг характерини дид, маданият, қадриятлар ва ҳоказоларга боғлиқ бўлган шахсий қарашлар белгилайди. Бу танловнинг муҳимлиги ёки оддийлиги ҳақида ёки “ҳақиқий” ёки “ёлғон” эҳтиёжлар деб нимани тан олиш ҳақида фикр юритиш учун жамиятдаги миллий, аҳлоқий ва ижтимоий қоидаларни ҳурмат қилишдан бошқа ҳеч қандай асосларга йўл қўйилмайди. -айнан эркин ва рақобатли айирбошлаш ёрдамида кишилар ва улар билан ҳамкорлик қиладиган ташкилотлар ўз мақсадларига эришадилар. Агар айирбошлаш эркин бўлса, у фақат иккала томон учун ҳам фойдали бўлган тақдирдагина амалга ошади, агар айирбошлаш рақобатли бўлса, у ҳолда ишлаб чиқарувчиларнинг бозордаги позициясини суиистъемол қилиш хавфи чеклангандир; -бозор иқтисодиёти механизмлари шахсий эркинлик тамойилига ва айниқса истеъмолчининг устиворлик тамойилига асослангандир. Тизимнинг аҳлоқий негизи кишиларнинг ўз ҳатти-ҳаракатлари учун жавобгар эканлигини ҳамда ўзлари учун ниманинг яхши ва ниманинг ёмон эканлигини ўзлари ҳал қилишларига асосланади. Маркетинг соҳалари. Маркетинг замирида ётувчи тўрт тамойилдан харидорларнинг эҳтиёжларини қондириш билан шуғулланувчи ҳар қандай ташкилот учун муҳим бўлган ҳаракат фалсафаси келиб чиқади. Бу маркетинг ҳаракатлари соҳасини уч асосий бўлакка бўлиш мумкин: -истеъмол маркетинги, бунда айирбошлаш фирмалар ва пировард истеъмолчилар, жисмоний шахслар ёки оилалар ўртасида амалга оширилади; -фирмалараро маркетинг, бунда айирбошлаш жараёнида иккала томон сифатида ташкилотлар иштирок этади;

www.arxiv.uz -ижтимоий маркетинг, у музейлар, университетлар ва шу каби даромадсиз ташкилотларнинг фаолият соҳаларини ўз ичига олади. Маркетинг концепцияси ташкилотнинг бутун фаолияти фойдаланувчиларнинг эҳтиёжларини қондиришни асосий мақсад қилиб олиши лозимлигини кўзда тутади, чунки бу ўз тараққиёт мақсадларига эришиш ва рентабелликни оширишни энг яхши йўлидир. Маркетингнинг икки қиёфаси. Мазкур ҳаракат фалсафасининг қўлланилиши фирма фаолиятининг икки йўналишини кўзда тутади. Биринчи йўналиш истеъмолчиларнинг ҳал қилувчи гуруҳлари эҳтиёжлари ва талабларини мунтазам ва доимий таҳлил қилиб бориш, шунингдек, компанияга танлаб олинган харидорлар гуруҳларига рақобатчиларга қараганда яхшироқ хизмат кўрсатишга имкон берувчи ва шу йўл билан ишлаб чиқарувчига рақобатчиликдаги барқарор устунликни таъминловчи самарали товар ва хизматлар концепциясини ишлаб чиқишдан иборатдир. Бу жараён стратегик маркетингнинг асосий вазифаларига киради. 2. Иккинчи йўналиш эса потенциал харидорларни хабардор қилиш ва харидорларни излаш харажатлари камайганда товарнинг ўзига хос сифатларини намойиш қилиш мақсадида савдони ва коммуникациялар сиёсатини ташкил қилишдан иборат бўлиб, бу операцион маркетинг вазифасини ташкил қилади. Бу икки ёндашув бир-бирини тўлдиради ва фирманинг маркетинг сиёсати доирасида ўзининг муайян ифодасини топади. Бу ўринда Ж.Ж.Ламбен маркетингга қуйидагича таъриф беради: “Маркетинг - бу кишилар ва ташкилотларнинг эҳтиёжлари ва истак ҳоҳишларини харидор учун қийматли бўлган товарлар ва хизматларни эркин рақобатли айирбошлаш билан қондиришга қаратилган ижтимоий жараёндир”. Бу таърифда уч асосий тушунча эҳтиёж, товар ва айрибошлашдир. Эҳтиёж тушунчаси харидорнинг ҳулқ-атвори ва уни бир товар ёки хизматни сотиб олишга ундаган сабабни ифодалайди; товар концепцияси ҳаракат

www.arxiv.uz усуллари, ишлаб чиқариш ва ишлаб чиқарувчиларнинг ташкилоти билан боғлиқ; айирбошлаш эътиборни бозорга ҳамда талаб ва таклифнинг ўзаро таъсирлашувини таъминловчи механизмларга жалб қилади. Маркетингнинг компаниядаги роли “Маркетинг” атамаси том маънода бозор сари ҳаракатланиш жараёни маъносини беради, бу атама жараённинг ички иккиёқламалик хоссасини тўла очиб бера олмайди ва маркетингнинг “таҳлилий” жиҳатига нисбатан унинг “фаолроқ” томонига кўра кўпроқ урғу беради. Бу иккиёқламаликни характерлаш учун “стратегик” ва “операцион” маркетинг атамаларидан фойдаланилади. С Т РА Т Е Г И К М А РК Е Т И Н Г ( тащлил жараёни) О П Е РА Ц И О Н М А РК Е Т И Н Г ( фаол жараён) М а=садли сегментни танлаш | М аркетинг режаси ( ма=садлар, кыргазмалаш, тактика) | К омплекс маркетинг босими (4Р) ( товар, сотиш, нарх, коммуникациялар) | М аркетинг бюджети | Режани амалга ошириш ва назоратЭ щтиёжлар тащлили: асосий бозорни ани=лаш | Бозорни сегментлаш: макро- ва микросегментлаш | Ж алб этувчанликни тащлил =илиш: бозорнинг салощияти - щаёт цикли | Ра=обатбардошлик тащлили: бозорнинг бар=арор устунлиги | Ысиш стратегиясини танлаш 1-расм. Маркетингнинг икки қиёфаси Манба: Ж.Ж.Ламбен. Стратегический маркетинг. С-Пб.:Наука, 1996. Операцион маркетинг - бу қисқа муддатга мўлжалланган режалаштиришнинг мавжуд бозорларга қаратилган фаол жараёндир. Бу товар, сотиш, нарх ва коммуникацияларга оид тактик воситалардан фойдаланиш йўли билан керакли савдо ҳажмига эришишнинг классик тижорат жараёнидир. Маркетингнинг фирманинг иқтисодий операцияларида ўйнайдиган

