Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетларининг ҳозирги замон муаммолари

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

210 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1. Маҳаллий бюджет манбаларини шакллантириш ва мустаҳкамлаш масалалари 2. Маҳаллий бюджетларда харажатлар мажбуриятларининг тақсимлаш муаммолари 3. Иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида бюджетлараро муносабатларни такамиллаштиришинг чора- тадбирлари 4. Ҳудудни ижтимоий - иқтисодий ривожлантириш асосида маҳаллий бюджет даромадларини ошириш истиқболлар и

www.arxiv.uz Маҳаллий бюджет манбаларини шакллантириш ва мустаҳкамлаш масалалари Ҳозирги даврда қуйи даражадаги бюджетларнинг юқори даражадаги бюджетлар ва идораларга қатъий маъмурий бўйсиниши амалиёти ўрнига турли даражадаги бюджетларнинг ўзаро муносабатлари қарор топди, бюджетларнинг ўзлари эса ўзгача молиявий мазмун касб этди. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримов Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2001 йил 11 майдаги У- сессиясида давлат бюджети ижросини муҳокама қилиш жараёнида таъкидлаганидек, бюджет жараёнида айнан маҳаллий бошқарув органлари ваколатига кирувчи бюджет маблағлари улушини кўпайтириш лозим. Маҳаллий бюджетлар харажати ошиб бораётган ҳозирги кунда хукумат томонидан уларни даромадларини мустаҳкамлаш билан боғлиқ бириктирилган даромадлар сони кўпайтириб борилди, тартибга солувчи солиқлардан ажратмалар миқдори ошириб борилди. Бу ўз навбатида, маҳаллий бюджетлар даромадларини ошишига, демак, уларнинг ҳудудларида яратилаётган миллий даромадларини тақсимлашдаги ўрнини ошишига олиб келади. Мутахассисларнинг фикрича, «ғарб давлатлари солиқ тизимининг муҳим ташкилий тамойиллари мамлакатнинг худудий-сиёсий тузилишига мос равишда марказий бюджет ва турли даражадаги бюджетлар даромад турларининг аниқ белгиланиши ҳисобланади» 1 . Шу сабабли бюджетлараро муносабатларда солиқ базасини бўлиш ва уни бюджетларга тегишлича барқарор биркитиш, турли бюджетлар мажбуриятлари ва харажатларини аниқ белгилаб қўйиш, бюджетлараро муносабатларнинг янги механизмларини яратиш масалалалрини ҳал этиш кун тартибига қўйилган. Албатта, бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар 1 Мегцерякова О. Налоговме системм развитмх стран мргра. Справочник. М.: С5.

$www.arxiv.uz бюджет ресурсларининг пайдо бўлиши, шаклланиши ва улардан фойдаланиши жараёнида юзага чиқади ва ўзаро муносабатларнинг ягона тизимида бориши керак. Молиявий ресурслар тақсимланиши ва улар тегишлича каналлар бўйича республика ва маҳаллий бюджетларни шакллантириш учун юборилиши, сўнгра молиявий ресурсларнинг жисмоний ва юридик шахсларга йўналтирилиши тартибга солиниши керак. Ҳозирги даврда Ўзбекистоннинг бюджети тизими уч гурухдан иборат омиллар таъсирида фаолият кўрсатмоқда. «Булар қуйидагилардан иборат: • Солиқ Колекси ва янги бюджет қонунлари билан боғлиқ бўлган бюджет ислоҳотлари омиллари; • Ўзбекистон Республикасида бюджет тузилиши, ҳокимият тузилмаси ва механизмларни давлат томонидан ислоҳ қилиш, республика ва минтақалар бюджетлари ваколатларини белгилаб қўйиш омиллари; • тўлов баланси ва бюджет кўрсаткичларининг ўзаро иқтисодий таъсири омилларидир» 2 . Айни пайтда шуни таъкидлаш керакки, бюджетларнинг ўзаро таъсирини тадқиқ этиш услубиёти янги турдаги бюджетлараро муносабатларнинг моҳиятини очиб бериши учун бир қатор масалаларни илмий таҳлил қилиш лозим. Булар жумласига бюджетлараро муносабатларнинг юзага келиш шароитлари, унинг моҳияти ва объектив асоси, бу муносабатларнинг доираси, уларнинг ўзаро таъсири тамойиллари ва механизмлари киради. Ҳудудларнинг молиявий ресурсларининг аксарият қисми маҳаллий бюджетларда шаклланади ва улар орқали тақсимланади. Маҳаллий бюджетлар давлат бюджет тизимида асосий ўринни эгаллайди. Маҳаллий бюджетлар орқали маҳаллий ҳудудларнинг ижтимоий-иқтисодий жиҳатидан ривожланиши молиявий маблағлар билан таъминлаб борилади. 2 Жамолов Ҳ., Хакимова Ш. Взаимодействие звеньев бюджетной сиситемм в условиях либерализации экономики. \\ Экономический вестник Узбекистана. 2001. №6. стр 28.$

www.arxiv.uz Маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджетидаги тутган ўрни уларнинг бюджет даромадларини шакллантириш ва тақсимлаш борасидаги ҳиссаларини таҳлил этишда янада яққол намоён бўлади. Тахлил натижаларидан кўриниб турибдики, маҳаллий бюджетлар орқали давлат бюджетининг асосий молиявий ресурслари шаклланиши билан бирга уларнинг тақсимотини ҳам катта қисми маҳаллий бюджетлар орқали амалга оширилмоқда. У з б е к и с т о н м у с т а қ и л л и к к а э р и ш г а н и д а н к е й и н г и й и л л а р д а г и ислоҳотларнинг дастлабки босқичларида, умумдавлат бюджети маҳаллий бюджетлардан устун мавқеда турди. Бироқ, ислоҳотларни эркинлаштириш шароитида бизнинг олдимизда турган масала бюджет компанентларнинг ўзаро муносабатлари ҳақида эмас, балки республика бюджетнинг функционал ролини қисқартириш ва маҳаллий бюджетларнинг асл функцияларини шакллантириш масаласидир. Маҳаллий бюджетларда назарда тутилган айрим харажатларни мақсадли молиялаштириш учун қуйи бюджетлар ҳисобига киритиладиган даромадларни республика бюджетига ўтказиши мумкин. Лекин бундай муносабатларда, бизнинг назаримизда, молия тизимининг вертикал бошқарувда бири-бирига бўйсиниши кузатилади, бу эса бюджетлараро муносабатлар эркинлигини жиддий чеклаб қўяди. Айни пайтда қуйи бюджетлардан фан, таълим, маданият, соғлиқни сақлаш, жисмоний тарбия ва спорт, ижтимоий таъминот, аҳолини ижтимоий ҳимоялаш, бошқарув ҳамда давлат ҳокимияти органлари фаолиятини таъминлаш, бюджет ташкилотларини жорий харажатлари, мақсадли дастурлари ва тадбирлар амалга ошириш молиялаштирилади. Юқоридагилардан кўринадики, бу харажатларда давлатнинг минтақалардаги иқтисодий сиёсатининг асосий қисми мужассам этилган. Аслида бюджетларнинг ўзаро муносабатлари ва алоқаларида республика бюджетининг бу қадар салмоқли устиворлиги бўлмаслиги керак. Бир қатор мамлакатларда бюджетлараро муносабатларни

www.arxiv.uz такомиллаштириш харажатлар мажбуриятларининг бюджетлар ўртасида тақсимлаши бюджет харажатларини молиялаштириш тартибини қатъий белгилаб қўйиш, даромадлар манбаларини узоқ муддатли чегаралаш, бюджетлардан молиялаштириладиган харажатларнинг миқдори, таркиби ва амалга ошириш тартибини аниқлашни қуйи ҳокимият органларига бериш каби йўналишда боради. Масалан, Россия Федерациясида бюджетлараро муносабатларнинг мавжуд тизими теран ислоҳотларга муҳтож. Ҳозирга қадар асосий эътибор молия ресурсларини бюджет тизимининг турли даражалари ўртасида ва минтақалар ўртасида қайта тақсимлашга қаратиб келинди. Ҳозир эса бюджет мажбуриятлари ва уларнинг ижроси учун жавобгарликни турли даражадаги ҳокимият органлари ўртасида аниқ белгилаб қўйиш вазифаси турибди. Иқтисодиёт соҳасида эркинлаштириш давлатнинг хўжалик субъектлари ишига аралашувини чеклашни, уларнинг иқтисодий эркинлиги ва иқтисодиётнинг барча соҳаларида хусусий мулк миқёсларини кенгайтиришни назарда тутади. Бу вазифаларни фақат бюджет сиёсати тамойилларини маҳаллий бюджетлар фойдасига тубдан ўзгартирмасдан туриб ҳал қилиб бўлмайди. Мамлакатда ижтимоий фаровонликни таъминлашда давлат аҳолига бепул берадиган ижтимоий неъматларнинг роли ошиб боради ва уларни молиялаштириш бюджетдан бўлади. Биз биламизки, ҳозирги иқтисодиёт ғоят сифатли иш кучини талаб этади ва шу муносабат билан инсон капиталининг иқтисодиёт учун аҳамияти беқиёс ошади ва унга катта инвестициялар талаб қилади ва буларни катта қисми бюджетдан молиялаштирилади. Бюджетнинг асосий вазифаси ижтимоий неъматларни такроран яратиб, уларни эл хизматига тақдим этишдир. Бу хизматларни талаб- эҳтиёжларга мос равишда яратиш уларни маҳаллийлаштириш зарур бўлади. Бу эса ўз навбатида маҳаллий бюджетлар аҳамиятини оширади. Бироқ ижтимоий неъматлар умуммиллий ва маҳаллий аҳамиятга молик бўлади. Мана шунинг ўзи уларни турли манбалар ҳисобидан молиялаштиришни

www.arxiv.uz талаб этади. Булар марказлашган ва маҳаллий маблағлар бўлиши мумкин. Турли манбалар нисбати бюджетлараро муноосабатларни юзага келтирадики, у объектив шароитдан келиб чиқади, чунки ижтимоий неъматларнинг табиати улар исътемолини ва шунга биноан уларни ҳосил этиш жараёнини молиялаштиришни кўп манбали қилади. Юқоридаги фикр-мулоҳазалардан келиб чиққан ҳолда, бюджетнинг зарурлигини фуқаролик жамиятида индивидуал ва корпоратив эҳтиёжлардан ташқари, ижтимоий эҳтиёжларни бўлишидан ва уларни марказлаштирилган ресурслар ҳисобидан қондирилиши билан асослаш мумкин. Бюджет функцияларига келсак, улар таркибида ижтимоий неъматларни доимо яратилиб туриш ва аҳолига етказилиб беришини молия ресурслари билан таъминлаш ва иқтисодиётни тартиблаш воситаси бўлишини киритиш зарур. Давлатнинг юридик ва жисмоний шахслар билан молия муносабатлари давлат бюджетининг даромадлари ва харажатлари асосида шаклланди. Бюджетнинг даромадлари ва харажатлари -махсус иқтисодий шакллар бўлиб, уларнинг асосида жамиятда яратилган молиявий ресурсларнинг қайта тақсимланиши юз беради. Демак, марказий ва маҳаллий даражадаги бюджет моҳияти жиҳатидан бюджет даромадлари ва харажатлари кўринишида амал қилади. Бозор иқтисодиётига ўтаётган мамлакатларнинг муаммолари, хусусан, собиқ социалистик мамлакатларда давлат имкониятларининг номукамаллиги иқтисодий ва ижтимоий сиёсатнинг кўпгина соҳаларида ривожланиш истиқболлари учун жиддий тўсиқ сифатида баҳоланади. Ижтимоий ва иқтисодий жараёнларни давлат томонидан тартибга солишда бир неча муҳим мақсадлар кўзланади. Биринчи навбатда, бозор иқтисодиётининг нормал фаолият кўрсатишини таъминлаш ва ижтимоий-иқтисодий тизимнинг ўзини ижтимоий ларзалардан ҳимоя қилиш киради. Давлат ўзининг асосий эътиборини устивор йўналишларга қаратади. Бундай устивор йўналишларга қуйидагиларни киритиш мумкин:

