ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ - Iqtisodiyot - Referatlar

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

140.5 KB

Ko'chirib olish

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ, ПРЕДМЕТИ ВА ТИЗИМИ Режа : 1. Ўзбекистон Республикаси да ф уқароларнинг моддий таъминот олиш ҳуқуқи. 2. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг предмети, методи ва тизими. 3. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг тамойиллари ва турлари. 4. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг манбалари . 5. Меҳнат стажи .

АДАБИЁТЛАР: 1. «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуни 1993 йил 2 сентябр. 2. «Ногиронларни ижтимоий ҳимоя қилиш тўғрисида»ги қонун 2008 йил май. 3. «Фуқароларнинг соғлиғини сақлаш тўғрисида»ги қонун 1996 йил 29 август. 4. «Аҳолини сил касаллигидан муҳофаза қилиш тўғрисида»ги қонун 2001 йил 11 май. 5. “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида”ги қонун 2000 йил 14 декабр. 6. Вазирлар Маҳкамасининг «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини рўйёбга чиқариш учун зарур бўлган норматив ҳужжатларни тасдиқлаш ҳақидаги 1994 йил 11 майда 249-сонли қарори. 7. Имтиёзли шартлар асосида пенсия таъминоти ҳуқуқини берадиган ишлаб чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг 1,2,3- рўйхатларини татбиқ этиш тартибини тасдиқлаш ҳақида 1994 йил 12 майда 250-сонли ВМнинг қарори. 8. «Ўзгалар парваришига муҳтож ёлғиз пенсионерларни ижтимоий ҳимоялаш юзасидан қўшимча тадбирлар тўғрисида» 1991 йил 29 май Президент Фармони. 9. «Болали оилаларга давлат ижтимоий ёрдам тизимини такомиллаштириш тўғрисида» 1994 йил 16 июндаги ПФ-871-сонли Фармон. 10. ВМнинг «Болали оилаларга давлат ижтимоий ёрдам тизимини такомиллаштиришга оид чора-тадбирлар тўғрисида» 1994 йил 20 июнда 308- сонли қарори 11. ВМнинг «Кам таъминланган оилаларни ижтимоий ҳимоя қилишни ташкил этиш масалалари тўғрисида» 1994 йил 24 августдаги 434-сонли қарори. 12. ВМнинг «Болаликдан ногиронларга, қарияларга ва меҳнатга қобилиятсиз фуқароларга нафақалар тайинлаш ва тўлаш тартиби тўғрисида» 1994 йил 29 июндаги 319-сонли қарори.

Маълумки, фуқароларнинг ижтимоий таъминоти уларнинг меҳнат фаолияти ва таъминотнинг турлари ҳисобга линган ҳолда турли ҳуқуқий шаклларда амалга оширилади. Унинг энг асосий тури давлат ижтимоий суғуртасидир. Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг XVI боби шу масалага бағишланган. Давлат ижтимоий суғуртаси фуқаролар ҳамда уларнинг оила аъзоларини пенсия, нафақалар, таъминот ва кўрсатиладиган хизматларнинг бошқа турлари билан моддий жиҳатдан таъминлашга қаратилган давлат тизимидир. Шунингдек бу тизим юқорида қайд этилган шахслар соғлиғини сақлашни ҳам ўз чига олади. Бизнингча, давлат ижтимоий таъминоти асосий шаклини давлат пенсия таъминоти ташкил этади. Бунга кўра, фуқароларга пенсия таъминоти ҳақидаги қонунчиликка мувофиқ ёшга доир пенсиялар, ногиронлик ва боқувчисини йўқотганлик пенсиялари тайинланади. Мехнат кодексининг 282-моддасига мувофиқ, барча ходимлар давлат йўли билан ижтимоий суғурта қилинишлари лозим. Шу боис ижтимоий суғурта ҳақидаги қоидалар умумий тарз барча ходимларга татбиқ этилади. Давлат ижтимоий суғуртаси учун иш берувчилар, шунингдек суғурта қилинган ходимларнинг ўзлари бадал тўлайдилар. «Ўзбекистон Республикасининг 2003 йилги асосий микроиқтисодий кўрсаткичлар пргнози ва Давлат бюджети параметрлари тўғрисида» Вазирлар Маҳкамасининг 2002 йил 30-декабрдаги 455-сонли қарорида ушбу бадалларнинг аниқ миқдори белгилаб қўйилган. Ушбу қарорга мувофиқ мулкчилик шаклларидан қатъий назар юридик шахслар Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига иш ҳақи фондининг 35 фоизи, иш билан таъминлашга кўмаклашиш жамғармасига 1,5 фоизи, Касаба Федерацияси Кенгашига 0,7 фоизи, бундан ташқари реализация қилинган маҳсулот ҳажмининг 0,7 фоизи миқдорида, фуқаролар эса иш ҳақининг 2,5 фоизи миқдорида ижтимоий суғуртага мажбурий бадаллар тўлайдилар. Гарчи ижтимоий таъминот шаклларининг ҳар бири таъминланадиган шахслар доираси, таъминот жамғармасини ташкил этиш усули ва бу таъминотни амалга оширувчи органлар нуқтаи назаридан ўзига хос хусусиятларга эга бўлсада лекин буларнинг брчаси умумий ижтимоий моҳиятига эгадир. Бундай мавжуд ижтимоий таъминот шакллари тизими давлат тизими деб аталишининг сабаби шундаки, уларни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиб, бошқариб бориш давлат томонидан амалга оширилади. Ижтимоий таъминотни амалга оширишда давлат бошқарув органлари етакчи роль ўйначаларда, масалан барча турдаги пенсиялар фуқароларга ижтимоий таъминот бўлимлари томонидан тайинланади, лекин бунда айрим муҳим таъминот турлари амалда жамоат ташкилотлари (мас, вояга етмаган болалари бор, кам таъминланган оилаларга нафақалар фуқаролар йиғини томонидан) қарори асосида мустақил равишда тайинланади. Умуман, давлат ижитмоий таъминоти юзасидан фуқароларга юқорида қайд этилган турли хил пенсиялар ва нафақалар, санаторий-курортларда даволаниш ва дам олиш уйлари, пансионатлар ва ногирон кексаларни «Саҳоват-мурувват уйларига жойлаштириш ва парвариш қилиш, уларга маиший хизмат кўрсатиш, ногирон ва бошқа болаларни болаларнинг мурувват уйларида сақлаш ва парвариш қилиш, қисман қобилиятини йўқотган шахсларни меҳнатга тайёрлаб, ишга жойлаштириш борасида афзалликлар бериш, оналик ва болаликни моддий