www.arxiv.uz роли 2.-расмда кўрсатилган. Бу ерда бошқарувнинг тўрт асосий функцияси (тадқиқот ва ишлаб чиқиш, ишлаб чиқариш, маркетинг ва молия) ўртасидаги асосий молиявий алоқалар келтирилган.Бозор Лаборатория С тратегикмаркетинг ТАД+И +ОТЛАР ВАИ ШЛАН М АЛАР С авдобыйичама=садлар Товар бозор-ларини танлаш И шлабчи=а- ришдастури И ШЛАБЧИ +АРИ Ш М АРКЕТИ Н Г Операцио н маркетинг С авдо щажмиМ аркетингхаражатлари М ОЛИ ЯВИ ЙМ АБЛА/ ЛАР И нвестициялар дастури Ж орий харажатларИ нвестициялаш М олиявий щисобот 2-расм. Маркетингнинг фирма операцияларидаги роли Манба: Ж.Ж.Ламбен. Стратегический маркетинг. С-Пб.:Наука, 1996. Операцион маркетингнинг асосий мақсади - сотишдан даромадлар ҳосил қилиш, яъни мақсадли айланмалардир. Бу сотишнинг энг самарали усулларидан фойдаланган ҳолда харид учун буюртмаларни “сотиш” ҳамда қабул қилиш ва айни пайтда ҳаражатларни камайтиришни англатади. Маълум даражадаги савдо ҳажмига эришишдан иборат бўлган мақсад операциялар бўлими учун ишлаб чиқариш дастурига ва савдо бўлими учун товарларни сақлаш ва бевосита ўтказиш дастурига айланиб кетади. Бундан келиб чиқадики, операцион маркетинг фирманинг қисқа муддатли рентабеллигига бевосита таъсир кўрсатувчи ҳал қилувчи элементдир. Операцион маркетингнинг фаоллиги - фирма фаолиятидаги, айниқса рақобат кучайган бозордаги ҳал қилувчи омилдир. Ҳар қандай товар, ҳатто унинг сифати энг юқори бўлса ҳам, бозор учун мақбул нархга эга бўлиши, сотиш тармоғи кўтарадиган, мўлжалдаги истеъмолчиларнинг одатларига мослашган бўлиши керак, ҳамда товарнинг бозордаги яхши кетишини таъминловчи ва унинг ўзига хос хусусиятларини таъкидловчи коммуникация ёрдамига эга бўлиши лозим. Бозорда талаб таклифдан кўп бўлган, фирма

www.arxiv.uz харидорларга яхши таниш бўлган ва рақобат бўлмаган ҳоллар кам учрайди. Операцион маркетинг маркетингнинг энг кўзга кўринарли жиҳатидир, бунга асосий сабаб шуки, реклама ва товарларни силжитиш фаолиятининг роли ғоятда муҳимдир. Баъзи фирмалар, масалан саноат товарлари ишлаб чиқарувчиларнинг кўпчилиги эса аксинча, маркетингни реклама билан узвий боғлиқ деб тушуниб, узоқ вақтгача маркетинг бизнинг бизнесга тўғри келмайди, деб ҳисоблаб келдилар. Демак, маркетинг - бу фирманинг тижорат дастаги бўлиб, ҳатто энг яхши стратегик режа ҳам яхши натижаларга олиб кела олмайди. Аммо кўриниб турибдики, етарлича катта стратегик базасиз мутлақо рентабелли операцион маркетинг ҳам бўлиши мумкин эмас. Фикрсиз динамизм - асоссиз таваккалдир, холос. Операцион маркетинг режаси ҳар қанча кучли бўлмасин, у эҳтиёж йўқ бўлган жойда талабни юзага келтира олмайди ва йўқолиб кетиши муқаррар бўлган фаолият йўналишини сақлаб қола олмайди. Бинобарин, рентабелликни таъминлаш учун операцион маркетинг стратегик фикрлашга асосланган бўлиши керак, у эса ўз навбатида бозордаги эҳтиёжга ва унинг кутилаётган эволюциясига таянади. Стратегик маркетинг - бу аввало жисмоний шахслар ва ташкилотлар эҳтиёжларининг таҳлилидир. Маркетинг нуқтаи назаридан қараганда харидор товарнинг ўзига эмас, балки шу товар ёрдамида ечиладиган муаммонинг ҳал қилинишига муҳтождир. Ечимга турли технологиялар ёрдамида эришилади, технологияларнинг ўзи эса тинимсиз ўзгариб туради. Стратегик маркетингнинг роли - берилган бозорнинг эволюциясини кузатиб бориш ва қондиришга муҳтож эҳтиёжларни таҳлил қилиш асосида турли мавжуд ёки кутилаётган бозорларни ёки уларнинг сегментларини аниқлашдан иборатдир. Аниқланган товар бозорлари иқтисодий имкониятларни ифодалайди, энди уларнинг жалб қилувчанлигини баҳолаш керак. Товар бозорининг жалб қилувчанлиги миқдорий жиҳатдан бозор салоҳияти тушунчаси билан ўлчанади, динамик жиҳатдан эса ўзининг мавжуд бўлиш муддати билан ёки ҳаёт цикли билан характерланади. Муайян фирма учун товар бозорининг