www.arxiv.uz => иқтисодий сиёсатни ишлаб чиқиш; => таълим ва соғлиқни сақлаш тизимларини ривожлантириш; => транспорт тармоғини қуриш ва унинг ишлашини таъминлаш. Давлат иқтисодий жараёнларни тартибга солишда ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишда чора-тадбирлар кўришда фаол рол ўйнамоғи лозим. Бу ўринда гап давлат жамиятнинг иқтисодий ҳаётига аралашиши керакми ёки аралашмаслиги лозимми деган масала хусусида бораётгани йўқ, гап давлат бу ишни қай тарзда ва қандай маблағлар билан амалга ошириши ҳақида бормоқда. Бозор муносабатларигп ўтишда маҳаллий бюджетлар ролини ошириш ва молиявий ресурсларни бошқариш алоҳида аҳамиятга эга. Бундай ёндашувга асос шуки, давлат бюджети даромадларини кўпайтириш ва шакллантиришда асосий ҳиссани маҳаллий бюджетлар қўшади. Иккинчи томондан, маҳаллий бюджетларни мустаҳкамлаш бўйича тадбирлар мажмуида жойларда умумий иқтисодий аҳволни яхшилашга ёрдам берадиган, бозор инфратузилмасини ривожлантириш учун катта аҳамиятга эга бўлган тадбирлар мавжуд. Бизнинг фикримизча, «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонунда белгилаб қўйилган ўзаро боғлиқлик сўзлари ифодаланган. Маҳаллий бюджетлар даражасида аҳвол ҳозирги эркин бозор иқтисодиёти талаблари даражасига мос бўлиши учун худди шу қонунда бу нормативларнинг минимал параметрларини белгилаб қўйиш ёки ғарб мамлакатлари амалиётида кўп қўлланиладиган қуйи ва юқори чегаралар вилкасини» белгилаб қўйиш мумкин. Жойларда маҳаллий хом- ашёларга асосланган ишлаб чиқаришни кенгайтириш, мавжуд ишлаб чиқариш қувватларидан самарали фойдаланишга, мамлакат табиий бойликларини кенг ишлатишга шароит яратади ва валюта маблағларининг тежалишини таъминлайди. Масалан, Сурхондарё вилоятда 1950 йилдан бошлаб йилига 200 минг тонна кўмир қазиб чиқариш қувватига эга бўлган Шарғун кўмир кони фойдаланилаяпти.

www.arxiv.uz Йилига 150 минг тонна кўмир брикети ишлаб чиқаришга мўлжалланган брикет фабрикаси ишлаб турибди. Жарқўрғон туманидаги "Хоудак" йод ва бром ишлаб чиқариш корхонаси ишга туширилди. Ҳозирги кунда 2735 метр чуқурликдан 75 градус иссиқликда йод-бром таркибли сув отилиб чиқмоқда. "Ховдак" да йилига 3 тонна йод ва 52 тонна бром моддаси ишлаб чиқариш имконияти борлиги аниқланди. Вилоятнинг Жарқўрғон туманидаги Какайди массиви (Боботоғ этаклари) дан ҳам йилига 3.5 тоннага яқин йод, 81 тонна бром, Термиз туманидаги Учқизил массивидан 1.4 тонна йод ва 33.4 тонна бром моддасини олиш зонаси мавжуд. Бойсун кўмир конининг кўмири сифат жиҳатидан металлургия саноатида фойдаланиш мумкинлиги ҳисобга олиниб Бойсунда йирик шахта қурилиши давом этаяпди. Вилоятда бир қанча ғишт заводлари ва қурилиш материаллари ишлаб чиқарувчи комбинатлар ҳам ишлаб турибди. Вилоятда бозор иқтисодий тизимларини шакллантириш мақсадида жадал суръатлар билан хусусийлаштириш ишлари амалга оширилмоқда. Саноат ишлаб чиқаришининг 2006-йилга мўлжалланган, истиқбол кўрсаткичлари алоҳида корпорация ва уюшмалар олдида турган вазифалар, инвестиция лойиҳалари асосида ишга тушириладиган қувватлар техника билан қайта жиҳозлаш ва ресурслар билан таъминлаш режалари ҳамда ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларга талаб даражаси асосида ҳисоблаб чиқилган. Саноат маҳсулотларини ишлаб чиқариш ҳажми 5.8 фоизга ошиши асосан рақобатбардош маҳсулотлар ишлаб чиқараётган тармоқларнинг жадал ривожланиши ҳисобига эришилади. Вилоятда фаолият кўрсатаётган корхоналар (қишлоқ хўжалиги, қурилиш, транспорт, енгил саноат)нинг қандай қувват билан ишлаётганликларини чуқурроқ талил қиладиган бўлсак, вилоят маҳаллий бюджетига тушадиган қўшимча даромад манбаларини кўришимиз мумкин. Замонавий чет эл-технологияларини олиб киришдаги имтиёзларга қўшимча равишда четдан технологик асбоб-ускуналарни олиб кираётган хўжалик субъектларини божхона божи тўлашдан озод қилиш м ўлж ал ла нг ан .

www.arxiv.uz Т ак лиф эт ил аё тг ан та дб ир йи рик иш ла б ч иқ ар иш ни мамлакатимизда жойлаштириш, маҳаллийлаштириш (локализация) ишларини кенгайтиришни, экспортга йўналтирилган рақобатбардош ва сифатли маҳсулотлар ишлаб чиқаришни ҳамда иқтисодий тармоқларни-қайта қуроллантиришни рағбатлантиришга қаратилган. Иш жойларини яратиш тадбирлари ва меҳнатни қўллаш соҳаларини кенгайтириш натижасида 400 мингга яқин янги иш жойлари яратилди. Янги иш жойларини кенг кўламли бизнес соҳаси қатори кичик ва хусусий бизнес соҳаси ҳамда иқтисодиётнинг нодавлат соҳаларида яратиш кўзда тутилмоқда. «Мустақил молиявий сиёсатни республиканинг бюджет тизимини м устаҳкам лаш, м ахаллий бю дж ет даром адларининг тўлдирилишини таъминлайдиган ва амалий фаолликни рағбатлантирадиган изчил солиқ сиёсатини ўтказиш, шунингдек, корхоналар ва ташкилотларнинг молиявий аҳволини соғломлаштириш, уларнинг тадбиркорлик ва сармоядорлик фаолиятини ривожлантириш йўли билан шакллантириш мўлжалланмоқда» 3 . Маҳаллий бюджетлар харажатлари таркиби даромадларига қараб жуда тез ўзгарувчан бўлиши мумкинлиги кўриниб турибди. Шундан маълум бўладики, мамлакатимизда бюджет жараёни самарадорлиги, турли даражадаги бюджетлар ўртасидаги ўзаро муносабатлар нуқтаи назаридан, биринчи навбатда маҳаллий бюджетлар реал даромадларига боғлиқ. Шу сабабли масаланинг шу жиҳатларига алоҳида эътибор бериш лозим. Маҳаллий бюджетларда харажатлар мажбуриятларининг тақсимлаш муаммолари Барча даражадаги бюджет харажатларида янги моддаларнинг юзага келиши бозор муносабатларига ўтиш шароитларида кучли ижтимоий 3 Каримов И. А. Банк тизими, пул муомаласи, кредит, инвестиция ва молиявий баркарорлик тўғрисида.Т., Ўзбекистон, 2005. -1026

www.arxiv.uz сиёсатнинг амалга оширилиши билан ҳам боғлиқ. Бу харажатлар жумласига аҳолини ижтимоий ҳимоялаш бўйича чора-тадбирлар учун ажратиладиган харажатлар кириб, улар болали оилалар ва кам таъминланган оилаларга бериладиган нафақалар ҳамда бюджет ҳисобидан аҳолига ижтимоий аҳамиятдаги хизматларга қўйиладиган нархлардаги фарқларни қоплашни ўз ичига олади. Бюджет тизими даромадларини тақсимлашнинг асосий вазифаси Ўзбекистон Республикаси Давлат бюджети даромадларини алоҳида бюджетлар ўртасида шундай қайта тақсимлашдан иборатки, улардан ҳар бири ўзига ажратилган барча харажатларни қоплайдиган маблағлар билан таъминланган бўлиши шарт. Бозор иқтисодиётига ўтаётган давлатлар тажрибаси шуни кўрсатадики, харажатларни тақсимлашда ваколатлар бўлиниши, солиқларни бириктириб қўйиш, қуйи бюджетларга молиявий ёрдамлар тақдим этиш шакллари турличадир. Ўзбекистон Республикасида харажат ваколатларининг аниқ бўлиб қўйиш тартибининг йўқлиги харажатларни қуйи даражадаги бюджетларга тақчилликни юклаш мақсадида қайта тақсимлашга имкон беради, алоҳида харажатларнинг самарасиз молиялаштирилишига ва кескин камайтирилишгига олиб келади. Марказ томонидан маҳаллий бюджетларни шакллантириш ва ижро этиш устидан кучли назорат бўлишига қарамасдан масъулиятини ва жавобгарлигини пасайтиради. Бизнинг фикримизча, харажат ваколатларини бўлиб беришда қоидага кўра, ҳар бир соҳани молиялаштирувчи ҳукумат улушини белгилайди, шунга кўра аҳолини ҳимоя қилиш харажатлари тўлиқ маҳаллий бюджет ҳисобидан амалга оширилади. Табиийки, аксарият ҳолларда маҳаллий бюджет маблағлари ушбу мақсадларга етарли бўлмайди, бу эса бюджет ссудалари оқимини кўпайишига олиб келиши мумкин, бу ҳолатни бартараф этиш мақсадида молиявий маблағларни Республика бюджетидан мақсадли субвенциялар кўринишида берилиши лозим. Ҳақиқатдан ҳам, бюджет харажатларини амалга оширишда бир қатор