жиҳатдан қўвватлаш, аҳолининг ночор қатламларини ижтимоий муҳофаза қилиш юзасидан давлат томонидан қўллаб-қувватлаш каби чора-тадбирлар мунтазам равишда амалга ошириб келинади. Хулоса, давлат ижтимоий таъминот тизими Ўзбекистон Республикасида фуқароларнинг Конституцияда белгиланган ижтимоий таъминотга бўлган ҳуқуқларини кафолатлайди. 2 . Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг предмети, методи ва тизими. Ўзбекистон Республикасида ижтимоий таъминот ҳуқуқи давлат ижтимоий тадбирлари тизими бўлиб, у муайян ижтимоий муносабатлар комплексини белгилаб берувчи ҳуқуқ соҳасидир. Юридик адабиётларда эътироф этилишича, ижтимоий таъминот ҳуқуқи фуқаролар билан давлат ижтимоий таъминоти органлари ёки касаба уюшмалари ўртасида ижтимоий таъминот юзасидан келиб чиқадиган ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Умумий тарзда тан олинган ва ижтимоий таъминот ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган ижтимоий муносабатларнинг барчаси ижтимоий таъминотга оид ҳуқуқий муносабатларни ташкил этади. Юридик адабиётларда уларни асосан 3 гуруҳга ажратиб қаралади. Булар: а) таъминотнинг айрим турларига оид ҳуқуқий муносабатлар (асосий ҳуқуқий муносабатлар); б) юридик фактларни белгилаш ва юридик аҳамиятга эга бўлган вазиятларни тасдиқлаш юзасидан келиб чиқадиган процедурага оид ҳуқуқий муносабатлар; в) ҳуқуқий муносабатлар субъектлари ўртасидаги низоларни кўриб чиқишга доир ҳуқуқий муносабатлар. Ижтимоий таъминотга оид ҳуқуқий муносабатларнинг аниқ турлари: а). Фуқароларни ёшга доир пенсиялар, ногиронлик пенсиялари ва боқувчисини йўқотганлик пенсиялари билан таъминлашга оид муносабатлар; б). Ижтимоий суғурта бўйича вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақалари, ҳомиладорлик ва туғиш нафақалари, дам олиш куни учун бекриладиган нафақалар, дафн этиш учун бериладиган нафақаларни тайинлаш ва тўлашга доир ва бошқа муносабатлар, шунингдек болаликдан ногирон бўлган болаларга ҳам қонунга биноан пенсия таъминоти учун меҳнат стажига эга бўлмаган ва меҳнатга қобилиятсиз фуқароларга бериладиган нафақаларни тайинлашга доир муносабатлар, шунингдек кексалар ва меҳнатга қобилиятсиз фуқаролар, ногирн болалар ва болаликдан ногиронларнинг афн маросими учун бир йўла бериладиган нафақаларни тўлашга доир муносабатлар. В). бепул даволашин ва тиббий ёрдам кўрсатиш, санаторий-курортларда даволаниш ва дам олишга доир муносабатлар; г). қариялар ва ногиронларга, пенсионерларга ижтимоий-маиший, коммунал хизмат кўрсатиш, уларни парвариш қилиш ҳамда протез-ортопедия асбоблари билан таъминлашга оид муносабатлар; д). мактабгача ва мактабдан ташқари болалар муассасаларда тарбиялаш, уларни парвариш қилишга доир муносабатлар;

е). Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга доир бошқа муносабатлар. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг предметига шунингдек айрим таъминот турларини бериш учун юридик аҳамиятга эга бўлган фактларни тасдиқлашга оид кўпгина бошқа муносабатлар ҳам (мас, пенсия тайинлаш учун зарур меҳнат стажини, ногиронлик гурухини, фуқаронинг боқимандалигини тасдиқлаш ва б. масалалар) киради. Шунингдек, меҳнат стажи турлари аҳамияти, ва муддатларини белгилаш билан боғлиқ муносабатлар ҳам ижтимоий таъминот ҳуқуқига тааллуқлидир. Бепул тиббий хизмат кўрсатишга доир муносабатлар ижтимоий таъминот ҳуқуқи предметини ташкил этсада, тиббиёт муассасаларининг фаолиятини бошқаришга доир муносабатлар маъмурий ҳуқуққа, уларни молиявий жиҳатдан таъминлашга оид муносабатлар эса молия ҳуқуқига тааллуқлидир. Қишлоқ хўжалиги корхоналарида фаолият кўрсатаётган фуқароларни пенсия, нафақалар ва бошқа ижтимоий муҳофаза қилишга оид муносабатлар ижтимоий таъминот ҳуқуқи предметига тегишлидир, лекин бу корхоналар фаолиятини бошқаришга доир маъмурий-ижроия муносабатлар мазкур ҳуқуқ соҳасининг предметига кирмайди. Маълумки, ижтимоий таъминот ҳуқуқининг услуби деганда , ижтимоий таъминот соҳасидаги ижтимоий муносабатлар қандай усуллар ва воситалар билан тартибга солиниши тушунилади. Ижтимоий таъминот ҳуқуқи соҳасидаги ижтимоий муносабатлар асосан марказлаштирилган ва локал тарзда, императив ва диспозитив нормалар асосида тартибга солинади. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг асосий функцияси - ижтимоий суғурта маблағлари ва давлат маблағларидан кексалар, ногиронлар ва бошқа ижтимоий ҳимояга муҳтож фуқароларни моддий таъминлашни ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солишга қаратилгандир. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг вазифаси фуқароларнинг ижтимоий таъминотга бўлган ҳуқуқлари амалга оширилишини таъминлаш, давлат ва жамият маблағлари ижтимоий таъминот олувчиларга тақсимланишида ижтимоий адолат ва қонунийликни таъминлашдан иборатдир. Маълумки, ижтимоий таъминот ҳуқуқининг тизими деганда муайян инстутлар ва ҳуқуқ нормаларининг илмий жиҳатдан асосланган ҳолда жойлаштириш тартибини тушунилади. Ушбу тизим умумий ва махсус қисмлардан ташкил топган. Умумий қисмда махсус қисм нормаларини қўллаш жараёнида амал қилиниши лозим бўлган умумий қоидалар ўрганилса, махсус қисмда ижтимоий таъминотнинг алоҳида турлари ва уларни тайинлаш тартиблари ўрганилади. Қисқаси, ижтимоий таъминот ҳуқуқи соҳасининг умумий қисмида асосан тартибга солинадиган предмети ва амал қилиш доирасини белгиловчи айни вақтда мазкур ҳуқуқ соҳаси тамойилларини ифода этувчи ҳуқуқий нормалар жой олган. Бундай нормалар сифатида Ўзбекистон Республикаси «Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуннинг 1,23,4,5, ва 6-моддаларини кўрсатиш мумкин. Маълумки, ижитмоий таъминот ҳуқуқи соҳасининг махсус қисми ижтимоий таъминот ҳақидаги қонунчиликнинг бошқа барча нормаларини, ўз ичига қамраб