www.arxiv.uz жалб этувчанлиги унинг рақобатбардошлигига , бошқача қилиб айтганда, ҳаридорларнинг эҳтиёжларини рақибларига қараганда яхшироқ қондира олиш қобилиятига боғлиқ. Фирманинг рақобатбардошлиги унинг рақобатли устунликка эга бўлиши ёки унинг рақибларидан ажралиб турувчи сифатлари тувайли ёҳуд ҳаражатлар бўйича афзаллик берувчи юқори ишлаб чиқариш самарадорлиги туфайли мавжуд бўлади. 2.-расмда стратегик маркетингнинг фирманинг бошқа асосий функцияларига нисбатан олинган турли босқичлари кўрсатилган. Товарни бозорнинг ўз-ўзига “тортаётганлиги” ёки товарнинг бозорга технологик жиҳатдан “кириталётганлигидан” қатъий назар, товар ўзининг иқтисодий ва тижорат аҳамиятини баҳолаш мақсадида стратегик маркетинг назоратидан ўтиши керак. Тадқиқотлар ва ишланмалар хизматлари (ИИТТИ), ишлаб чиқариш ва стратегик маркетинг ўртасидаги мувофиқлик бу ўринда ҳал қилувчи роль ўйнайди. Товар учун бозор танлаш шу мувофиқликнинг натижаси бўлиб, ишлаб чиқариш қувватларини белгилаш ва инвестицион қарорлар қилиш учун замин яратади ва , бинобарин, фирманинг бутун молиявий тузилмасининг мувозанатда бўлишини таъминлашда ғоятда муҳимдир. Шундай қилиб, стратегик маркетингнинг роли фирмани манфаатли иқтисодий имкониятларга йўналтириш, яъни унинг “ноу-хау” ва ресурсларига мос келадиган, унинг ўсиш ва рентабеллик салоҳиятини таъминловчи имкониятларга йўналтиришдан иборат. Стратегик маркетинг жараёни ўрта ва узоқ муддатли истиқболларга эгадир. Унинг вазифаси фирманинг миссиясини аниқлаш, мақсадларни белгилаш, ўсиш стратегиясини ишлаб чиқиш ва товар портфелининг мувозанатланган тузилмасини таъминлашдан иборатдир. Товарни силжитишга сарфланган маркетинг харажатларини айириб ташлагандан кейин ҳосил бўлади. Ушбу даромад фирма учун товар бозорига киритган ҳисса бўлиб ҳисобланади. Интеграцияланган маркетинг жараёни. Англаб олиш ва стратегик

www.arxiv.uz режалаштириш бўйича кўрсатиб ўтилган ишлар операцион режалаштиришдан анчагина фарқ қилади ва иштирокчилардан бошқача қобилиятларни талаб қилади. Шунга қарамай, бу икки функция маълум маънода бир-бирини тўлдиради, яъни стратегик режанинг тузилмаси операцион маркетинг билан чамбарчас боғлиқ бўлиши лозим. Операцион маркетинг нарх, сотиш тизими, реклама ва товарни силжитиш каби воситаларига алоҳида эътибор беради, стратегик маркетинг эса фирма рақобатли устунликка эга бўлган товар бозорларини танлашга ва мақсадли бозорларнинг ҳар биридаги умумий эҳтиёж истиқболларига қаратилгандир. Операцион маркетинг бу мўлжаллардан келиб чиққан ҳолда бозор улушини эгаллаб олиш мақсадларини ҳамда бунга эришиш учун зарур бўлган маркетинг бюджетини белгилайди. Бозор улушини эгаллаш мақсадини ҳар бир товар бозори бўйича умумий эҳтиёж истиқболлари билан таққослаш танланган нарх сиёсатига мос равишда сотиш ҳажми ва айланмаси бўйича топшириқларни ишлаб чиқишга имкон беради. Кутилаётган даромад бевосита ишлаб чиқариш ҳаражатлари, мумкин бўлган доимий таркибий ҳаражатлар, маркетинг бюджети имкон берган миқдордаги савдо ходимлари, реклама ва у қўшимча чиқимларни қоплаши ва соф фойда келишини таъминлаши керак.