www.arxiv.uz камчиликлар мавжуд. Хусусан, бюджет маблағларини ҳисобидан сотиб олинадиган товарлар баҳосини сунъий равишда ошириш, бюджет маблағларини мақсадсиз ишлатиш ҳоллари кўп учрамоқда. Иқтисодиётнинг бозор муносабатларига ўтиши маҳаллий бюджетнинг, ижтимоий йўналтирилган харажатларини кўпайтириш, фуқароларнинг ижтимоий ҳимоя қилинишини кўпайтириш, кенг кўламли ижтимоий дастурларни маблағ билан таъминлаш манбалари билан оқилона уйғунлаштириб борилишини тақозо этади. Президентимиз таъкидлаганларидек, Давлат бюджети даромадларининг катта қисмини жойларга берилган бюджетларни мустаҳкамлаш зарур. Маҳаллий бюджет орқали таълим, соғлиқни сақлаш, маданият, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш молиялаштирилдики, бу жараёнлар бугунги кунда давлат ижтимоий сиёсатининг диққат марказида турганлиги билан изохланади. Маҳаллий бюджетларнинг мавқеини янада ошириш хукуматимизнинг бюджет сиёсатини самарадорлигини оширишга хизмат қиладиган муҳим омил эканлиги шубҳасиздир, бу борада уларни янада қўллаб-қувватлашга харакат қилинмоқда. Биз биламизки. солиқлар ЯИМ ни тақсимлаб бюджетга туширади ва у орқали давлатнинг ижтимоий зарурий харажатларини молиялаштиришга йўналтиради. Давлатнинг ижтимоий соҳадаги сиёсатини бевосита маҳаллий бюджетлар орқали устун равишда амалга ошириб борилади. Ўзбекистоннинг бозор иқтисодиётига ўтиши даврида маҳаллий бюджетларнинг харажатлари давлат бюджетида ҳажми ошиб борди. Маҳаллий бюджетларнинг харажатлари ошиб бориши билан биргаликда харажатлар таркибида ҳам ўзгаришлар амалга оширилди, бевосита бозор иқтисодиётига ўтиш ҳамда давлат томонидан олиб борилаётган молия- бюджет сиёсати билан боғлиқдир. Маҳаллий бюджет харажатларнинг асосий қисмини ижтимоий маданий ва аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш харажатлари ташкил қилган. Давлатнинг келгуси даврдаги мақсад ва вазифаларини

www.arxiv.uz молиялаштиришни таъминлашнинг асоси негизи сифатида барча даражалардаги бюжетларни тайёрлаш, кўриб чиқиш, қабул қилиш ва ижро этиш жараёни муддатлари ҳамда босқичлари жиҳатидан келишилган ҳар бир босқичнинг аниқ ижрочилари кўрсатилган ягона бюджет цикли бўлади. Белгиланган қатъий календар муддатлари бюджет жараёни барча қатнашчиларининг мувофиқлаштирилган тарзда ишлашларига кўмаклашади. Айрим босқичларда муддатларни ўзбошимчалик билан белгилаш эса бутун жараённи издан чиқариб юбориши мумкин. Бу эса биринчи навбатдаги сарф-харажатларнинг ўз вақтида молиялаштирилмай қолишига олиб келиши мумкин. «Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорига биноан Ўзбекистон Республикаси Молия вазирлиги Қорақалпоғистон Республикаси бюджетида, вилоятлар ва Тошкент шаҳар бюджетларида назарда тутилган айрим харажатларни мақсадли молиялаштириш учун қуйи бюджетлар ҳисобига киритиладиган даромадларни республика бюджетига ўтказиши мумкин» 4 . Бу тартибда қайта тақсимлашдан шу нарса яққол кўринадики, аксарият ҳолда маҳаллий бюджетлар ҳолати хеч қандай ҳимояланмаган. Бундай вазиятда, маҳаллий бюджетлар қўшимча даромад топишдан кўра республика бюджети маблағларин ўз фойдасига қайта тақсимлаш юзасидан манфаатдор бўлиб қолади. Давлат томонидан кўрсатиладиган ижтимоий хизматларнинг айрим турларини маҳаллий ҳокимият органлари томонидан бажарилиши ғоят самарали бўлишини тасдиқлайдиган кўпдан-кўп илмий далиллар мавжуд. Кўпгина ҳолларда давлатнинг хизмат кўрсатиш соҳасидаги сиёсати, биринчидан, турли маъмурий-ҳудудий бирликлар ўртасида фарқ қилиши лозим, иккинчидан, даромадларни қайта тақсимлаш ва макроиқтисодий барқарорлаштириш соҳасида давлат сиёсати мақсадлари бу вазифаларни марказий ҳокимият органларига юклашни белгилаб беради. Умуман олганда, давлат ҳокимияти даражалари ўртасида ваколатларни 4 Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги қонуни. 2000 йил. 14 декабр. 21- модда.

www.arxiv.uz тақсимлаш тўғрисидаги умумий бўлган гипотезалар кўпгина мунозараларга сабаб бўлди ва ижтимоий сектор иқтисодиёти ривожланишининг ҳозирги босқичида ҳам ўз аҳамиятини сақлаб келмоқда. Ҳозирги кунда илмий тадқиқотчилар давлат молиясини бошқаришгнинг асосий муаммоларидан бири-бюджети тизими даражалари ўртасида харажатлар ваколатларини тақсимлаш муаммосидир деб ҳисобладилар. Биринчи марта федерализм соҳасидаги тадқиқотчиларадн бири-А.Токвиль ўз асарида кўрсатган. А.Токвиль гепотезаси давлат ҳокимиятининг турли даражалари ўртасида харажатлар мажбуриятини тақсимлашнинг асосий тамойилларини аниқлаш орқали янада ойдинлаштиради. Кўпгина ҳолларда давлатнинг хизмат кўрсатиш соҳасидаги сиёсати, биринчидан турли маъмурий-ҳудудий бирликлар ўртасида фарқ қилиши лозим, иккинчидан, даромадларни қайта тақсимлаш ва макроиктисодий баркарорлаштириш соҳасида давлат сиёсати мақсадлари бу вазифаларни марказий ҳокимият органларига юклашни белгилаб беради деб қаралади. Давлат молияси бошқаришнинг асосий муаммоларидан бири-давлат молиясининг таркибий тузилишига оид бўлиб, турли даражадаги бюджетлар ўртасида харажатлар мажбуриятларини ваколатларининг тақсимланишидир. Бундан юз йил аввал бюджет федерализми соҳасининг тадқиқотчиларидан бири А.Токвил таклиф қилган. Харажатлар мажбуриятларининг бир қисмини бюджет тизимининг қуйи даражаларига берилиши шарт, чунки мустақил бюджетларни бошқарадиган ҳокимият органлари мавжуд. Бунда турли даражадаги ҳокимият органларининг асосий функцияларидан бири ушбу маъмурий- ҳудудий бирлик резидентларининг талаб-ҳоҳишларига мувофиқ ҳолда, маҳаллий ижтимоий неъматларни тақсимлашдан иборат бўлади, фуқаролар маъмурий-ҳудудий тузилманинг турли бўғинларида таклиф этилаётган кўп турли ижтимоий неъматлардан ўзи учун энг мақбулини танлаб олиш имконига эга бўлади.

www.arxiv.uz Ижтимоий неъматларни таклиф этиш оптимал даражасининг асосий шарти- бутун жамият учун ижтимоий ва хусусий неъматлар ўртасидаги нисбатни меърий нормалари асосида бўлишни такозо этади. Маълумот олишнинг мақсади-жамият меҳнат ресурсларини қийматини ошириш, хусусий таълим инсон капитали кўпайтириш, демак, келажакда кутиладиган шахсий даромадни оширишдан иборат. Турли даражадаги бюджетлар учун қайси давлат хизматларини молиялаштириш бўйича ваколатларни бериш ва қай даражада уларнинг зиммасига юклаш лозим деган масалага жавоб бериш мумкин эмас, бу масаланинг ечимини харажатлар мажбуриятларини тақсимлашда давлат харажатларининг самарадорлигини тадқиқ этиш орқали излаш керак. Иқтисодиётни эркинлаштириш шароитида давлат бюджети ҳисобига маблағ билан таъминланадиган соҳаларда иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш, бюджет маблағларидан самарали фойдаланишни назоратини такомиллаштириш бугунги кунда долзарб масалалардан бири ҳисобланади. Юқоридагилардан келиб чиққан ҳолда хулоса қилиш мумкинки, давлат хизматининг айрим турларини маҳаллий ҳокимият органлари орқали тақдим этиш орқали уларни самарадорлигини ошириш мумкин. «Бундай ҳолда минтақада аҳолининг турмуш фаровонлиги таъминлайдиган давлат хизматининг таркиби ва сифати аниқланиши керак» 5 . Мазкур муаммоларни ечиш учун давлат харажатларининг самарадорлиги ошириш бўйича турли мамлакатлардаги харажатлар мажбуриятларини тақсимланиш вариантларини кўриб чиқиш зарур. Жаҳон амалиётида харажатлар мажбуриятларини тақсимлашнинг хилма-хил моделлари ва шунга мос молиялаштириш механизмлари қўлланилади (жадвалга каранг). Бунда ўз даромад базасидан ташқари ва бюджет тизимининг юқори даражасидан келадиган трансфертларнинг 5 Грицюк. Т.В. Проблемм организации государственнмх финансов в многоуровневой структуре. Финансм. 2003. №7. стр27.

www.arxiv.uz бўлиши давлат ижтимоий хизматни кўрсатишда минтақавий ва маҳаллий ҳокимият органларининг мухторлик даражасидан гувоҳлик беради. Хориж тажрибалари кўрсатадики, трансфертларга боғланиб қолиш ҳудудларнинг аҳоли талаб-истакларинига жавоб берадиган бюджет сиёсатини ишлаб чиқиш ва амалга ошириш мустақиллигини чегаралаб қўяди. Хулоса қилиб айтганда, республикамизда бозор муносабатлари шароитида амалга оширилаётган иқтисодий ўзгаришларни таъминлашдаги жараёнлар, жумладан, бюджет ижросининг бажарилишини қатъий таъминлашда, бюджетдан биринчи даражали устивор ижтимоий харажатларни молиялаштиришда ва бюджет маблағларидан мақсадли, самарали фойдаланишда бюджет интизомини мустаҳкам лаш борасида олиб борилаётган чора- тадбирларни янада такомиллаштириш лозим. Бунинг учун, биринчи навбатда, ҳар қандай харажатлар мажбуриятининг уч таркибий қисмга-қонун билан тартибга солиш, молиялаштириш ва маъмурий бошқаришга бўлинишига эътибор бериш зарур. Лекин, деярли барча мамлакатларда қуйи ҳокимият даражалари зиммасида қолдирилган хизматларнинг айрим турлари мавжуд. Бу ўринда гап «биринчи навбатда уй-жой-коммунал хўжалиги, ҳудудни ободонлаштириш, маҳаллий тарнспорт қатнови, ёнғиндан ҳимоя, ҳуқуқ- тартиботни муҳофаза қилиш ва бошқалар соҳасидаги хизматлар ҳақида бормоқда. Бундан ташкари, давлат бошқарувининг қуйи бўғинларига учта асосий харажатлар турини биркитиб қўйишнинг мақсадга мувофиқлиги ҳам таъкидланади, булар ижтимоий таъминот, таълим ва соғлиқни сақлашга харажатларидир. Лекин ижтимоий соҳа харажатларини бошқариш бўйича ваколатларни маҳаллий даражага беришда даромадларни шакллантириш соҳасидаги муайян ваколатлар билан қўшиб бериш ёки юқори турувчи бюджетдан молиялаштиришнинг доимий қоидаларини жорий қилиш мумкин. Бугунги кунда харажат ваколатларининг республика ва маҳаллий бюджетлар ўртасида чегараланиши тизимлашмаган шаклга эга. Молия вазирлиги ва маҳаллий молия органлари ўртасидаги келишмовчиликлар