олади. Бу нормалар фуқароларга бериладиган ижтимоий таъминот турлари асослари, тартиби ва миқдорларини аниқ равишда ва тугал қонун-қоидага солади. 3. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг тамойиллари ва турлари. Ижтимоий таъминот ҳуқуқи нормаларининг ички бирлиги ва ўзаро боғлиқлиги мазкур ҳуқуқ соҳасининг тамойиллари бирлигида ифодасини топган. Бу тамойиллар қуйидагилардан иборат: 1). Ижтимоий таъминотнинг барча учун умумийлиги (яъни барча фуқаролар ирқи, жинси, диний эътиқоди ва бошқа хусусиятларидан қатъий назар таъминотнинг муайян турларини олиш учун конкрет вазият вужудга келганда бундай таъминот олиш ҳуқуқидан баравар фойдаланишга ҳақлидирлар; 2). Ижтимоий таъминот турларининг кўпчилиги ва хилма-хиллиги; 3). Таъминотнинг асосан давлат ва жамият маблағлари (қисман фуқаролар маблағлари) ҳисобидан амалга оширилиши; 4). Таъминотнинг давлат бошқарув органлари ва жамоат ташкилотлари орқали фуқароларнинг ўзлари томонидан амалга оширилиши. 4. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг манбалари Маълумки, ҳ уқуқ манбаи деганда умумий маънода ҳуқуқни ифода этилиш шакли тушунилади. Манбаларнинг умумий шакли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардир. Ижтимоий таъминот ҳуқуқининг манбалари-ижтимоий таъминотга оид муносабатлар ва улар билан узвий равишда боғлиқ бўлган бошқа муносабатларни тартибга солувчи турли норматив-ҳуқуқий ҳужжатлардир. Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар муайян турдаги ва мазмундаги ижтимоий муносабатларни тартибга солади. Маълумки, 2000 йил 14 декабрда Ўзбекистон Республикасининг “Норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар тўғрисида” Қонуни қабул қилинди. Қонуннинг 2-моддаси г а кўра , қ онунда белгиланган шаклда қабул қилинган, умумбашарий давлат кўрсатмалари сифатида қонун ҳужжатлари нормаларини белгилаш, ўзгартириш ёки бекор қилишга қаратилган расмий ҳужжат норматив-ҳуқуқий ҳужжат деб ҳисобланади. Мазкур қонунда кўрсатилишича, қуйидагилар норматив-ҳуқуқий ҳужжатлар ҳисобланади. а) Ўзбекистон Республикаси Конституцияси; б) Ўзбекистон Республикаси Қонунлари; в) Ўзбекистон Республикасининг Олий Мажлисининг қарорлари; г) Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонлари; д) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг қарорлари; е) вазирликлар, давлат қумиталари ва идораларининг ҳужжатлари; ж) маҳаллий давлат ҳокимияти органлари қарорлари. Ижтимоий таъминот соҳасидаги ҳуқуқий нормалар икки гуруҳга бўлинади: 1) барча фуқароларга нисбатан тадбиқ этиладиган умумий нормалар; 2) фақат айрим тоифа фуқароларга (аёллар, вояга етмаган шахслар, ногиронлар, меҳнат шароити ноқулай ва ўзига хос бўлган ишларда банд бўлганлиги учун имтиёзли шартлар асосида пенсия тайинланадиган ходимлар, оғир ва ноқулай