www.arxiv.uz Маркетингнинг бозор иқтисодиётидаги ўрни Бозор иқтисодиёти шароитида маркетинг функцияси товар ва хизматларга бўлган талаб ва таклифнинг самарали мутаносиблигини таъминлаш мақсадида эркин ва рақобатли айирбошлашни ташкил қилишдан иборатдир. Бу мутаносиблик ўз-ўзидан вужудга келмайди ва қуйидагиларни талаб қилади: -моддий айрибошлашни ёки, бошқача қилиб айтганда, товарларнинг ишлаб чиқариш ва истеъмолчи ўртасидаги жисмоний ҳаракатни ташкил қилиш; -коммуникацияларни ташкил қилиш, яъни талаб ва таклифнинг самарали мутаносиблиги таъминлаш мақсадида айирбошлашдан аввал юз берувчи, айирбошлаш билан бир пайтда юз берувчи ва унга эргашувчи ахборот оқимини ташкил қилиш. Шундай қилиб, маркетингнинг жамиятдаги роли сотувчилар билан харидорлар ўртасида айирбошлаш ва коммуникацияни ташкил қилишдан иборат. Мазкур таърифда айирбошлаш жараёнининг мақсадидан қатъий назар маркетингнинг вазифа ва функцияларига алоҳида эътибор берилади. Бундай ифодаланган таъриф тижорат фаолиятига ҳам, нотижорат фаолиятига ҳам тўғри келиши мумкин. Айирбошлаш жараёнини ташкил қилиш. Товар ва хизматлар айирбошлашини ташкил қилиш, сотиш жараёнининг функцияси бўлиб, унинг вазифаси товарларнинг ишлаб чиқариш ҳолатидан истеъмол учун тайёр ҳолатгача ҳаракатлантиришдан иборатдир. Сотиш жараёни вазифалари тарихда асосан харидлар бўйича агентлар, улгуржи савдогарлар, чакана сотувчилар ва саноат савдоси ходимлари каби мустақил воситачилар томонидан, яъни сотиш сектори номланувчи тоифа томонидан амалга ошириб келинган. Сотиш жараёнининг баъзи функциялари ишлаб чиқариш томонидан (бевосита маркетинг), истеъмол томонидан (истеъмолчиларнинг бирлашуви) ва сотиш жараёни томонидан

www.arxiv.uz (супермаркетлар, дўконлар тармоғи ва бошқалар) бирлаштирилиши мумкин. Сўнгра ишлаб чиқариш ва сотиш жараёнларининг турли босқичларида иштирок этувчи мустақил фирмаларни бирлаштирувчи вертикал маркетинг тизимлари ишлаб чиқилди. Бу уларнинг тидорат фаолиятини мувофиқлаштириш, операцион харажатларда иқтисодга эришиш ва шу йўл билан уларнинг бозорга кўрсатадиган таъсирини ошириш мақсадида амалга оширилди. Бунга чакана сотувчиларнинг кўнгилли бирлашмалари ва франшиза ташкилотлари мисол бўла олади. Кўплаб секторларда маркетинг тизимлари ғоятда тарқоқ бўлган анъанавий сотув каналларининг ўрнини эгалламоқда. Улар сотув секторидаги энг катта силжиш бўлиб, сотувнинг турли кўринишлари ўртасидаги рақобатнинг кескинлашувига сабаб бўлади ҳамда унинг самарадорлигини сезиларли даражада оширади. Сотиш туфайли қўшилган қиймат сотув устама нархи ёрадмида ўлчанади, бу нарх ишлаб чиқарувчига биринчи харидор тўлаган нарх билан пировард истеъмолчи ёки товардан фойдаланувчи тўлаган нарх ўртасидаги фарқдан ибортадир. Шунинг учун сотишдаги устама нарх ёки бир неча воситачи қўйган, масалан улгуржи ва чакана савдодаги сотувчилар қўйган нархларни ўз ичига олиши мумкин. Шундай қилиб, сотишдаги устама нарх воситачилар амалга оширадиган функциялар бажарилишининг ўрнини қоплайди. Сотиш ҳаражатлари бозорнинг барча секторларида харид томонидан тўпланадиган нархнинг катта қисмини ташкил қилади. Масалан, истеъмол товарлари секториларида сотиш жараёни томонидан хал қилинадиган жами вазифалар кўламини ўз ичига олган айирбошлаш нархи чакана нархнинг 40 % ини ташкил қилади, деб ҳисобланади. Коммуникация оқимларини ташкил қилиш. Талаб ва таклиф ўртасидаги самарали мувозанатни таъминлаш учун жисмоний айирбошлаш шартларини бажаришнинг ўзи камлик қилади. Товар айирбошлаш жараёни амалга ошиши учун поетнциал харидорлар товарларнинг мавжудлиги ҳақида, яъни ўз эҳтиёжларини қондирадиган хусусиятларининг муқобил шакллари борли ҳақида хабардор бўлишлари керак.

$www.arxiv.uz Мавжуд бозорда турли коммуникация оқимларининг етти хил турини 4.-расмда кўрсатиб ўтиш мумкин. И шлаб чи= ариш P таклиф Q Х аридор P талаб Q Талаб ва таклиф тащлили =ондирилганлик (= ондирилмаганлик) Ты\ ри каналТы\ ри былмаган каналШС (3) Рек (5) Товар о=ими Ахборот о=ими Ш С - шахсий сотув Ра\ б – ра\ батлантириш(2) (1) С отиш Щолати Ва= ти Ырни Рек . в а ра\ б. (4) (6) (7) Рек .- реклама Манба: Ж.Ж.Ламбен. Стратегический маркетинг. С-Пб.:Наука, 1996. (1) Ишлаб чиқарувчи инвестицияларни амалга оширишдан аввал харидорларнинг эҳтиёжлари ва истакларни аниқлаш мақсадида ахборот тўплайди. Бозорни тадқиқ қилиш ва стратегик маркетингнинг роли ҳам шундан иборатдир. (2) Худди шу йўл билан потенциал харидор етказиб берувчилар таклиф қилаётган имкониятларни ўрганиб чиқиш ва сотишга оид таклифларни таҳлил қилишга туртки бўлади. (3) Ишлаб чиқариш амалга оширилгандан сўнг, ишлаб чиқарувчининг коммуникацион дастури сотишга йўналтирилган бўлади ва унинг мақсади товарнинг бозор томонидан қабул қилинишидан ҳамда сотиш жойи, товарларни силжитиш ва нархлар масаласида сотиш тизими билан$