www.arxiv.uz маҳаллий бюджетлар харажатларини режалаштириш вақтидаёқ пайдо бўлади. Маҳаллий бюджетлар харажатларини режалаштираётганда Молия вазирлиги ўз имкониятларидан, яъни режалаштирилаётган даромадлардан келиб чиқади. Ҳудудлар даражасида эса харажатлар режалаштирилиши эҳтиёжлардан келиб чиқади ва бу Молия вазирлиги режасидан ошиб кетади. Келишув жараёнида маҳаллий бюджетлар харажатларининг даромад базасидан келиб чиқадиган оқилона варианти аниқланади. Маҳаллий бюджетлар харажатларини режалаштираётганда келишмовчиликларни бартараф қилиш нормативларидан фойдаланилгандагина мумкин бўлади. Ҳозирги босқичда маҳаллий бюджетлар харажатларини йўналишлар бўйича аҳоли жон бошига тўғри келадиган ўртача нормативлар асосида, туман коэффицентларини ҳисобга олиб баҳолаш, бизнинг фикримизча, энг мақбул усул ҳисобланади. Таълим соҳасидаги харажатларни тақсимланиши давлат ҳокимиятининг турли даражлари ўртасидаги тўқнашувларга классик мисол бўла олади. Мактабгача тарбия, бошланғич, ўрта ва олий таълим бюджет тизимининг қайси даражасидан молиялаштирилиши кераклиги масаласида мамлакатлараро катта фарқлар кузатилади. Амалда жаҳондаги ривожланаётган мамлакатларда бепул бошланғич таълим ҳам бепул ва олий таълим давлат томонидан субсидияланади. Лекин, бошланғич таълимни маҳаллий молиялаштириш-нинг мақбуллигига қуйидаги далиллар асос бўлади: биринчидан, таълим хизмати ҳудудий жиҳатдан кенгроқ тарқалган бўлиши лозим; иккинчидан, кичик мактаблар одатда юқорироқ таълим даражасини таъминлайди; учинчидан, ўқувчилар ота-оналарининг мактаб ишларида бевосита иштирок этиши бошланғич таълим сифатига ижобий таъсир кўрсатадигна омил ҳисобланади. Айни пайтда шуни ҳам таъкидлаш лозимки, кўрсатилган харажатлар ва таълим сифатининг минтақалараро табақаланиши таълим харажатларини марказлаштирмаслик оқибати ҳисобланади, бу эса минтақаларнинг

www.arxiv.uz даромадларга кўра табақаланишини кучайтиради, халос. Шу сабабли кўпгина мамлакатларда таълим хизматларини молиялаштириш бўйича марказлаштирилмаган харажатлар ваколатлари билан бир қаторда минимал таълим стандартлари ҳам жорий этилган. Соғлиқни сақлаш соҳасида хусусий ва давлат секторининг турли рол ўйнаши, бу хизматларни молиялаштириш борасида турли даражадаги ҳокимиятлар муносабатларига ҳам таъсир этади. Масалан, санитария- эпидемилогия хизмати, профилактика тиббиёт муассасалари, одатда, маҳаллий ҳокимият органлари томонидан бошқарилади ва молиялаштирилади. Юқумли касалликларнинг тарқалишини бартараф этиш самаралироқ бўлиши учун молиялаштириш давлат ҳокимиятининг юқори даражалари томонидан амалга оширилиши керак. Шуни таъкидлаш лозимки, солиқларни давлат ҳокимияти даражалари ўртасида тақсимлашда харажатлар мажбуриятларини марказлаштирмаслик тамойилига асосланиши мумкин. Бу тамойилга кўра, минтақавий ва маҳаллий ҳокимият органларининг давлат молия ресурсларини тақсимлаш функциялари асосан маъмурий-ҳудудий бирлик аҳолисига давлат хизматларини бевосита кўрсатишдан иборат бўлиши лозим. Жаҳон тажрибасининг кўрсатишича, бюджет федерализми назариясига кўра ресурсларни марказлаштирмаслик усуллари, ўз-ўзини бошқарадиган ҳудудий бирликлар миқёсини, уларнинг бюджетларини тўлдириш ва харажатларини молиялаштириш механизмларини оқилона танлаш тамойилларига жавоб берадиган жиҳатлар, тенденциялар мавжуд. Бюджет федерализми назарияси иқтисодий самарадорлик тамойилига жавоб берадиган бюджет тузилмаларининг ўзаро муносабатлари ва таъсирини ўрганади. Ҳақиқий бюджет федерализми фақат ижтимоий неъматларга бўлган эҳтиёжларни белгилашдан иборат эмас, балки, уларни таъминлаш учун молиявий заҳираларни шаклантиришда ҳам бир қадар мустақилликни

www.arxiv.uz назарда тутади. Утиш даврида ҳудудларнинг даромад базасидаги нотекисликларни бартараф этиш мураккаб масала бўлиб қолмоқда. Бундай шароитда бюджет федерализмини ривожлантириш фақат иқтисодий омилларга боғлиқ эмас. Кейинги йилларда кўпгина хориж мамлакатларидаги бошкарув тизимини трансформациясининг асосий элементи номарказлаштиришдир. Лекин ҳар бир мамлакатларни алоҳида олинганда уларнинг талаби ва ҳолати ҳар хил. Номарказлаштиришни амалга оширишнинг ягона формуласи йўқ, номарказлаштиришни бошланишининг мезонлари белгиланмаган. Лекин шунга қарамасдан, номарказлаштиришнинг мақсади битта; давлат хизматини сифатини ошириш, маҳаллий ҳокимият органлари ваколатларини тақсимлаш, қиммат турадиган марказлаштиришдан қутилиш ва янада самарали ҳамда эгилувчан тизимга ўтиш. Энг асосийси сиёсий барқарорликни қўллаб- қувватлашни таъминлашдир» 6 . Ўзбекистон Республикасида, айниқса, ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида жами бўғинларда чин демократик институтларнинг қарор топиши ғоят муҳим аҳамият касб этади. Бу нарса кучли фуқаролик жамиятини барпо этишнинг зарурий шарт-шароити ҳам ҳисобланади. Иккинчи томондан, фуқаролик жамияти бюджет федерализми амалиётини ривожлантириш ва кенгайттириш билан узвий боғланиб кетади. Гап шундаки, бюджетни марказлаштирмасликнинг маъноси ва афзаллиги ҳам давлат муниципал органларнинг ҳудудий табақалашувини ҳисобга олган ҳолда аҳолининг талаб-эҳтиёжларини тўғри баҳолаш қобилияти билан белгиланади. Юқорида келтирилган тахдиллардан хулоса чиқаришимиз мумкин. Демак, ҳокимиятни демократик асосда қуриш, маҳаллий муаммоларни ҳал этишга фуқароларнинг жалб этилиши бюджет харажатларига таъсир этади. Чунки Ўзбекистон тараққиётининг ҳозирги босқичида бюджет тизимларининг ўзаро муносабатларини ривожлантириш икки асосий 6 Андик Ф. Децентрализация и государственнме финансм. // Экономическое обозрение. 2002. №10. стр 11.

www.arxiv.uz талабга-кучли фуқаролик жамиятини шаклланттириш ва мамлакатда иқтисодий ва ижтимоий ҳаётни хар томонлама эркинлаштиришга жавоб бериши талаб қилинади. «Россия Федерацияси Конститутциясига мувофиқ, Россия Федерацияси ва РФ субъектларининг турли соҳаларда ишларни олиб бориш ва ваколатларини чегаралаш бюджет федерализми асосларини ташкил этади» 7 . Россия Федерациясида бюджет федерализмига асосан алоҳида иш олиб бориш соҳалари қуйидагилардан иборат: ♦ Федерал давлат мулкини бошқариш; ♦ федерал сиёсат ва Россия Федерациясининг иқтисодий, ижтимоий, экологик, маданий ривожлантириш бўйича федерал дастурлар асосларини белгилаш; ♦ федерал бюджет, федерал солиқлар ва йиғимлар, минтақавий ривожлантиришнинг федерал фондларини бошқариш. Россия Федерацияси ва РФ субъектларининг бюджет федерализмига асосан биргаликда иш олиб бориш соҳалари қуйидагилардан иборат: ♦ умумий тарбия масалалари, таълим, фан, маданият, жисмоний тарбия ва спортни бошқариш; ♦ соғлиқни сақлаш, оилани, она ва болаликни ҳимоя қилиш, ижтимоий таъминот, ижтимоий ҳимоялаш, ♦ давлат мулкини чегаралаш; ♦ ер, сув ва бошқа табиий ресурслардан фойдаланиш; ♦ табиатни алоҳида қўриқланадиган ҳудудларида атроф-мухитни мухофаза қилиш ва экологик тозаликни таъминлаш; ♦ солиққа тортиш ва йиғимларнинг умумий тамойилларини белгилаш; ♦ маъмурий, меҳнат, оила, турур-жой, ер, ўрмон, сув атроф- муҳитни қўриқлаш қонунчилигини ишлаб чиқиш; 7 Бабич А.М., Павлова Л.Н. Государственнме и муниципальнме финансм. Учебник для вузов. ЮНИТИ. стр164.

www.arxiv.uz ♦ давлат ҳокимияти ва ўз-ўзини бошқариш органлари (бошқариш) тизимини тамойилларини белгилаш. Бюджет федерализми аслида самарали бўлиши учун, биринчидан, муайян ҳудудга наф берадиган ижтимоий неъматларни етказиб беришга таалуққли қарорлар марказлаштирилмаган тарзда қабул қилиниши керак. Иккинчидан, нафликни маҳаллийлашттириш, харажатларини ҳам ҳудудлаштириш талаб этилади, яъни минтақа маҳаллий ижтимоий неъматлар етказиб беришни молиялаштириш жавобгарлигини ўз зиммасига олади. Учинчидан, маҳаллий ижтимоий неъматларга кирадиган афзалликлар минтақалар доирасида кўпроқ фарқланади, бироқ бу эса минтақа аҳолисининг бутун мамлакат аҳолисига қараганда кўп жиҳатлардан бир хил бўлишини назарда тутади. Бизнинг фикримизча, ижтимоий неъматларни етказиб беришда марказлаштирмаслик афзалликларидан фойдаланиш мақсадга мувофиқ бўлади. Айни пайтда минтақаларнинг ресурс имкониятлари бир хил эмас, бу эса маҳаллий неъматлардан аҳолининг баҳраманд бўлишида ғоят катат фарқлар бўлишига сабаб бўлади. Шунинг учун неъматларни истеъмолчилар ўртасида адолатли тақсимлаш учун ижтимоий сектор ресурсларини минтақалар ўртасида қайта тақсимлашни қўллашга тўғри келади. Демак, маҳаллий бюджет даромадлари унинг функцияларига мувофиқ келиши лозим. Бу бюджет федерализмининг энг муҳим асосий тамойилларидан бири ҳисобланади. Бюджетлараро муносабатларни ислоҳ қилишни ҳам тезлаштириш бюджет федерализми тамойилларига асосланган бюджетлараро муносабатларнинг янги тартибини шакллантириш асосида амалга оширилиши керак. Бюджетлараро муносабатларнинг бош муаммоси бу даромад ва харажатларни ўзаро мувофиқлаштиришдир. Бунинг асосий вазифаси қуйи бюджетлар мустақиллигини кафолатлаш ҳисобланади. Боз устига, республикада ЯИМни яратишда минтақаларнинг ҳиссасини ҳисобга олиш диққатга сазовор. Ҳозирги даврда минтақалар ҳиссаларини