иқлим шароитларида ишлаётган шахслар, ва бошқалар) нисбатан қўлланиладиган махсус нормалар. 5. Меҳнат стажи Меҳнат стажи - бу фуқароларнинг ижтимоий ишлаб чиқаришдаги, шунингдек қонунга асосан бошқа соҳалардаги ижтимоий фойдали фаолияти бўлиб, ҳуқуқ нормаларига асосан бу фаолиятдан муайян юридик оқибатлар (пенсия билан таъминланиш, давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақалар олиш ҳуқуқи ва бошқалар) келиб чиқади. Меҳнат стажи умумий ва махсус бўлади. Умумий меҳнат стажи фуқаронинг ижтимоий суғурта бадаллари тўлаб турилган ҳолдаги ҳар қандай фаолият давридан (меҳнат шартномаси асосида ишлаш, ишлаб чиқаришдан ажралган ҳолда таълим олиш, бола парвариши билан банд бўлиш) иборат бўлади. Махсус меҳнат стажи деганда, зарарли, ноқулай шароитларда, муайян касб, лавозим ва жойларда, ишларда ишланган давр ва шу туфайли ижтимоий таъминот олиш соҳасида имтиёзлардан фойдаланиш ҳуқуқини берадиган даврлар тушунилади. Меҳнат стажи муддати ойлар, баъзан йиллар билан ўлчанади. Бунда баъзан тўла ишланган ойлар (аниқроғи шахс белгиланган иш кунлари давомида ишлаган ойлар), баъзан эса ходим иш кунининг ярмидан кўп қисмида ишлаган ойлар ҳисобига олинади. Иш ҳақи тўланмаган ҳолда бажарилган ҳар қандай жамоат ишлари иш стажига кирмайди. Меҳнат стажи пенсия миқдорини белгилаш пайтида (масалан, пенсиялар, устамалар белгилаш, тўлиқсиз меҳнат стажи билан пенсия тайинлаш, узоқ йиллик хизмат учун пенсия тайинлаш) муҳим аҳамиятга эгадир. Шуни ҳам таъкидлаш жоизки, махсус меҳнат стажига қараб пенсия тайинланса, айрим пенсия тайинланган ходимларга қўшимча имтиёзлар беради. Масалан, Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармонига мувофиқ, шифокорлар ва айрим тиббиёт ходимлари, Мурувват ва Саҳоват уйларининг шу соҳада 10 йиллик меҳнат фаолиятига эга бўлиб, ишни давом эттираётган шахсларга иш ҳақи билан ёшга доир пенсияларини тўлиқ миқдорда олиш ҳуқуқи берилган. Махсус меҳнат стажи имтиёзли асосларда ёшга доир пенсиясини олиш ҳуқуқини берадиган ишлар чиқаришлар, муассасалар, ишлар, касблар, лавозимлар ва кўрсаткичларнинг рўйхати Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 12 майдаги 250-сонли Қарори билан тасдиқланган. Ушбу 1,2,3- рўйхатларда кўрсатилган ишларда банд бўлган ходимлар тоифалари аниқ белгиланган. Булар қуйидагилардан иборат: 1) Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган 1,2,3- рўйхатларга кўра кўмир ва сланец саноати, қора металлургия, тегишли кон ва шахталар қурилишида ишлаган шахслар; меҳнат шароити зарарли ва оғир ишларда банд бўлган шахслар, шунингдек меҳнат шароити ўта зарарли ва ўта оғир ишларда тўлиқ иш кунида банд бўлган ходимлар;

2) Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган 3-рўйхатга кўра тракторчи- машинист ёки бошқа ишларни бажарган аёллар; 3) Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланган 3-рўйхатга кўра тўқимачилик саноати корхоналарида ишлаган аёллар; 4) экология фалокати туманларида ишлаган шахслар. Меҳнат стажи борасида узоқ йиллик хизмат тушунчаси ҳам мавжуд бўлиб, бундай стаж умумий меҳнат стажи алоҳида кўринишидир. Узоқ йиллик хизмат бир қанча йиллар билан ўлчанадиган узоқ муддатли меҳнат, жамоат ёки давлат жамоати бўлиб, муайян шароитда тегишли имтиёз ва афвзалликлар олиш ҳуқуқини беради. Масалан, айрим тоифа ходимларга муайян ихтисослар бўйича узоқ йиллик хизмат учун пенсия ходимнинг меҳнат қобилияти ва одатда, ёшидан қатъий назар тайинланади. Маориф, соғлиқни сақлаш, қишлоқ хўжалиги ходимларининг ижтимоий таъминот тизимининг айрим ходимларининг узоқ йиллик меҳнати учун ушбу пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган муассаса, ташкилот, мансаблар рўйхати ҳамда узоқ йиллик хизмат пенсияларини тайинлаш учун зарур бўлган меҳнат стажини ҳисоблаш тартиби ҳақида тегишли норматив ҳужжатлар тасдиқлан а ди. Лекин 1,2,3-рўйхатлари ва бошқа норматив ҳужжатларда бундай пенсия олиш ҳуқуқига эга бўлган шахслар доираси белгилаб берилган. Фуқаролик авиацияси учувчилари таркибидаги шахсларга узоқ йиллик хизмат учун пенсия тайинлаш тартиби ҳам анча мураккабдир. Узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия - одатда, ёшидан ва меҳнат қобилиятининг ҳақиқий ҳолатидан қатъий назар, маълум даражада махсус стажи бўлганда белгиланадиган пенсия. Нисбатан тор доирадаги мутахассис- хизматчилар, шунингдек, ҳарбий хизматчиларнинг маълум категориялари- генераллар, адмираллар, офицерлар, прапоршиклар, мичманлар, муддатдан ташқари хизматдаги ҳарбий хизматчилар бундай пенсия олиш ҳуқуқига эгадирлар. Айрим ҳоллар учун бундай пенсияларнинг жорий қилиниши уларнинг касб хусусиятлари билан боғлиқ. Узоқ муддатли муайян меҳнат фаолиятидан кейин аввалги ихтисоси бўйича ишлаш турли сабабларга кўра, масалан, одатда ёши улғайиши билан ҳамиша ҳам мумкин ва мақсадга мувофиқ бўлавермайди. Узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия берилиш кўзланган мақсад бундай фуқароларни улар кўп йиллик мобайнида ишлаб келган аввалги ишини давом эттириш заруратидан халос этиш, бошқа ишга ўтишлари ёхуд меҳнат фаолиятини бутунлай тўхтатишлари муносабати билан улар йўқотган иш ҳақининг каттагина қисмини қоплашдан иборат. Узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия маориф ва соғлиқни сақлаш ходимлари, фуқаролик авиациясининг ўқувчилар-ҳавога кўтарилувчи состави ва ҳавода учиш аппаратларида учувчи ходимлари, театр ва бошқа хил театр томоша кўрсатувчи корхона ва коллективлар артистларининг баъзи бир категориялари учун белгиланган. Артистларга узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия шу пенсияни олиш ҳуқуқини берадиган ишидан кетган шароитдагина тайинланади; қайтиб шундай ишга киргани тақдирда пенсия бериш тўхтатилади. Пенсиялар умумий асосларда, қарилик пенсиялари билан қандай бўлса, шунча миқдорда тайинланади, бунда у юқоридаги пенсияни олиш ҳуқуқини берувчи вазифаларда ишлагандаги