www.arxiv.uz кооперацияланишдан иборат бўлади. (4) Ишлаб чиқарувчи пировард харидорни марканинг ўзига хос характеристикалари мавжудлиги ҳақида хабардор қилиш мақсадида товарни силжитиш фаолиятини реклама ва ўз савдо ходимлари ёрдамида амалга оширилади. (5) Сотиш тизими ёрдамида амалга ошириладиган ва пировард харидорга йўналтирилган силжитиш ва коммуникация фаолиятининг мақсади маркага содиқликни таъминлаш, товар ҳаракатини амалга ошириш, янги пайдо бўлган савдо маркаларини қўллаб-қувватлаш, савдо-сотиқ шартлари ва ҳоказолар ҳақида ахборот беришдан иборат. (6) Товар фойдаланилгандан ёки истеъмол қилингандан сўнг истеъмолчиларнинг қониқиш ҳосил қилган ёки қилмаганлигини текшириш ишлаб чиқарувчига таклифни уларга мослаштиришга имкон беради. (7) Товарлар фойдаланилгандан ёки истеъмол қилингандан сўнг аризалар ёки баҳолар якка ва уюшган (консьюмеризм) харидорлар томонидан ўз-ўзидан тарқатилади. Кичик бозорларда айрибошлаш жараёни иштирокчилари ўртасидаги коммуникация ўз-ўзидан содир бўлади. Катта бозорларда эса иштирокчилар ўртасида жисмоний ва руҳий масофа катта бўлиб, бундай шароитда коммуникацияни махсус ташкил қилиш керак бўлади. Маркетинг, айниқса, стратегик маркетинг хўжаликнинг бозор тизимида муҳим иқтисодий роль ўйнаши лозим. Бунга сабаб нафақат стратегик маркетингнинг талаб ва таклифни самарали бирлаштириши, балки иқтисодий тараққиётнинг қуйидаги босқичлардан иборат циклини ишга туширишдир: -стратегик маркетинг қондирилмаган эҳтиёжларни топади ва уларга мослаштирилган товарларни ишлаб чиқади; -операцион маркетинг эса бу янги товарларга бўлган талабнинг кучайишига олиб келадиган ишлар режасини амалга оширади; -ўсиб бораётган талаб ҳаражатларнинг камайишига ва натижада нархларнинг пасайишига олиб келади, шу туфайли бозорга харидорларнинг

www.arxiv.uz янги гуруҳлари жалб қилинади; -бозорнинг бундай кенгайиши янги инвестицияларни жалб қилади, бу инвестициялар эса кўлам ҳисобига тежашга ва такомиллаштиришга ёки янги товарларни ишлаб чиқишга имкон беради. 4. Маркетингнинг устивор ролининг ўзгариши Бозор иқтисодиёти шароитларида коммуникация ва айрибошлашни амалага ошириш нуқтаи назаридан қараганда, ҳозирда кузатилаётган юксалишга қарамай, маркетингнинг фаолиятининг янги тури эмаслиги шубҳасиздир, чунки у ҳар доим ҳам мавжуд бўлиб келган ва эркин айирбошлашга аосоланган ҳар қандай тузимда ҳам у ёки бу тарзда кўриб чиқилган вазифаларни ўз ичига олади. Фирманинг маркетинг функциясини барпо этиш, сўнгра уни кучайтириш заруратининг юзага келишига технологик, иқтисодий ва рақобат муҳитларининг мураккаблиги сабаб бўлди. Маркетингнинг бугунги кундаги ролини яхшироқ англаб олиш учун ушбу эволюциянинг тарихини кўриб чиқиш қизиқарлидир. Бу ерда уч босқични ажратиб олиш мумкин, уларнинг ҳар бири маркетингнинг устивор мақсади билан характерланади: пассив маркетинг; ташкилий маркетинг; фаол маркетинг. Пассив маркетинг чекланган таклиф шароитида йирик потенциал бозор мавжуд бўлган, ишлаб чиқариш қувватлари бозор эҳтиёжларини қондириш учун етарли бўлмаган иқтисодиёттисодий муҳитга хосдир. Шундай қилиб, талаб таклифдан кўп. Пассив маркетинг мазкур бозордаги эҳтиёжларнинг маълум ва барқарор бўлишини, технологик жараённинг эса секинлик билан бораётганлигини кўзда тутади. Кўриниб турибдики, таклиф етарли бўлмаган ҳолларда маркетинг чекланган ва пассив роль ўйнайди. Стратегик маркетинг табиий тарзда фаолият кўпсатади, чунки эҳтиёжлар маълум. Операцион маркетинг тайёр товарлар оқимини ташкил қилишдан иборат бўлади, уларни илгари суриш