www.arxiv.uz қиёслайдиган бўлсак, уларнинг ЯИМни яратишдаги ҳиссалари минтақалар маҳаллий бюджетларининг харажатлари салмоғига мувофиқ келмайди. Бу динамика айрим минтақаларда бюджетлар харажатларидаги ҳисса ЯИМ даги ҳиссадан барқарор ортиқ бўлса, ЯИМда бир қатор минтақаларнинг ҳиссабай иштирокини қисқариб кетганлигини кўрсатади. Демак, бюджетлараро муносабатда даромадни қайта тақсимлашда устиворлик берилади. Ислоҳотларни эркинлаштириш шароитида бу ҳолат маҳаллий солиқлар ҳолатига ҳам бевосита таъсир кўрсатиши лозим. Шундай қилиб, маҳаллий бюджетлар эҳтиёжлари уларнинг амалдаги бюджет харажатлари чегарасида шаклланди, бу эса бюджет федерализми тамойилларига зид бўлиб чиқади. Қайд этамизки, маҳаллий бюджетларнинг ижтимоий функциялари харажатлар таркиби кўринишида ўз даромадлари билан кўпроқ таъминланиши керак. Одатда, қоида тарзида бу харажатларнинг ҳаммаси марказлаштирилган ҳолда олдиндан белгиланган бўлади. Бюджет федерализмини ривожлантириш нуқтаи назаридан маҳаллий бюджетларнинг ўз вазифаларини бажаришини таъминлайдиган даромадларнинг қандай шаклланиши ғоят муҳим масала ҳисобланади. Маҳаллий бюджетлар даромадларини белгилашда шу ҳудудда яратиладиган -ЯИМ ни асосий омил тарзида қабул қилишни талаб этади. Бироқ, маҳаллий бюджетларга ажратмалар меъёрларини белгилашнинг бюджет амалиёти билан минтақалардаги реал хўжалик натижалари ўртасида ҳеч қандай боғлиқлик йўқ. Натижада бюджетлараро муносабатлар масалалари четда қолиб кетади. Ватанимиз олимлари томонидан маҳаллий бюджетлар ижроси самарадорлигини таъминлаш мақсадида ҳудудий иқтисодиёт ва ижтимоий-иқтсодий тараққиёт нотекисликлари ҳамда зиддиятларни мувофиқлаштириш, маҳаллий бюджетлар ҳуқуқ- мажбуриятлари ортиб бориши билан мутаносиб тарзда улар даромад базасини мустаҳкамлаш яхлитлигига асосланган «маҳаллий бюджетлар тараққиётини комлекс дастурлаш» тизими илмий жихатидан ёритилиши таклиф қилинмоқда.

www.arxiv.uz Иқтисодий ислоҳотларнинг ҳозирги босқичида бюджетлараро муносабатларни такомиллаштиришинг чора-тадбирлари Ҳудудларнинг бюджетдан амалга ошираётган харажатларнинг етарли даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларнинг давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи республика бюджетда йиғилган даромадларнинг бир қисмини қайта тақсимлашни талаб қилади. Шу мақсадда жаҳон амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади. Ҳозирги вақтда республикамизда дотациядан маҳаллий бюджетларни даромадларини тартибга солишда жуда кам фойдалинилади. Амалда бундай восита сифатида субвенция сиёсатидан фойдаланилади. Ўзбекистонда маҳаллий солиқларни жорий қилишдан мақсад биринчидан мавжуд давлат солиқлари томонидан солиққа тортилмаган даромадларни солиққа тортиш орқали солиқ тизимининг ўз вазифаларини бажаришдаги имкониятларини кенгайтириш бўлса, энг асосийси маҳаллий ҳокимият органларини молия-бюджет ҳудудларини кенгайтириш ва уларни маҳаллий бюджетларини даромадларини мустаҳкамлашдан манфаатдорлигини оширишдир. Кейинги вақтларда маҳаллий бюджетлар даромадлари салмоғини 50-60 фоизга етказиш масаласи муаммолардан бири бўлиб турибди. Бундан кўриниб турибдики, маҳаллий солиқларнинг, маҳаллий бюджетларнинг даромадларидаги улуши жуда кичкинадир ва бу борада қатор молиявий тадбирлар ишлаб чиқилиши керак. Маҳаллий бюджет даромадларини кўпайтириш энг долзарб масалалардан биридир. Ҳудудлардаги маҳаллий бюджет, ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш босқичида яъни ислоҳотларни чуқурлаштириш, давлатнинг бошқарув функцияларининг жойлардаги ҳокимликларга ва ўз-ўзини бошқариш органларига босқичма-босқич ўтказиш даврида маҳаллий ҳокимиятларнинг

www.arxiv.uz фаолият кўрсаткичларига молиявий манба бўлиб ҳисобланади. Ушбу моҳиятни ҳисобга олиб маҳаллий бюджетнинг мустаҳкамланиши, асосида ҳудуд бюджетининг даромад базасини мустаҳкамлашга қаратилиши керак. Маҳаллий бюджет даромадлари асосан бириктирилган даромадлардан ҳар хил йиғимлардан ва умумдавлат солиқ ажратмаларидан ташкил топади, етмаган қисми Республика бюджети субвенцияси тариқасида қопланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида хусусийлаштиришнинг янада чуқурлашиб бориши ва демократик жараёнларининг ривожланиб бориши маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджети салмоғи ошиб боришга олиб келмоқда. Шу сабабли умумдавлат солиқларнинг бюджетлар ўртасида тақсимланишини такомиллаштириш, бунда умумдавлат солиқларидан ажратмаларнинг роли фақат маҳаллий бюджетларни даромадлар билан таъминлаш эмас, балки маҳаллий ҳокимият органларининг юқори бюджетларда маблағлар йиғилишидаги манфаатдорлигини, ҳудудларда иштимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш билан боғлиқлигига қаратиш мақсадга мувофиқ бўлади. Маҳаллий бюджетларнинг асосий қисмини солиқлардан тушадиган даромадлар ташкил қилаётган ҳозирги кунда солиқ тизимининг фискал фунциясининг кучайиши корхоналарни молиявий аҳволини оғирлашишига олиб келмоқда. Корхоналардан олинадиган солиқ юкини камайтириш солиқни рағбатлантирувчи вазифасини намоён қилади ва ишлаб чиқаришни қўшимча ривожланишига имконият яратади. Маҳаллий бюджет даромадларини ошириш яна мавжуд имкониятларидан бири у жойларда аҳолининг иқтисодий активлигини оширишга имкониятлар яратиш жисмоний шахсларни тадбиркорлик фаолиятидан олаётган даромадларини солиққа тортиш механизмини такомиллаштириб бориш билан боғлиқдир. Маҳаллий бюджет даромадларини режалаштиришда, бюджет йили учун олдинги йил кўрсаткичлари асос қилиб олинади. Лекин бозор иқтисодиёти шароитида корхона ва ташкилотларнинг шароитига мослашиши маълум бир вақтни талаб қилади. Бозор механизмига

www.arxiv.uz мослашиш босқичма-босқич амалга оширилади. Шунинг натижасида корхона ва ташкилотлар ўртасидаги ўзаро ҳисоб- китобларда маълум узилишлар мавжуд бўлади. Бу ўз навбатида ишлаб чиқариш циклини тўлиқ амалга оширишга халақит беради. Натижада кўзда тутилган режа бажарилмай қолади. Бу ўз навбатида бюджетга режалаштирилган солиқ тушумлари миқдорининг бюджетга тушмай қолиш хавфини туғдиради. Баъзи кичик корхоналар ва ташкилотларни ягона солиққа ўз хоҳишлари билан ўтишлари, ҳозирги кунда бюджетга тушиб келаётган тушумларнинг барқарорлигини анча камайтирмоқда. Маҳаллий бюджет даромадларини кўпайтиришда, якка тартибдаги тадбиркорларни даромадидан тушадиган тушумни режалаштиришда маълум қийинчиликлар мавжуддир, булар асосан тадбиркорлик билан шуғулланадиган фуқароларнинг даромадларини тўлиқ аниқлашнинг имкони йўқлигидан келиб чиқади, чунки жисмоний шахслар сотиб оладиган товарларни нақд пулга сотиб олади ва нақд пулга сотади. Жисмоний шахслар даромади патент бўйича солиққа тортилади. Патент суммаси энг кам иш ҳақи миқдорида ҳисобланади. Унда катта миқдорда айлантирган товарни ёки хизмат кўрсатган тадбиркор билан кичик миқдорда фаолият кўрсатган тадбиркор даромадига бир хил солиқ ундирилади. Юқорида келтирилганларни инобатга олган ҳолда, маҳаллий бюджетларнинг даромадлар балансини мустаҳкамлаш йўлларини айтиб ўтиш мумкин. => маҳаллий бюджетлар учун субвенциялар фақат устивор йўналишларга қаратилиши лозим ва ушбу маблағларни мақсадли сарфлашни назоратга олиш; => маҳаллий бюджет даромадларини оширишда корхона ва ташкилотларнинг солиқ юкини камайтириш билан уларнинг ишлаб чиқариш фаолиятини тиклаш ва молиявий фаолиятини мустаҳкамлаш; => маҳаллий органлар томонидан маҳаллий солиқларни жорий

www.arxiv.uz этишдаги ҳуқуқларидан тўлиқ фойдаланиш; => даромад режаларининг бажарилишига қараб режадан ортиқ олинган даромадлардан маҳаллий бюджет қисмига ҳисобланадиган фоиз ставкалари нормативларини кўпайтириш. Ушбу тадбирларни амалга ошириш маҳаллий органларнинг даромад режаларини ортиғи билан бажарилишига боғлиқ бўлган қизиқишни кучайтиради. Даромадларни туширишда молия органларининг жавобгарлигини ошриш керак. Иқтисодиётнинг устивор йўналишлари бўйича фаолият кўрсатаётган корхоналарнинг боқиманда қарзларини солиқ кредити сифатида қайта расмийлаштириш мумкин. Бу ишлаб чиқаришни ривожлантиради, корхонанинг даромади ва рентабиллик даражасини оширади. Маҳаллий бюджетларни харажатлари таркиби бевосита маҳаллий ҳокимият органларининг ҳудудларини ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришдаги вазифалари ҳамда давлатнинг ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш масалаларини амалга ошириш билан белгиланади. Маҳаллий бюджетлар ҳудудларда ижтимоий инфраструктурани сақлаш ва ривожлантиришда, миллий даромадни ишлаб чиқариш ва ноишлаб чиқариш соҳалари ўртасида тақсимланишда ҳамда ҳудудларни ижтимоий- иқтисодий ривожлантиришда муҳим ўринни эгаллайди. Ўзбекистон Республикаси Президенти И. А. Каримов таъкидлаганидек, «Иқтисодий ўсиш суръатларини таъминланган ҳамда молиявий баркарорликка эришишга йўналтирилган ислоҳатларни ҳозирги даврида давлат молияси ва айниқса, бюджет тизими барқарорлигини мустаҳкамлаш муҳим стратегик вазифа ҳисобланади» 8 . Ўзбекистон Республикаси иқтисодиётида рўй бераётган туб ўзгаришлар иктисодий назария, бюджет жараёни ва бюджетнинг хуқуқ ва мажбуриятларини бажарилишини ижтимоий-иқтисодий яратувчанлик руҳида қайта кўриб чиқишни талаб этмоқда. 8 Каримов И.А. Ўзбекистон буюк келажак сари.-Т.: Ўзбекистон, 1998 йил.153