ўртача ойлик иш ҳақидан ҳисоблаб чиқарилади. Бундай пенсияга устама ёзилмайди. Маориф ходимларига (мактаб ўқитувчилари, болалар боғчаларининг тарбиячилари ва бошқалар) узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия ўз ихтисоси бўйича меҳнат стажи камида 25 йил бўлганда, соғлиқни сақлаш ходимларига (врачлар, фельдшерлар, медицина ҳамширалари ва бошқалар) эса қишлоқ жойда ва шаҳар типидаги посёлкаларда (ишчи посёлкаларда) 25 йил ва шаҳарларда 30 йил бўлганда тайинланади. Бунда махсус Рўйхатда кўрсатилган тегишли муассасаларда, ташкилотларда ва вазифаларда ишлаган вақт ихтисоси бўйича меҳнат стажига қўшилади; бунда педагогика ва медицина соҳасидаги ишларни жамлаб ҳисоблашга йўл қўйилади. Рўйхатда кўрсатилган меҳнат фаолиятидан ташқари, баъзи бошқа даврлар ҳам стажга қўшилади. Фуқаролик авиациясининг учувчилар-ҳавога кўтарилувчилар состави ҳамда ҳавода учиш аппаратларида ўқувчи ходимларига пенсия тегишли вазифада ишловчи эркаклар учун узоқ йиллик хизмати камида 25 йилга ва аёллар учун 20 йилга тенг бўлганда белгиланади. Узоқ йиллик хизмат муддатини ҳисоблаб чиқиш тартиби махсус низомда белгиланган, улар кўпроқ қанча соат училганлигига қараб ҳисобланади, бунда кўпинча календарь иш вақти имтиёзли тартибда ҳисобланади (масалан, реактив самолётларда бир йилда 500 соат ва ундан кўпроқ училганда бир иш йили икки йилга ҳисобланади). Пенсия шу пенсияни олиш ҳуқуқини берган вазифада ишлашни тўхтатган шароитдагина тайинланади, қайтиб шундай ишга киргани тақдирда пенсия тўлаш тўхтатилади. Узоқ йиллик хизмати камида 25 йил бўлган, шундан камида ярми синовчи- учувчилик ишига тўғри келган синовчи-учувчилар учун бирмунча юқори пенсия белгиланган. Театр ва бошқа хил театр-томоша кўрсатувчи корхона ва коллективлар артистларининг баъзи категорияларига узоқ йиллик хизмат учун бериладиган пенсия саҳнадаги ижодий иш стажи 20 йилдан 30 йилгача бўлган тақдирда тайинланади. Масалан, балет артистлари, циркда ишловчи кўпгина артистлар (ҳаво гимнастлари ва бошқалар) учун 20 йиллик стаж; опера театрлари, музикали комедия театрлари ва концерт ташкилотларининг солист-вокалчилари, шунингдек, пуфлаб чалинадиган асбобларда, оркестрларда, музикали театрларда ва симфоник оркестрларда чалувчи артистлар, пуфлаб чалинадиган асбобларда чалувчи драма артистлари ва оркестр артистлари, баъзи театрлар ва коллективларнинг артистлари учун 25 йиллик стаж; оркестрлар артистлари (пуфлаб чаладиган асбобларда чалувчилардан ташқари) ҳамда баъзи театрлар ва коллективларнинг хор артистрлари учун 30 йиллик стаж кўзда тутилган. Артистларга бундай пенсия шу пенсияни олиш ҳуқуқини берадиган ишидан кетган шароитдагина тайинланади; қайтиб шундай ишга киргани тақдирда пенсия бериш тўхтатилади. Пенсиялар умумий асосларда ёшга доир пенсиялар билан қандай бўлса, шунча миқдорда тайинланади. Ушбу тартибда узоқ хизмат йилларини имтиёли тарзда ҳисоблашнинг кўплаб кўринишлари кўзда тутилган. Масалан, реактив ва турбовинт самолётларда учувчилар составида хизмат қилган шахслар 500 соатдан ортиқ училган бир йил икки йилга; авария-қутқарув эскадрильяларидаги бир йил бир ярим йилга

ҳисобланади. Шу билан бирга агар шахс йил давомида учмаган бўлса, у ҳолда ушбу йил узоқ йиллик хизмат муддатига киритилмайди. Низомда узоқ муддат хизмат даврига кирадиган айрим турдаги фаолиятлар ҳам кўрсатилган (масалан, олий авиация билим юртида ўқиган даврлар). Ижтимоий фойдали фаолиятни амалга ошириш шаклига кўра, меҳнат стажини ҳисоблашнинг турли қоидалари белгиланган. Ушбу асосга кўра, меҳнат стажининг қуйидаги турлари кўзда тутилган: А) давлат йўли билан ижтимоий суғурта қилинадиган ходим ёки бошқа ходимлар сифатида ишлаган пайтдаги меҳнат стажи; Б) ҳарбий хизматчилар, давлат хавфсизлиги ёки ички ишлар органлари ходимларининг меҳнат стажи ёки узоқ йиллик хизмат стажи. Фуқаронинг ходим сифатида меҳнат стажи - ушбу фуқаронинг меҳнат ҳуқуқи нормалари билан тартибга солинадиган меҳнатга оид муносабатларда бўлиб турган вақтидан иборатдир. Ижтимоий таъминот учун зарур бўлган юридик аҳамиятига кўра, ходимлар меҳнат стажига тенглаштирилган фаолиятлар жумласига: А) давлат йўли билан ижтимоий суғурта қилинадиган шахсларнинг (масалан, адвокатлар, кон қидирувчилар ва ҳ.к.) меҳнат фаолияти даври; Б) муайян шароитларда жисмоний шахснинг тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланган, деҳқон хўжаликлари аъзоларининг ўз хўжаликларида ишлаган вақти; В) олий ва ўрта махсус билим юртлари, хунар-техника ва бошқа билим юртлари ва мактабларда ўқиш билан боғлиқ бўлган вақтлар. Совет армияси сафида, Давлат хавфсизлиги, Ички ишлар вазирлиги органларида хизмат қилинган пайтлар, ҳунармандчилик кооперацияси аъзоси сафида ишлаган пайтлар ҳам ходим сифатидаги меҳнат стажи жумласига киритилади. Ниҳоят, бир қатор ҳолларда пенсия таъминоти учун олий, ўрта махсус, ҳунар техника ўқув юртлари, кадрлар тайёрлаш бўйича курслар ва мактабларда ўқиган даврлар ҳам ходим сифатидаги меҳнат стажига тенглаштирилади. Умумий меҳнат стажига тааллуқли асосий масалалар Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида” 1993 йил 3 сентябрдаги қонуни (37-42-моддалар), Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг “Юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти билан шуғулланувчи жисмоний шахслар ва деҳқон хўжаликлари аъзоларининг давлат томонидан суғурталаш тўғрисида” 2001 йил 24 августдаги 351-сонли қарори билан тасдиқланган. Ўзбекистон Республикаси “Фуқароларнинг давлат пенсия тўғрисида” 1993 йил 3 сентябрдаги 37-соддасида меҳнат стажига қўшиб ҳисобланадиган меҳнат фаолияти турлари баён этиб берилган. Ушбу 37-моддага биноан қуйидагилар меҳнат стажига қўшиб ҳисобланади: а) фаолият тури, мулк ва хўжалик юритиш шаклларидан қатъий назар, ходим давлат томонидан ижтимоий суғурталанган ҳолда бажарган ҳар қандай иш, агар у Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига бадаллар тўлаган бўлса. 1965 йилдан кейинги давр учун жамоа хўжалигидаги меҳнат стажини ҳисоблаб чиқаришда, агар жамоа хўжалиги аъзоси узрсиз сабабларга кўра жамоа хўжалигида белгиланган меҳнатда иштирок этиш минимумини бажармаган бўлса, ишланган вақтнинг амалда давом этган даври ҳисобга олинади.