www.arxiv.uz борасидаги фаолият эса ортиқча ҳисобланади, чунки фирма бозорни ўз кўнглидагидек таъминлай олмайди. Бозор билан мулоқотлар кўпинча товарнинг биринчи харидори билан чекланади, бу биринчи харидор кўпинча воситачи, улгуржи савдогар ёки саноат товарларининг дистрибьютери бўлади. Шу сабабдан пировард талаб билан ўзаро таъсирлашув унчалик катта бўлмайди, бозор тадқиқотлари эса тез-тез ўтказиб турилмайди. Бундай аҳвол фирманинг ташкил қилинишида ҳам акс этади, фирмада операцион функция устунлик қилади, ишлаб чиқариш қувватларининг ривожланиши ва унумдорликнинг оширилиши эса асосий устивор йўналишлар бўлади. Маркетинг ишлаб чиқарилган товарнинг сотилишига хизмат қилади. “Товар концепцияси”ни қабул қилган фирманинг таркибий тузилиши қуйидаги хусусиятлар билан характерланади: -функционал мувозанатсизлик: маркетинг ташкилий тизимида операциялар, молия ва кадрлар каби бошқа функциялар каби иерархик даражани эгалламайди; -маркетингнинг биринчи даражаси тижорат хизмати бўлиб, бу хизмат савдо-сотиқни бошқаришга жавоб беради ва сотиш тармоғида фақат пировард истеъмолчи билан эмас, балки биринчи харидор билан ўзаро таъсирлашади; -товар бўйича қарорлар ишлаб чиқариш хизмати томонидан қабул қилинади, нархнинг шаклланиши ва товарни сотиш истиқболларини белгилашга эса молия бўлими жавоб беради. Бу ерда маркетинг воситалари нуқтаи назаридан қараганда жавобгарликнинг тарқалиб кетиши кузатилади. Бундай фикрлаш талабнинг таклифдан устунлиги билан характерланадиган, харидорлар ўзлари топа олган ҳар қандай товарни сотиб олишга тайёр бўлган муҳит учун хосдир. Аслида бундай бозор шароитлари фавқулодда вазиятлардаги мавжуд бўлади ва шундай вазият ҳукм сурса ҳам, вақтинча давом этади. Товар концепциясининг хавфлилиги шундан иборатки, у фирманинг узоқни кўра олмаслигига сабаб бўлади ва фаол хатти- харакатларга, яъни муҳитга ўзгаришлар юз беришини кутишни ва уларга

www.arxiv.uz яраша тайёргарлик кўришни кўзда тутувчи ҳатти-ҳаракатларга ундамайди. Пассив маркетинг бугунги кунда саноати ривожланган мамлакатлардаги кўпчилик фирмалар учун хос бўлган муҳитга тўғри келмай қолди. Шунга қарамай, товар концепцияси асосан саноат фирмалари ёки суғурта компаниялари каби молиявий институтларда сақланиб келмоқда. Кўплаб банкротлик холларининг асосий сабаби бозорга йўналтиришнинг йўқлигидир. Сўнгги пайтларгача товар концепцияси ривожланаётган мамлакатларда устунлик қилиб келди. Аммо маркетинг бу мамлакатларда ҳам фаол роль ўйнаши ва иқтисодий тараққиётни ўз хиссасини қўшиши мумкин, аммо бунинг учун унинг усуллари бу ердаги ривожланган мамлакатлардагидан мутлақо фарқ қилувчи вазиятларга мослашган бўлиши шарт. Ташкилий маркетинг сотиш концепциясига эътиборни жалб этади. Бу даврда талаб тез ўсди, ишлаб чиқариш қувватлари етарли бўлди, сотиш тизими эса кўпинча самарасиз ва унумсиз эди. Маркетинг бошқарувига янги ёндашувнинг бўлишига иқтисодиётдаги қуйидаги ўзгаришлар сабаб бўлди: -оммавий сотув талабларига мослашмаган одатдаги сотиш тармоқларида унумдорликнинг юксалишига имкон берган янги сотув шаклларининг, асосан ўз-ўзига хизмат кўрсатиш шаклларининг пайдо бўлиши; -бозорлар худудининг кенгайиши ва бунинг натижасида ишлаб чиқарувчи ва истеъмолчи ўртасидаги жисмоний ва руҳий ажралиш, бу эса ўз навбатида коммуникациянинг бевосита сотувлар ва айниқса оммавий ахборот воситаларидаги реклама каби кўринишларига ўтиш заруратини юзага келтирди; -товар маркалари соҳасидаги сиёсатининг ривожлантирилиши, бу сиёсат савдода ўз-ўзига хизмат кўрсатиш талабларидан келиб чиққан ва фирмалар томонидан пировард талабни бошқариш усули сифатида фойдаланилган.

www.arxiv.uz Маркетингнинг бу босқичидаги устивор мақсади самарали тижорат ташкилотини барпо этишдир. Маркетингнинг роли тобора камроқ даражада пассив бўлиб бормоқда. Эндиликда вазифа тайёрланган товарлар учун бозорларни топиш ва ташкил қилишдан иборат бўлмоқда. Кўпчилик фирмалар бу босқичда товарнинг асосий ядроси ташкил қилувчи эҳтиёжларга ва кўпчилик харидорларнинг эҳтиёжларини қондиришга ихтисослашадилар. Шунинг учун бозорлар яхши сегментланмаган, товар сиёсатига оид стратегик қарорлар қабул қилиш эса ишлаб чиқариш бўлимининг ваколатига киради. Маркетингнинг асосий функцияси эса товарларнинг самарали сотилишини ташкил қилиш ва тижоратлаштириш жараёни тушунчасига тўғри келадиган барча вазифаларни бажаришдан иборатдир. Ташкилий тизимга келсак, устивор йўналишларнинг бундай ўзгариши сотиш бўйича дирекция ёки тижорат дирекциянинг пайдо бўлишига олиб келади ва функцияларнинг қайта тақсимланиши кузатилади. Сотувлар бўйича дирекциянинг вазифаси савдо тармоғини шакллантириш, жисмоний сотиш, реклама ва ўтказувни ташкил қилишдир. Бу дирекция, шунингдек бозорни тадқиқ қилиш дастурлари билан шуғулланади, бу дастурлар, масалан, харидорларнинг одатларини, рекламанинг самардорлигини, савдо маркалари ва ўрамлари соҳасидаги сиёсатнинг таъсири ва бошқаларни таҳлил қилишда тобора каттароқ аҳамият касб эта бошламоқда. Фаол маркетинг босқичида стратегик маркетинг ривожланади ва унинг роли кучайиб боради. Бу эволюциянинг замирида учта омил ётади: -технологик тараққиёт тарқалиш тезлигининг ортиши; -бозорларнинг етуклиги ва асосий бозор эҳтиёжларининг прогрессив тўйиниши; -халқаро савдо йўлидаги тўсиқларнинг бирин-кетин бекор қилиниши оқибатида бозорларнинг янада байналминаллашуви. Ўзгаришларнинг учта омилини кўриб чиқамиз. Технологик тараққиётга келсак, бу даврни ихтиролар давридан кўра инновациялар даври дейиш тўғрироқ бўлади. Инновация билан ихтиро ўртасидаги фарқни ажратиб олиш