www.arxiv.uz Давлат бюджетидан фақат аҳолини ижтимоий ҳимоясини амалга оширишнинг молиявий манбаи эмас, балки маҳаллий хокимиятларнинг ҳудудларни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш давлат дастурларини амалга оширишда бюджетдан асосий молиявий ресурслар манбаи сифатида фойдаланиш ўтиш давридаги давлатнинг бош ислоҳотчилик ролини ўйнашида муҳим ижтимоий- иқтисодий аҳамиятга эгадир. Айни вақтда. маҳаллий ўз-ўзини бошкариш органлари ваколатларини кенгайиши асосида уларнинг молиявий базаси ҳисобланувчи махаллий бюджетлар орқали ижтимоий соха харажатларининг асосий қисми молиялаштирилиб борилмоқдаки, ҳозирги ижтимоий йўналтирилган бозор иқтисодиётига ўтиш даврида давлат ва маҳаллий бюджетларнинг харажатлари самарасини янада ошириш ва уни мустаҳкамлаш умумий давлат даромадларидан самарали фойдаланишнинг муҳим омили ҳисобланади. Республика бюджетидан молиялаштириладиган харажатлар иқтисодиётдаги таркибий ўзгаришларни амалга ошириш йўналишида давлат аҳамиятидаги йирик ва стратегик лойиҳаларга марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш, мамлакатнинг мудофаа тизимини молиявий қўллаб-кувватлаш ва бошқа тадбирларни молиялаштиришга йўналтирилмоқда. Ҳозирги шароитда иқтисодиётни давлат томонидан тартибга солишда бюджет тизими ролининг ўсиши билан ва бозор иқтисодиётига ўтиш шароитида молия-давлат механизмининг фаоллашуви, давлатнинг молия-бюджет ва солиқ сиёсати, бюджет орқали тартибга солиш, молиявий мустақиллик ва маҳаллий ўз- ў з и н и б о ш қ а р и ш о р г а н л а р и б ю д ж е т л а р и н и н г д а р о м а д б а з а с и н и н г мустаҳкамланиши каби муаммоларга дуч келинмоқда. Бозор муносабатларига ўтиш жараёнида бюджет кўрилиши, бюджет жараёни, бюджетнинг хуқуқ ва мажбуриятларини бажарилишининг ҳозирги замон муаммоларини тадқиқ этувчи назарий ишланмалар ва амалий асосларнинг сезиларли даражада замон талабидан

www.arxiv.uz ортда қолаётганлиги ушбу муаммолар бўйича аниқ тавсиялар ишлаб чиқишнинг зарур қилиб қўймоқда. Ҳудудлардаги маҳаллий бюджет ҳозирги бозор муносабатларига ўтиш босқичида ислоҳотларни чуқурлаштириш, давлатнинг бошқарув функцияларининг жойлардаги ҳокимликларга ва ўзини-ўзи бошқарув органларига босқичма-босқич ўтказиш даврида маҳаллий ҳокимиятларнинг фаолият кўрсаткичларига молиявий манба бўлиб ҳисобланади. Бозор иқтисодиётига ўтиш жараёнида хусусийлаштиришнинг янада чуқурлашиб бориши ва демократик жараёнларининг ривожланиб бориши маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджети салмоғи ошиб боришга олиб келмоқда. Шу сабабли умумдавлат солиқларнинг бюджетлар ўртасида тақсимланишини такомиллаштириш, бунда умумдавлат солиқларидан ажратмаларнинг роли фақат маҳаллий бюджетларни даромадлар билан таъминлаш эмас, балки маҳаллий ҳокимият органларининг юқори бюджетларда маблағлар йиғилишидаги манфаатдорлигини, ҳудудларда иштимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш билан боғлиқлигига қаратиш мақсадга мувофиқ бўлади. 8.4. Ҳудудни ижтимоий-иқтисодий ривожлантириш асосида маҳаллий бюджет даромадларини ошириш истиқболлари Маҳаллий бюджет даромадлари нисбатан маҳаллий ҳокимият органларига юклатилган вазифалар, улар томонидан маҳаллий солиқ ва тушумларни йиғиб олиш имконияти ҳамда юқори давлат органларининг ҳудудларга молиявий ёрдам бера олиш имконияти, ҳудудларнинг иқтисодий ривожланиш даражаси, давлат томонидан олиб борилаётган молия-бюджет сиёсати билан бевосита боғлиқдир. Биз билмизки, умумдавлат солиқлари келгуси бюджет йилида Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиси томонидан қонуний тартибда белгиланган нормативлар бўйича тегишли маҳаллий бюджетлар ўртасида тақсимланади. Умумдавлат солиқларидан ажратмалар ҳудудларда

www.arxiv.uz йиғиладиган ушбу солиқлар миқдорига нисбатан фоиз ҳисобида белгиланади. Лекин бу фоиз миқдорлари ҳар йил бюджет лойиҳаларини тайёрлаб тасдиқланганда ўша тасдиқланган йил учун белгиланади. Маҳаллий бюджет даромадлари аввало бириктирилган даромадлардан, йиғимлардан ва умумдавлат солиқлари ажратмаларидан ташкил топади. Давлат маҳаллий бюджетларни тартибга солишда тартибга солувчи даромадлар сифатида, умумдавлат солиқларидан фоиз сифатида ажратмаларидан, дотациядан юқори бюджетга бериладиган маблағлардан кенг фойдаланади. Ў з б е к и с т о н н и н г б о з о р и қ т и с о д и г а ў т и б б о р и ш ж а р а ё н и д а , хусусийлаштиришнинг янада чуқурлашиб бориши, демократик жараёнларни ривожланиб бориши маҳаллий бюджетларнинг давлат бюджетидаги салмоғи ошиб боришига олиб келади. Шу сабабли умумдавлат солиқларини турли даражадаги бюджетлар ўртасида тақсимланишини такомиллаштириб бориш зарурдир. Бунда умумдавлат солиқларидан ажратмаларнинг роли фақат маҳаллий бюджетларни даромадлар билан таъминлаш эмас, балки маҳаллий ҳокимият органларининг юқори бюджетларда маблағлар йиғилишидаги манфаатдорлигини, ҳудудларда ижтимоий ишлаб чиқариш самарадорлигини ошириш билан боғлиқлигига эътибор берилса мақсадга мувофиқ бўлар эди. Эгри солиқларга маҳаллий бюджетларнинг бириктирилган даромадлар таркибидан акциз солиғи киради. Қолган барча солиқлар тўғри солиқлар туркумига киради. Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетлари бириктирилган даромадлари таркибида тўғри солиқлар салмоқли ўринни эгаллайди. Ғарбий Европа давлатларининг маҳаллий бюджетларида тўғри солиқлар салмоқли ўринни эгаллайди, уларнинг бириктирилган даромадларидаги салмоғи 70-75 фоизни ташкил қилса, эгри солиқлар 3-4 фоизни ташкил қилади, бошқа солиқ ва даромадлар эса 20-25 фоизни ташкил қилади.

www.arxiv.uz Японияда тўғри солиқлар 85 фоизни ташкил қилса, эгри солиқлар 15 фоизни ташкил қилади. 9 Кўриб турганимиздек эгри солиқларнинг маҳаллий бюджетларининг бириктирилган даромадларидан салмоғи турли давлатларда турличадир. Акциз солиғи давлатнинг соф даромади бўлиб, акцизли маҳсулотларни нархига давлат томонидан устама ўрнатилиб ва ушбу маҳсулотларни сотиш жараёнида давлат бюджетига ундирилади. Акциз солиғи қимматбаҳо буюм ва маҳсулотларга қўлланилади ва акциз солиғининг асосий вазифаси давлат бюджетини даромадлар билан таъминлашдир. Акциз солиғини маҳаллий бюджетларга бириктиришдан асосий мақсад маҳаллий бюджетларни даромадлар базасини мустаҳкамлашдир. Маҳаллий бюджетларга тушадиган бириктирилган тўғри солиқлар фойда, даромад солиқларига ҳамда ресурс солиқларига бўлинади. Тўғри солиқларнинг турлари бўйича маҳаллий бюджетларнинг бириктирилган даромадларидаги нисбати турли давлатларда турличадир. Скандинавия мамлакатларида бириктирилган фойда, даромад солиқларидан тушадиган тушумлар бириктирилган жами солиқлар суммасининг 80-90 фоизини ташкил қилади. Белгия, Германия, Австрия давлатларида худди шу кўрсаткич 50 фоиздан ортиқдир. Ирландияда эса мулк солиқлари ягона бириктирилган солиқлар бўлиб ҳисобланади. Нидерландияда эса мулк солиқлари ҳисобига барча бириктирилган солиқларнинг 2/3 қисми тўғри келади. Японияда маҳаллий бюджетларга бириктирилган солиқлардан тушадиган даромадларнинг 48 фоизи уй-жой солиғига, 21 фоизи эса кўчмас мулк солиғига тўғри келади. 10 Ўзбекистон Республикаси маҳаллий бюджетларга бириктирилган даромадларини таҳлилидан кўриниб турибдики, уларнинг салмоғи тасдиқланган бюджетга асосан ошиб бормоқда. Бундан давлатнинг кўзлаган мақсади маҳаллий ҳокимиятларни маҳаллий бюджетларни даромадларини мустаҳкамлашдаги манфаатдорлигини оширишдир. Маҳаллий бюджетларни харажатлари ошиб бораётган бир даврда 9 Л.А.Дробозина Обгцая теория финансов Москва 1995 год "Банки и биржи" стр. 135-140. 10 Уша жойда.

www.arxiv.uz давлат томонидан уларни даромадларини мустаҳкамлаш борасида бир қатор ишлар амалга ошириб келинмоқда. Авваламбор, бириктирилган даромадлар сони кўпайтирилиб борилди, тартибга солувчи солиқлардан ажратмалар миқдори ошириб борилди. Бу ўз навбатида маҳаллий бюджетларнинг даромадларини ошишига, демак, уларнинг ҳудудларида яратилаётган миллий даромадни тақсимлашдаги ўрнини ошишига олиб келмоқда. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Карим ов таъкидлаганидек, «иқтисодиётимиз структурасини тубдан ўзгартириш, хом ашё етказиб беришдан тайёр маҳсулот ишлаб чиқаришга ўтиш, унинг сифатини ва рақобат бардошлилигини жаҳон бозори талаблари даражасига етказишдан иборат. Мамлакат бюджет тизими таркибидаги кўпгина маҳаллий бюджетлар фақат юқори бюджетлардан бериладиган дотациялар орқалигина ўз харажатларини қоплаш имконига эга, чунки уларнинг даромадлари режалаштирилган харажатларини қоплаш учун етмайди. Маҳаллий бюджетларни даромадларини мустаҳкамлаш, уларни даромад базасини кенгайтириб бориш Ўзбекистоннинг бозор иқтисодига ўтаётган даврда долзарб масалаларидан биридир. Маҳаллий бюджетларнинг даромад базаси ҳудудларда яратилаётган миллий даромад, яъни ишлаб чиқаришни ривожланиш даражаси, даромадларини доимий ва бир маромда тушиши, махаллий ҳокимият органларининг маҳаллий бюджетларни даромадларини ошишидан манфаатдорлиги билан бевосита боғлиқдир. Ҳудуднинг саноат ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалигининг ўзаро боғлиқлигини исботлаш кўзда тутилган бу масала мамлакатимиз иқтисодиётида асосий масалалардан бири бўлиб жуда катта долзарб масала. Масалан, Сурхондарё вилояти саноат ишлаб чиқариш ва қишлоқ хўжалиги юқорида тахдил қилинди. Сурхондарё вилояти мамлакатимизнинг жануб қисмида жойлашган бўлиб, Тожикистон, Авғонистон каби сиёсий барқарорликга эга бўлмаган Давлатлар билан чегарадош бу эса чет эл