б) ҳарбий хизмат ва партизан отрядлари ҳамда қўшилмаларида бўлиш, давлат хавфсизлиги органларида ва ички ишлар органларида хизмат қилиш; в) идоравий бўйсиндирувидан қатъий назар, ҳарбийлаштирилган соқчиликдаги, махсус алоқа органлари ва тоғ-кон қутқарув қисмларидаги хизмат; г) якка тартибдаги меҳнат фаолияти, шу жумладан якка (гуруҳли) ижара шароитидаги ёки шахсий ёрдамчи, деҳқон (фермер) хўжалигидаги фаолият- Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига ижтимоий суғурта бадаллари тўланган тақдирда; д) 1-гуруҳ ногиронига ёки 16 ёшгача бўлган ногирон болага, шунингдек, ўзгаларнинг парваришига мухтож бўлган (даволаш муассасаларининг хулосасига кўра) 80 ёшга тўлган қарияларга қараб турилган вақт; е) олий ва ўрта махсус ўқув юртларида, билим юртларида, кадрлар тайёрлаш, малака ошириш ва янги ихтисосни ўрганиш мактаблари ва курсларида, аспирантурада, докторантурада ва клиник ординатурада кундузги ўқиш, шу жумладан чет элда ўқиш; ж) онанинг (ўгай онанинг) болаларини (угай ўгай ўғилларини, ўгай қизларини) гўдаклик ёшида парваришлаган вақти, лекин кўпи билан ҳар бир бола 3 ёшга тўлгунча, ҳаммасини жамлаганда 6 йил доирасида; з) офицерлар таркибида бўлган шахсларнинг, прапоршикларининг, мичманларнинг ва муддатдан ташқари хизматда бўлган ҳарбий хизматчиларнинг хотинлари, уларни ишга жойлаштириш имконияти бўлмаган жойларда эрлари билан яшаган вақт, 10 йилдан ошмаган давр: и) Ўзбекистон Республикаси муассасалари ва халқаро ташкилотлар ходимлари хотинларининг чет элда бўлган вақти, лекин 10 йилдан ошмаган давр; к) чўпонларнинг хотинлари ишга жойлашиш имконияти бўлмаган яйловларда эри билан бирга яшаган вақти, лекин 10 йилдан ошмаган давр. Меҳнатда майибланиш ёки касб касаллиги оқибатида 1 ва 2-гуруҳ ногиронлигида бўлинган вақт ёшга доир пенсия, боқувчисини йўқотганлик пенсияси тайинлагаётганда стажга қўшиб ҳисобланади. Мазкур Қонуннинг 37-моддасига мувофиқ, ёшга доир пенсия тайинланганидан кейинги ишланган вақт пенсияни ҳисоблаб чиқариш учун қўшиб ҳисобланмайди. Лекин “Фуқароларнинг давлат пенсия таъмингти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси Қонунини амалга киритиш тартиби ҳақидаги Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгаш Қарорининг 6-моддасига биноан, пенсия тайинлангандан кейин 1994 йил 1 июлгача ишлаган вақт пенсияни қайта ҳисоблаб чиқаришда эътиборга олинади. Ота-онасидан жудо бўлган (чин етим) болаларга тайинланадиган боқувчисини йўқотганлик пенсияларини ҳисоблаб чиқаришда ҳам ота, ҳам онанинг умумий иш стажига қараб амалга оширилади. Шуни таъкидлаш керакки, умумий меҳнат стажи жумласига асосан ижтимоий фойдали фаолият даври киритилади. Лекин қонунда айрим ишламаган даврлар ҳам эътиборга олинади.