www.arxiv.uz муҳимдир. Ихтиро - инновациянинг замирида ётувчи ижодий ишдир. Инновация эса концепция, кашфиёт ёки ихтиронинг ижодий ва муваффақиятли рўёбга чиқарилишидир. Инновация оддий омаднинг келиши эмас, балки ўзгаришлар яшашга бўлган кучли истакнинг натижасидир. Технологик тараққиётнинг тарқалиши илмий тадқиқотларнинг тезлашиши, кенгайиши ва тизимли ёндашув натижасидир. Технологик тараққиётнинг тезлашиши деганда инновацияларнинг тобора тезлашиб бораётганлигини ҳамда ишлаб чиқишдан тижорат асосида кенг миқёсда амалга оширишгача бўлган муддатларнинг қисқаришини тушунамиз. Бундай эволюция товарлар технологик ҳаёт циклининг қисқаришини ҳамда бунинг натижасида ИИТТИ харажатларини қоплашга кетадиган вақтнинг қисқаришини кўзда тутади. Технологик инновация энди тасодифан юз берадиган ихтироларга боғлиқ эмас. Эндиликда у маълум бир назарий тасаввурлар томонидан йўналтирилган режалаштирилган ва мувофиқлаштирилган тадқиқотлар натижасидир. Товар ва хизматларни ишлаб чиқаришда бевосита фойдаланиши мумкин бўлган назарий воситаларни ишлаб чиқиш (бу фақат фундаментал тадқиқотларгагина хос эди) ҳамда усулларни рўёбга чиқаришда изчиллик мавжуд. Тадқиқотларнинг ўзи эса синалган усулларга асосан режалаштирилади ва аввалдан илгари сурилган мақсадларга мос келади. Технологик эволюция бевосита товар сиёсатига таъсир кўрсатади ва фирманинг товарлар портфелининг тизимини аввалгидан кўра тезроқ ўзгартириб туришга ундайди. Технологик муҳитга боғлиқликнинг кучайганлиги бозорни таҳлил қилиш ва муҳитни кузатиб боришнинг аҳамиятини оширишни тақозо этади. Бозор томонидан бошқариладиган ташкилот. Кўриб чиқилган учта ўзгаришлар гуруҳининг барчаси фирмада стратегик маркетинг ролининг кучайишини кўзда тутади. Фирманинг “фаол маркетинг”га қаратилган ташкилий тузилишига келсак, бу ерда катта ўзгаришлар товарга оид

www.arxiv.uz қарорларга таалуқли бўлади. Бу қарорлар тадқиқот ва ишлаб чиқариш бўлинмалари билан яқин ҳамкорликдаги маркетинг бўлимининг ваколатига бўлади. Бу эса стратегик маркетинг амалдаги товар соҳасидаги сиёсатни белгилашини ва товарларнинг иқтисодиёттисодий лаёқати масаласини ҳал қилишини англатади. Янги товарлар ғояси исталган жойдан- ишлаб чиқариш, ИИТТИ ва бошқа манбалардан келиб чиқиши мумкин, бироқ одатда у 4.- расмда кўрсатилганидек қабул қилиниб, ишлаб чиқишга ўтказилишдан аввал стратегик маркетинг назоратидан ўтиши керак.Fî ÿí èí ã ï àéäî á ыëèø и Î ï åðàöèî í ì àðêåòèí ã È ø ëàá ÷è=àðèø ÈИÒÒÈ Ñòðàòåãèê ì àðêåòèí ã 4-расм. Маркетинг - ИИТТИ - ишлаб чиқариш занжири Маркетинг концепциясига риоя қиладиган фирмаларда маркетинг дирекцияси мавжуд бўлиб, унинг функциялари стратегик ва операцион маркетингни, шу жумладан бозорларни танлаш каби вазифаларни ҳал қилишни ўз ичига олади. Тез ўзгарувчан бозор шароитида узоқ муддатли маркетингли қарорлар қабул қилиш етакчи ўринга киради. Бу маркетинг харажатлари капитал харажат сифатида ва узоқ муддатда ўз самарасини бераётган вақтда бозорга ёндашув глобал ёндашув заруриятидан келиб чиқади. Энг муҳими, корхона мақсадли бозорнинг вужудга келган таркиби шароитида корхона учун ҳам, истеъмолчи учун ҳам сотишдан кейинги хизмат кўрсатиш харажатларининг бир технологиясини ишлаб чиқаришдир. Истеъмолчи маҳсулотнинг сотиб олиш ва эксплуатация қилишни тўлиқ харажатлар қийматини билиш зарур бўлса, корхона узоқ муддатга мўлжалланган маркетинг харажатини тўлиқ ўз-ўзини қоплашини билиш зарурдир.