www.arxiv.uz инвестицияларининг кириб келишига тўсқинлик қилади. Вилоятни темир йўл орқали Республикамиз билан туташтирувчи йўл қўшни Туркманистон орқали ўтади бу эса ишлаб чиқарилган саноат ва қишлоқ хўжалиги маҳсулотларининг таннархига таъсир ўтказади. Вилоятимиз Жарқўрғон туманидаги "Хоудак" йод ва бром ишлаб чиқариш корхонаси қурилиб, ишга туширилди. Ҳозирги кунда 2735 метр чуқурликдан 75 градус иссиқликда йод-бром таркибли сув отилиб чиқмоқда. "Ховдак"да йилига 3 тонна йод ва 52 тонна бром моддаси ишлаб чиқариш имконияти борлиги аниқланди. Вилоятнинг Жарқўрғон туманидаги Какайди массиви (Боботоғ этаклари)дан ҳам йилига 3.5 тонна йод, 81 тонна бром, Термиз туманидаги Учқизил массивидан 1.4 тонна йод ва 33.4 тонна бром моддасини олиш зонаси мавжуд, унда жами йилига 8 тоннага яқин маҳсулот ишлаб чиқара олади. Ушбу маҳсулот медицина, саноат, ишлаб чиқариш каби соҳаларда ишлатилмоқда. Йод маҳсулотининг танқислиги натижасида ҳудудда «Бўқоқ» касаллиги кенг тарқалган. Республикамиз йодга бўлган талабини импорт орқали ёпиб келмоқда, Қўқон спирт заводи Россия мамлакатидан бир килограмм йод учун қатъий валютада тўламоқда. Шундай қилиб, ҳудуднинг Жарқўрғон туманида жойлашган йодни тўлиқ қазиб олиб, сотсак 8000x40000=320,0 млн. сўмлик маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхона пайдо бўлади, янги иш жойлар пайдо бўлади, импорт ҳажми камаяди, валюта тежалади, солиқ тўловчи объект пайдо бўлади, солиқнинг ошиши эса бюджетни мустаҳкамлайди. Республикамизда йод маҳсулотининг танқислиги натижасида «бўқоқ» касаллиги кенг тарқалганлиги ҳаммамизга маълумдир. Бугунги кунда Ўзбекистондаги йодга бўлган талабни импорт орқали қондирилмоқда, Қўқон спирт заводига Россия мамлакатидан олинадиган ҳар бир килограмм йод учун 40 АҚШ доллари миқдорида маблағ сарфланмоқда. Ҳозирги кунда Сурхондарё вилоятида 2735 метр чуқурликдан 75 градус иссиқликда йод-бром таркибли сув отилиб чиққан. Тўғри, Жарқорғон туманидаги "Хоудак" йод ва бром ишлаб чиқариш корхонаси ишга

www.arxiv.uz туширилди. Қўшимча равишда "Ховдак"да йилига 3 тонна йод ва 52 тонна бром моддаси ишлаб чиқариш имконияти борлиги аниқланди. Вилоятнинг Жарқорғон туманидаги Бобото этакларидаги Какайди массивидан ҳам йилига 3.5 тоннага яқин йод, 81 тонна бром, Термиз туманидаги Учқизил массивидан 1.4 тонна йод ва 33.4 тонна бром моддасини олиш зонаси жойлашган, унда жами йилига 8 тонна маҳсулот ишлаб чиқариш имконияти мавжуд, бу маҳсулотни тиббий хизмат, саноат, ишлаб чиқариш каби соҳаларда ишлатиш мумкин. Агар ҳудуддаги Жарқорғон туманида жойлашган йодни тўлиқ қазиб чиқариш билан шуғулланадиган корхона ишга туширилса (қуввати 8000x40000=320,0 млн сўмлик маҳсулот) мақсадга мувофиқ бўлади. Корхонанинг ишга туширилиши билан янги иш ўринлари яратилади, республикамиздаги йодга бўлган импорт ҳажми камаяди, бунинг учун сарфланаётган валюта тежалади. Маҳаллий бюджетга солиқ тўлайдиган корхона пайдо бўлади, ҳудуддаги даромад базасининг шаклланиши эса бюджетни мустаҳкамлайди. Дотация ҳудудий иқгисодиётни ривожлантиришда ўзининг салбий таъсирини кўрсатади. Маҳаллий бюджет даромадларининг харажатларини қоплаш учун етмайдиган қисми доимий равишда бюджет дотацияси орқали қопланиши маҳаллий молия органларида маҳаллий бюджет даромадлар базасини оширишга бўлган қизиқишларини сўндиради ҳамда уларда боқимандалик кайфиятини кучайтиради. Ўзбекистон Республикаси Презеденти И. Каримов маърузасида баён қилинган талаблардан келиб чиқкан ҳолда, 2003 йил иқтисодиётни янада эркинлаштириш ва ислоҳотларни чуқурлаштиришнинг устивор йўналишлари белгиланди, жумладан, солиқ-бюджет соҳасида ислоҳатларни чуқурлаштириш, бюджет даромадларини такомиллаштириш, давлат харажатларини сарфлаш механизмини мақбуллаштирган ҳолда уларни қисқартириш лозим бўлади. Шу сабабли қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқаришни ошириш маҳаллий бюджет даромадлар базаси билан ўзаро боғлиқ ҳамда ушбу

www.arxiv.uz соҳаларни ривожлантириш масалалари маҳаллий бюджет даромадларини ошириш ва мустаҳкамлашда муҳим ўрин тутади. Агар биз ҳудуднинг қишлоқ хўжалиги ва саноат ишлаб чиқариш имкониятларидан фойдаланиб маҳаллий бюджетлар даромадларини оширишнинг энг мақбул ва энг самарали йўлларини топиб, уларни ҳаётга татбиқ этиш йўлларини кўрсатиб берсак, ҳудуд иқтисодиётининг ўсишига ўзига хос ҳисса қўшган бўламиз. Юқоридагилардан келиб чиқиб айтиш мумкинки, маҳаллий ҳокимият органларининг маҳаллий бюджетларни режалаштириш ва ижро этишдаги ҳуқуқларини кенгайтириш лозим. Бизнинг фикримизча, республика бюджети ва маҳаллий бюджетларнинг ўзаро алоқаларини қонуний асосларини янада такомиллаштириш мақсадга мувофиқ бўлади. Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтишнинг бутун даври мобайнида ҳар қайси босқичнинг вазифаларига қараб, иқтисодий ислоҳотларни ўтказишда республика ва ҳудудий бошқарув органларига қўйиладиган талаблар, уларнинг роли ва ўрнини баҳолаш тегишлича ўзгартирилиб турди. Агар бозор иқтисодиёти ислоҳотларининг биринчи босқичида ҳамда бутун ижтимоий ва ташкилий-хўжалик тузилмасида, бозорга ўтишда миллий моделнинг муҳим тамойилларидан бири «Давлат-бош ислоҳотчи» тамойилини амалга оширишда асосий масъулият марказий органларига тегишли бўлган бўлса, иккинчи босқичда ислоҳотлар худудий давлат бошқарув органлари даражасига ўтмоқда. Молиявий қарорлар қабул қилишда ваколатларни тармоқ даражасидан ҳудудий даражага бундай ўтказиш бозор иқтисодиётини шакллантиришнинг қонуний босқичи бўлиб тадбиркорлик муҳити учун табиий ҳисобланган қарорлар қабул қилиш жараёнини номарказлаштириш билан ифодаланади. Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлиснинг Сессияларида бу ҳақда таъкидланиб, бошқарувга доир қарорлар қабул қилишни олий даражадан аста секин тармоқ, ҳудудий даражага ўтказиш, кейинчалик эса фуқаролик

www.arxiv.uz жамиятининг ўзини-ўзи бошқариш нодавлат органлари (тадбиркорлар, товар ишлаб чиқарувчилар, истеъмолчиларнинг ваколатли органлари)га ўтказиш мантиқини ифодалаб берди. Бюджетлараро муносабатларда ҳам маҳаллий бошқарув органлари ва маҳаллий бюджетларнинг ролини ошиб бориши бу жараёнларнинг мантиқий давоми ҳисобланади. Бу жараёнларда маҳаллий ҳокимиятларга юклатилган вазифаларни бажарилишини таъминлашда уларга тегишли молиявий маблағларни ва айниқса, бюджет маблағларини миқдорларини ошириш муҳим аҳамият касб этади. Маҳаллий бюджетларни шакллантиришда даромадлардан тўлиқ фойдаланган ҳолда, ҳаракат олиб бориш ўз навбатида талаб қилинаётган харажатларни максимал даражада қондириш ёки бошқача қилиб айтганда тўлиқ молиялаштириш имкониятини яратади. Шунинг учун ҳудудларда давлатнинг ижтимоий ва иқтисодий сиёсатини мукаммал тарзда амалга ошириш учун энг аввало ҳаракатни маҳаллий бюджетларни тўла шакллантиришдан бошлаш ҳозирги кунда равшан бўлган масаладир. Ушбу масала ўз навбатида бир қатор бир-бирига узвий боғлиқ бўлган харакатларни ўзида мажассам этади. Бу ҳаракатлар жумласига бюджет маблағларини таъминловчи янги солиқ ва йиғимлар базасини ахтариб топиш, мавжуд солиқ ва йиғимлар тўловчиларни тўлиқ рўйхатдан ўтказиш, уларни солиқ ва йиғимларни тўловчанлик қобилиятларини ҳисобга олган ҳолда фаолиятни ташкил этиш ва албатта, бюджет маблағлари ёрдамида янги солиқ базалари яратишга қаратилган ҳаракатларни киритишимиз мумкин. Ҳудуднинг ички ва ташқи хусусиятларидан келиб чиққан ҳолда, илмий жиҳатдан асосланган ва қабул қилинган қарорлар ўйлаймизки, маҳаллий бюджетни шакллантиришни оптималлаштириш томон олиб борувчи ягона йўлдир. Бюджет жараёнларида хокимиятлар тасарруфидаги бюджет маблағлари улушини ошириш зарурлигини таъкидлаб келинаётган бўлишига қарамасдан, кейинги йилларда хокимиятлар ихтиёридаги маблағлар улушини

www.arxiv.uz кўпайтириш ва уларни иқтисодий мустақиллигини таъминлаш бўйича муайян ишларни амалга ошириш зарурлигини кўрсатади. Дарҳақиқат, Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А. Каримов таъкидлаганидек, «Ислоҳотлар ва ўзгаришлар йўлида фақатгина эришилган марралар билан чекланиб қолиш асло мумкин эмас. Иқтисодиётдаги ислоҳотлар ва ўзгаришлар жараёни ҳеч қачон ниҳоя билмайди. Бу, энг аввало, бюджет ва солиқ сиёстидаги ислоҳотларни чуқурлаштириш билан боғлиқдир» 11 . Маҳаллий ҳокимият органларига ижтимоий-иқтисодий сиёсатдаги ислоҳотлар билан боғлиқ функция ва вазифаларнинг ўтиши ҳамда ҳудудларда бюджет маблағлари етарлилигини ташкил этиш мақсадида маҳаллий бюджетлар қуйидаги қўшимча даромад манбаларига эга бўлди. Жаҳон тажрибасида трансфертларнинг маҳаллий молия учун аҳамияти жуда юқори бўлиб, уларнинг ҳажми маҳаллий бюджет барча даромадларининг ярмига етади. Бу эса, албатта, мамлакатнинг барча ҳудудида ижтимоий соҳадаги умуммиллий андозаларни қўллаб-қувватлаш имкониятини беради. Бошқа том ондан, трансф ертлар тизим и м арказлаштиришга таъсир этади ва муносабатларни етарлича ойдинлаштиради ҳамда маҳаллий органларга трансферт миқдорини айнан қандай тарзда аниқланишини тушунишга имкон беради. Трансфертлар миқдорини аниқлаш учун қўлланиладиган формулалар аҳоли умумий сонини, ўқувчилар сонини, кекса ёшдаги шахсларни, йўллар узунлигини ва бошқаларни ҳисобга олиш мумкин. Мақсадли трансфертларни, масалан, ижтимоий қурилиш лойиҳаларига, ўқитувчилар иш ҳақи фондини шалклантиришга йўналтириш мумкин. Бюджетларни тенглаштириш механизмини такомиллаштириш ва ҳудуднинг ижтимоий-иқтисодий ва табиий иқлим хусусиятлари республика бюджетидан олинадиган қўшимча молиявий маблағлар заруриятини объектив аниқлашга ёрдам берадиган услубиёт асосида амалга оширилади. 11 И. Каримов. Мирная жизнь и безопасность странм зависят от единства и твердой волм нашего народа. Узбекистан. НМИУ. 2004. стр 157-158.