Қонунда масалан, онанинг ишлаган ёки ишламаганидан қатъий назар ёш болаларни тарбиялаган вақтда ҳар бир болага 3 йил ҳисобидан жами 6 йил иш стажи қўшиб берилади. Аммо болаларга қараб турган вақт меҳнат фаолиятининг энг камида 5 йили ҳужжатлар асосида тасдиқланган бўлса, бу давр меҳнат стажига қўшилади. Ўзбекистон Республикаси муассасалари ва халқаро ташкилотлар ходимлари хотинларининг чел элда бўлган вақти фақат 5 йиллик умумий меҳнат стажига эга бўлган аёлларга 10 йил доирасида қўшиб берилади. Чўпонларнинг хотинларига, офицерлар таркибидан бўлган ва бошқа ҳарбий хизматчиларнинг хотинларига камида 5 йил умумий меҳнат стажи бўлса, эрлари билан бирга бўлиб ишламаган даврлари иш стажига қўшиб ҳисобланади. Фуқаронинг ўқиш билан боғлиқ даврлари ҳам ҳудди шундай тартибда меҳнат стажига қўшилади. Муҳими, бу даврлар қонуннинг 37-моддаси “а”, “б”, “в”, “г” бандларида кўрсатилган умумий пенсия стажи камида 5 йил бўлган тақдирда пенсия тайинлашда меҳнат стажига қўшилади. Муҳими, бу кўрсатилган даврлар ногирон бўлиб қолган шахслар стажига талаб қилинган стаж муддатидан қатъий назар қўшилади. Шуни алоҳида таъкидлаш лозимки, юқорида эслатилган даврлар 37- модданинг “д” бандида кўрсатилган, яъни 1-гуруҳ ногиронига ёки 16 ёшгача бўлган ногирон болага, шунингдек ўзгалар парваришига муҳтож бўлган 80 ёшга тўлган қарияларни парвариш қилиб турилган вақтга умумий меҳнат стажи сифатида қўшилмайди. Фуқаронинг чет элда ишлаган иш даври, агар Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига белгиланган суғурта бадаллари тўлаш келинган бўлса, меҳнат стажига ҳисобланади. Қонунда пенсия тайинлашда меҳнат стажига имтиёзли тарзда қўшиб ҳисобланадиган фаолият даврлари ҳам назарда тутилган. Чунончи, қуйидагилар меҳнат стажига имтиёзли тарзда қўшиб ҳисобланади: а) ҳаракатдаги армия таркибига кирувчи ҳарбий қисмлар, штаблар ва муассасалардаги, жанговар ҳаракатлар даврида партизан ва қўшилмаларидаги хизмат ва эркин ёлланган таркибдаги иш, байналминал бурчни бажаришда жанговар ҳаракатларда иштирок этиш - уч хисса баробарида; б) Улуғ Ватан уруши йилларида (1941 йил 22 июндан 1945 йил 9 майга қадар) мамлакат ичкарисида ишлаш, шу жумладан, ҳарбий қисмлардаги эркин ёлланган таркибидаги иш ва ушбу модданинг “а” бандида назарда тутилган хизматдан ташқари ҳарбий хизмат-икки хисса баробарида; в) Қонуннинг 10-моддаси “а” ва “б” бандларига ҳамда 11-модданинг “а” бандига мувофиқ имтиёзли шартлар асосида пенсия олиш ҳуқуқини берадиган эркакларда 10 йилдан ортиқ ва аёлларда 7 йилу 6 ойдан ортиқ ишланган ҳар бир тўлиқ йил-икки ҳисса баробарида; г) моховхоналарда, вабога қарши муассасаларда, иммунодефицит вируси билан касалланган шахслар даволанадиган юқумли касалликлар муассасаларида ишлаш икки ҳисса баробарида;

д) патологоанатомия муассасалари ва суд-тиббий экспертиза муассасаларининг тиббий ходимларидан айрим тоифаларининг иши-бир ярим ҳисса баробарида; е) асоссиз равишда жиноий жавобгарликка тортилган, асоссиз равишда қатағон қилинган ва кейинчалик оқланган фуқароларнинг қамоқда бўлиш ва ҳисбда сақлаш жойларида турган вақти - бир ярим ҳисса баробарида (Мазкур Қонуннинг 38-моддаси). Маълумки, Вазирлар Маҳкамасининг 1994йил 11 майдаги 249-сон қарори билан паталогоанатомия муассасалари ва суд-тиббий экспертизаси муассасаларининг пенсия тайинлаш вақтида меҳнат стажи бир ярим баробар кўпайтириладиган тиббий ходимлари айрим тоифаларининг рўйхати (10-илова) тасдиқланган. Бу рўйхатга кўра республика, вилоят ва шаҳарлар паталогоанатомия бюроларининг умумий, болалар ва юқумли касалликлар паталогияси бўлимлари шаҳар, туман туманлараро ва марказий бўлимларининг патологоанатом шифокорлари ҳамда ўрта ва кичик тиббий ходимлари шунингдек, суд-тиббиёт экспертизаси бюросининг туман, туманлараро ва шаҳар бўлимларининг суд- тиббиёт экспертизаси ҳамда ўрта ва кичик тиббий ходимлари ва шифокор- лаборантлари шундай ҳуқуқдан фойдаланадилар. Вазирлар Маҳкамасининг юқоридаги 249-сонли қарори билан тўлиқ бир мавсум ишлаш пенсия тайинлаш учун бир йил меҳнат стажига ўтадиган мавсумий ишлар ва саноатнинг мавсумий тармоқларининг қуйидаги рўйҳати тасдиқланган: 1. Пахта тозалаш саноати корхоналаридаги ишлар: а) пахтани қуритиш; б) пахтани тозалаш; в) пахтани юклаш, тушириш; г) пахтани пневмотранспортга ортиш; д) қурилиш-тозалаш цехини йиғиштириш ва иситиш, ишлаб чиқариш чиқиндиларини чиқариб ташлаш. 2. Саноатнинг қанд-шакар ва консерва ишлаб чиқариш тармоқлари корхоналаридаги ишлар (2-илова) ва ҳоказо . Қонуннинг 40-моддасида таъкидланишича, муҳими, чет элда ишланган даврлар Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига белгиланган суғурта бадаллари тўланган тақдирда, агар давлатлараро битимларда ўзгача қоидаларда назарда тутилмаган бўлса, меҳнат стажига қўшиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг ёлланма (битим) асосда чет элда ишлаганлиги, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси ваколат берган органлар меҳнат дафтарчасига киритган қайдномаларга қараб белгиланади. Чет эл фуқароларига ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга чел элдаги иши Ўзбекистон Республикасида ишланганига тўғри келадиган стажнинг 1 / 3 ҳиссасидан ошмаган миқдорда, агар давлатлараро битимларда (шартномаларда) ўзгача қоидалар назарда тутилмаган бўлса, стажга қўшилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 11 майдаги 249-сонли қарорига мувофиқ, пенсия тайинлаш учун меҳнат стажини тасдиқлаш тартиби тўғрисидаги Низом тасдиқланган. Меҳнат стажи мазкур Низомга асосан тайинланади ва тасдиқланади.