$www.arxiv.uzБозор  Бозор былагини(ма=садли бо-зорни) танлаш П рофиль  Н арх даражасинитанлаш  М ащсулотсифатини танлаш  Ахборот восита-ларини танлаш Бозор нимани талаб этади? Бозор нима учун сотиб олади? Ким сотиб олади?С отиб олиш жараёни =андай ытади? С отув  С отув щудудинитанлаш  С отув каналинитанлаш  Физик та=симоттурини танлаш  М агазин туринитанлаш Товарни танлаш  М ащсулотнитанлаш  М аркани танлаш  Вариантни танлаш  У паковка(\илофни) танлаш 5-расм. Корхона фаолиятида қарор қабул қилиш соҳалари. Маркетинг стратегиясини ташкил қилувчи қарор қабул қилишнинг мақсади - истеъмол талабига таъсир қилишдир. Унинг воситалари эса товарнинг сифати ва ассортименти, баҳолар, устама ва чегиртмалар, хизматлар тўпламлари етказиб бериш тизими ва бошқалардир. Янги товарлар ишлаб чиқаришга қўйиладиган асосий талаблардан бири, уларни экологияга, атроф-муҳитга ва инсон саломатлигига зиён етказмайдиган бўлишидир. Бундай товарлар ишлаб чиқариш юзасидан бутун дунёда маркетинг тадқиқотлари олиб борилади. Ривожланган мамлакатларда бу тадқиқотлар катта компаниялар, корпорациялар ва фирмалар хомийлигида ўтказилади ва уларнинг натижалари корхоналар томонидан қўлланилади. Илмий изланишлар ҳам катта меҳнат унумдорлигини оширишга хизмат қилса, жамият ва алохида истеъмолчиларнинг талабларига ҳар томонлама жавоб берадиган товарлар миқдори ва сифатини оширади. Маркетинг ҳам бутун бозор иқтисодиёти каби ҳар бир аниқ шароит, ҳар бир фирма, ҳар бир маҳсулот тури ёки хизмат соҳасига алохида ёндашишни, ижодий изланишни талаб қилади.$

www.arxiv.uz Мамлакатимизда вужудга келган иқтисодий, маънавий, экологик вазиятни ҳисобга оладиган бўлсак, биз юртимизни келажакда фаровон, халқимизни тўқ ва соғлом бўлишини истасак, ҳар қандай даражадаги маркетинг фаолияти фақат фойда ва талабни қондириш эмас, балки учинчи унсур инсон, жамият ва табиатнинг соглиғин ҳам ҳисобга олиш шарт. Шундай экан, ижтимоий-аҳлоқий маркетингни шакллантиришни тезлаштириш, бозор иқтисодиётига ўта борган сари уни юксакроқ поғонага кўтариб бориш мамлакатимизнинг ҳозирги ва келажаги учун объектив заруратдир. Қисқача хулосалар “Маркетинг” - сўзи кенг тарқалган бўлсада, асосан қуйидаги уч жиҳатда намоён бўлади: реклама, сотишни рағбатлантириш ва харидорга таъсир кўрсатишдир, яъни бошқача қилиб айтганда мавжуд бозорларни эгаллаб олиш учун фойдаланиладиган савдонинг ўта муҳим воситалари мажмуасидир. Шу билан бир қаторда, маркетинг биринчи навбатда ва энг меркантилистик маънода асосан оммавий истеъмолчилар бозорида кўпроқ, юқори технологиялар, молиявий, ижтимоий ва маданий хизматлар каби секторларда эса камроқ қўлланилади. Маркетинг концепциясига риоя қиладиган фирмаларда маркетинг дирекцияси мавжуд бўлиб, унинг функциялари стратегик ва операцион маркетингни, шу жумладан бозорларни танлаш каби вазифаларни ҳал қилишни ўз ичига олади. Тез ўзгарувчан бозор шароитида узоқ муддатли маркетингли қарорлар қабул қилиш етакчи ўринга киради. Бу маркетинг харажатлари капитал харажат сифатида ва узоқ муддатда ўз самарасини бераётган вақтда бозорга ёндашув глобал ёндашув заруриятидан келиб чиқади. Энг муҳими, корхона мақсадли бозорнинг вужудга келган таркиби шароитида корхона учун ҳам, истеъмолчи учун ҳам сотишдан кейинги хизмат кўрсатиш харажатларининг бир технологиясини ишлаб чиқаришдир.

www.arxiv.uz Истеъмолчи маҳсулотнинг сотиб олиш ва эксплуатация қилишни тўлиқ харажатлар қийматини билиш зарур бўлса, корхона узоқ муддатга мўлжалланган маркетинг харажатини тўлиқ ўз-ўзини қоплашини билиш зарурдир.

www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар: 1. Ассэль Генри. Маркетинг: принципў и стратегия. Учебник для вузов - М.: ИНФРА-М, 200 2. Багиев Г.Л. и др. Маркетинг. - М.: Экономика, 200 3. Дойль Питер. Маркетинг - менеджмент и стратегии. 3-е изданиеҒ Пер. с англ. под ред. Ю.Н.Каптуревского. - С-Пб.: Питер, 2002. 4. Дэвид Кревенс. Стратегический маркетинг. - М.: Издательский дом “Вильямс”, 2003. 5. Котлер Ф., Армстронг Г., Сондерс Дж., Вонг В. Основў маркетингаҒ Пер. с англ. 2-е изд. - М., СПб., 6. Матанцев А.Н. Стратегия, тактика и практика маркетинга. - М.: Юристъ, 2002. Қўшимча адабиётлар О’Шонесси Дж. Конкурентнўй маркетинг - стратегический подход - С-Пб.: Питер, 2002. 2. Постма П. Новая эра маркетинга - С-Пб.: Питер, 2002. 3. www.marketing.spb.ru 4. www.4p.ru 5. www . dis . ru . Маркетинг журнал в России и зарубежом. 6. www.4p.com.ua

O'xshashlar

Бозор иктисодиётида менежмент.

Бозор иқтисодиётида режалаштиришнинг моҳияти ва роли

Бозор инфратузилмасининг ривожланишида давлатнинг роли

Бозор иктисодиётига утиш шароитида аудитнинг роли, максади ва ташкилий принциплари

Маркетингнинг назарий асослари