www.arxiv.uz Шундагина, ҳудуд эҳтиёжига яраша молиялаштириш, ўз бюджетини тўлдириш учун маблағларни қидиришни рағбатлантириш ва республика бюджетидан олинган маблағлардан самарасиз фойдаланиш каби ёндашувларга барҳам берилиши мумкин. Шу нарсани ёдда тутиш керакки, ҳукумат тузилмалари ўртасидаги ваколатларни вертикал даражада қайта тақсимлаш, яъни бюджетлараро молиявий оқимларни марказ ва ҳудудлар манфаатларига мослашган ҳолда бюджет маблағларини ҳам қайта тақсимлашни билдиради. Шу нуқтаи назардан бюджетлараро муносабатларнинг самарасини ошириш кўп жиҳатдан унинг мақбуллиги ва эгилувчанлиги билан аниқланади. Ҳудудий бюджет даромадлари маҳаллий солиқлар ва йиғимлар, солиқдан ташқари тўловлар, юқори бюджетдан ажратмалар ҳисобидан шаклланади. Ушбу даромадлар манбалари ўртасидаги мутаносблик ҳудудий бошқарув органларига юклатилган вазифалар, улар томонидан маҳаллий солиқларни йиғиш имконияти, шунингдек, марказий ҳокимият органлари томонидан худудларга молиявий ёрдам кўрсатиш имкониятига боғлиқ бўлади. Маҳаллий бюджетлар даромадларини оширишнинг оптимал вариантларини излаб топиш ҳамда қўшимча имкониятларни ишга солиш орқали маҳаллий бюджет даромадлар қисмини имконият даражасида оширишимиз зарур. Ўзбекистон Республикасининг «Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар тўғрисидаги Қонуннинг қабул қилинишига қарамасдан, маҳаллий ҳокимиятлар маҳаллий бюджетлар даромадларини кўпайтиришдаги имкониятларидан етарли даражада фойдаланмаяптилар. Маҳаллий солиқлардан тушаётган даромадлар маҳаллий бюжет даромадларида имкониятидан паст салмоққа эгадир. Бу нафақат маҳаллий солиқларни жорий қилиш имкониятларидан тўлиқ фойдаланмаслик билангина эм а с, б ал ки м а ҳа лли й б ю д ж е тл ар д ар ом ад ла ри ни та рт иб га со ли шд а қўлланилаётган амалиёт билан боғлиқ. Умумдавлат солиқларидан маҳаллий

www.arxiv.uz бюджетлар даромадларини тартибга солиш мақсадида ажратмалар ажратиш фоизининг вилоятлар ва йиллар бўйича ўзгариб туриши, ундан маҳаллий бюджет ҳокимитларининг молиялаштиришда уларнинг даромадлар режаси ва бажарилиши билан боғлиқлиги натижасида маҳаллий ҳокимиятларни бюджет даромадларини ошириб боришдаги иқтисодий қизиқишларини чеклаб қўймоқда. Бюджет ижроси давомида махаллий бюджетларни даромадлар режасини узгартириш оркали махаллий бюджетлар томонидан амалга оширилаётган харажатларни даромадлар билан таъминлаш амалиётидан воз кечиш лозим. Энг асосийси, бюджет даромадларини ривожлантиришда худуднинг соликларни йигиш имкониятини тугри белгилаш мухимдир. Бунда молия органларини бюджет даромадлари тушиши билан шугулланувчи ташкилотлар фаолиятини мувофиклаштиришдаги хукукларини кенгайтириш лозим, деб хисоблаймиз. Махаллий бюджетлар даромадлари режасининг бажарилмаганлиги натижасида тушмай колган даромадлар урни, факатгина юкори бюджетдан бериладиган ссудалар хисобига копланиши лозим. Умумдавлат соликларидан ажратмалар фоизи, хеч булмаганда 3-5 йилга узгармас булиши керак, бу оркали эса махаллий хокимиятларни ушбу даромадлардан тушадиган даромадларни купайтириб боришдаги манфаатдорлиги оширилади. Тадбиркорлик фаолияти бозор иктисодиёти шароитида иктисодий ривожланишнинг хамда махаллий бюджетлар даромадлари самарали ижросининг мухим омили булиб хисобланади. Тадбиркорлик фаолиятини ривожлантириш яъни корхоналарни ишга тушириш, замонавий технологияларни жорий килиш оркали иктисодий масалаларни, бандликни таъминлаш оркали ахоли даромадларини ошириш натижасида ижтимоий масалаларни хал этиш имконини беради. Шу билан бирга, тадбиркорликни ривожлантириш, бюджет даромадларини оширишда хам мухим ахамият касб этади. Бу йуналишда бизнесни куллаб-кувватлаш катта ахамиятга эга. Маълумки, маҳаллий хокимиятларни узларига тегишли худудларда

www.arxiv.uz тадбиркорликни ривожлантиришдан манфаатдорлигини ошириш максадида, тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадлар маҳаллий бюджетлар ихтиёрига берилган. Махалий бюджетлар даромад базасини янада мустахкамлашда бюджетлараро муносабатларни ислох килишнинг асосий йуналишларидан бири-махаллий хокимиятларнинг солик тушумларини оширишдаги манфаатдорлигини кучайтириш муҳим ахамият касб этади. Бу борада мулкка, ерга, ресурсларга солик солиш ва юкорида курсатилган бошка турдаги тушумлар алохида ўрин тутади. Юқоридаги фикр-мулоҳазаларни ҳисобга олган ҳолда тартибга солувчи солиқларни тақсимлаш тизимини ислоҳ қилишдаги биринчи даражали тадбир-бу маълум муддатга ягона барқарор нормативларнинг жорий этилиши лозим деб ҳисоблаймиз. Бизнинг назаримизда, маҳаллий хокимият органларининг солиқ йиғимларини кўпайтиришга бўлган қизиқишларини ошириш ва субвенцияларни ҳамда бошқа молиявий ёрдам турларини қискартириш мақсадида режадан ортиқча тушган солиқ суммаларини тақсимлаш механизмини қайта кўриб чиқиш ва такомиллаштириш керак. Бунда режадан ортиқча солиқ тушумларини маҳаллий бюджетларда қолдириш нормативларини ишлаб чиқиш ва қонуний тасдиқлаш керак. Хозирги вактда режадан ортикча тушумлар республика ва махаллий бюджетларнинг жорий эхтиёжларидан келиб чикиб, умуман тизимсиз усулда тақсимланмокда. Ягона баркарор нормативлар жорий этилганда субвенцияларнинг ошириш кейинчалик солик тушумларининг хам ошиши билан копланиши мумкин. Ушбу омил маълум вакт тафовути билан амалга ошади, чунки солик тушумларини ошириш бирданига самара берса. худуд солик салоҳиятини ошириш солиқ тушум ларини м аълум бир вакт ўтгандан кейин кўпайтиради. Ягона нормативларнинг қўлланилиши қўшимча қарама-қарши молиявий оқимларни юзага келтириши мумкин. Юкоридагиларни умумлаштирган ҳолда, тартибга солувчи солиқларнинг таклиф қилинаётган узоқ муддатли нормативларга асосланган

www.arxiv.uz тақсимот тартибидаги қуйидаги афзалликларни ажратиб кўрсатиш мумкин: • бюджет ошкоралигининг ошиши; • махаллий бюджетлар даромад қисмини барқарор ва бир маромда шаклланиб боришининг таъминланиши; • маҳаллий бюджетлар тахминларининг яхшиланиб, янада реаллашувининг таъминланиши; • солиқ тушумларини кўпайтиришга қизиқишнинг кескин ортиши ва бюджет боқимандаларини қисқартирилиши учун хамда солиқ салоҳиятининг ошиши учун замин яратилиши; • бюджет параметрларини ишлаб чиқишдаги келишувчилик амалиётининг кескин камайиши учун шарт-шароитнинг яратилишидир. Шу билан бирга режадан ортиқча солик тушумларини маълум вақт мобайнида тасдиқланган ягона норматив асосида тақсимлаш, бир томондан режадан ортиқча солиқларни йиғишда манфаатдорликни оширади ва иккинчи томондан эса республика ва маҳаллий бюджетларнинг даромад базаларини мустаҳкамлайди хамда субвенциялар ҳажмини камайтиради. Юқори иқтисодий ва солиқ салоҳиятига эга бўлган вилоятлар бюджет даромадларининг харажатларидан ошиб кетган қисмини 50:50 нисбатда тақсимланиши қуйидаги мақсадларга йўналтирилади: - солиқларни йиғишдан манфаатдорликни юқори даражада сақлаб қолиш, уларни кўпайтиришга ва ҳудудда солиқ базасини янада кенгайтириш; - баланслашган бюджетга эга бўлган ёки кичик миқдордаги бюджет тақчиллигига эга бўлган ҳудудларни солиқ тушумларини оширишга бўлган қизиқишларини янада ошириш. Бизнинг фикримизча, маълум вакт мобайнида умумдавлат солиқларидан махаллий бюджетларга амалга ошириладиган ажратмаларнинг барқарор ягона нормативларини жорий этиш маҳаллий бюджетларнинг молиявий тенглаштириш жараёнини ислоҳ қилишда, уни такомиллаштириб жахон андозалари даражасига кўтаришда муҳим ахамият касб этади. Ҳудудларнинг бюджетдан амалга ошираётган харажатларининг етарли

www.arxiv.uz даромадлар билан таъминланмаганлиги, маҳаллий бюджетларни давлат томонидан даромадларни тартибга солишда бирламчи республиака бюджетида йиғилган даромадларни бир қисмини қайта тақсимланишини талаб этади. Бу мақсадда барча давлатлар амалиётида дотация ва субвенциялардан фойдаланилади.

$www.arxiv.uz Фойдаланилган адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси.Т., Ўзбекистон 1992 . -326. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солш Кодекси. Т.: 1999. Адолат. -123 б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Бюджет тизими тўғрисида»ги Қонуни. \\ Халқ сўзи. 2000. 14 январ. 4. www.ziyonet.uz$

O'xshashlar

Ҳозирги замон Ўзбекистон Республикаси давлат статистикаси ва халкаро статистика

Оммавий қирғин қуроллари ва ҳозирги замон урушида фуқаро муҳофазаси

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ

Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими ва унинг шаклланиши

Давлат мақсадли жамғармалари