Меҳнат стажи иш, хизмат, ўқиш жойидан ёки меҳнат стажига қўшиб ҳисобланадиган бошқа фаолият амалга оширилган жойдан ёхуд архив муассасалари томонидан берилган ҳужжатлар асосида белгиланади. Иш вақтини ҳисобга олиш бўлмайдиган ходимларнинг меҳнат стажи Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси органлари томонидан бериладиган маълумотномалар асосида белгиланади. Меҳнат стажини тасдиқловчи ҳужжатлар бўлмаса (иш вақтини ҳисобга олиб бўлмайдиган ходимлар бундан мустасно), иш даври гувоҳларнинг кўрсатмаси асосида белгиланади. Туман, шаҳар ижтимоий таъминот бўлимлари: меҳнат стажини тасдиқлаш учун тақдим этилган ҳужжатларнинг мазмуни ва зарур даражада расмийлаштирилганлигини ҳуқуқий баҳолаш, зарурат бўлганда уларни беришнинг асосланганлигини текшириб кўриш тўғрисидаги қарор қабул қилиш; зарур ҳолларда меҳнат фаолиятининг айрим даврларини стажга қўшиб ҳисоблаш ёки олиб ташлаш ҳақидаги қарор қабул қилиш; гувоҳларнинг кўрсатмалари асосида иш стажини аниқлаш; айрим шахсларни парваришлашга кетган вақтни аниқлаш каби ваколатларга эгадирлар. Табиий офатлар, халокатлар, фалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятлар натижасида меҳнат стажи тўғрисидаги ҳужжатлар тўлиқ ёки қисман йўқотилган ҳолларда меҳнат стажини тасдиқлаш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамаси, Қорақалпоғистон Республикаси Вазирлар Кенгеси ёки вилоят, туман (шаҳар) ҳокимиятлари томонидан тузилган махсус комиссия томонидан амалга оширилади. Меҳнат стажини тасдиқловчи ҳужжатлар қуйидагилардан иборат: меҳнат дафтарчаси шунингдек, Бюджетдан ташқари пенсия жамғармаси органлари томонидан берилган суғурта бадаллари тўланганлигини тасдиқловчи маълумотлар меҳнат стажини тасдиқловчи асосий ҳужжатлар ҳисобланади. Ҳозирги кунда Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг 1998 йил 7 январдаги 402-сонли буйруғи билан “Меҳнат дафтарчаларини юритиш тартиби тўғрисида” Йўриқнома тасдиқланган. Меҳнат дафтарчаси бўлмаган тақдирда ҳамда меҳнат дафтарчасида зарур ёзувлар бўлмаган ёки ёзувлар хато ва ноаниқ ёзилган бўлса, меҳнат стажини тасдиқловчи (иш вақтини ҳисобга олиш бўлмайдиган ходимлар стажи бундан мустасно) маълумотномалар, буйруқлардан кўчирмалар, иш ҳақи бериш бўйича счётлар ва ведомостлар, уларнинг бажарганлиги қайд этилган ёзма меҳнат шартномалари (контрактлар) ва иш даврлари тўғрисидаги маълумотлар бўлган бошқа ҳужжатлар қабул қилинади. Касаба уюшмасига аъзолик билети бўлмаган тақдирда, меҳнат стажини ҳисобга олиш варақаси асосида аниқланиши мумкин, бунда фақат аъзолик бадаллари тўланган вақт ҳисобга киради. Ҳарбий хизмат, миллий хавфсизлик хизмати органларида хизмат қилганлик, асирликда бўлган вақтини тасдиқлаш учун тегишли ҳужжатлар асос бўлади. Улуғ Ватан уруши даврида партизан отрядлари ва қўшилмаларида бўлганлик вақти партизанлар ҳаракати штаблари ва партия архивларининг маълумотномалари

бўйича партизан отрядлари ва қўшилмалари фаолият кўрсатган жой бўйича аниқланади. Жанговар ҳаракатлар даврида ҳаракатдаги армия таркибидаги ҳарбий хизмат, шу жумладан, байналминал бурчни бажариш чоғидаги ҳарбий хизмат Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги томонидан белгиланадиган тартибда бериладиган мудофаа ишлари бўлимларининг маълумотномалари асосида имтиёзли ҳисоблаб чиқиш асосида меҳнат стажига қўшиб ҳисобланади. Ўзбекистон Республикаси ички ишлар органларидаги хизматни тасдиқлаш учун ҳужжатлар асосида меҳнат дафтарчасига киритилган шундай хизмат тўғрисидаги ёзувлар, ҳужжатлар бўлмаганда эса-Ўзбекистон Республикаси Ички ишлар вазирлиги томонидан белгиланган тартибда бериладиган маълумотномалар асоси сифатида қабул қилинади. Олий, ўрта махсус ва ҳунар-техника ўқув юртларининг кундузги бўлимларида, аспирантура, докторантура ва клиник ординатура, кадрлар тайёрлаш, малака ошириш ва қайта ихтисослаштириш мактаблари ва курсларини ўқиш вақти асосан дипломлар, шаходатномалар, гувоҳномалар шунингдек, маълумотномалар ва архив маълумотлари асосида берилган ҳамда ўқиш даври тўғрисидаги маълумотномалар бўлган бошқа ҳужжатлар билан тасдиқланади. Иш даврида бошланган вақтинча меҳнатга қобилиятсизликнинг муддати иш жойидан бериладиган маълумотномалар бўйича аниқланади. 1-гуруҳ ногиронини ёки 16 ёшгача бўлган ногирон болани, шунингдек 80 ёшга тўлган қарияни парвариш қилиш вақти қуйидагилар асосида аниқланади: парваришни амалга оширишнинг ҳақиқий ҳолатларини текшириш далолатномаси; ногиронликда бўлган шахс (1-гуруҳ ногиронлари ва ногирон болалар учун) ёши, (кексалар ва ногирон болалар учун) тасдиқловчи ҳужжатлар ҳамда ўзгаларнинг парваришига мухтожлиги тўғрисида даволаш муассасасининг хулосаси (қариялар учун). Ногиронликни тасдиқловчи ҳужжатлар сифатида тиббий-техника экспертиза комиссияси ТМЭКдан ўтганликни тасдиқловчи далолатномадан кўчирма, тиббий хулоса, пенсия гувоҳномаси, нафақа олувчининг гувоҳномаси, ижтимоий таъминот бўлимининг маълумотномаси ва бошқалар қабул қилиниши мумкин. Ёшни тасдиқловчи ҳужжат сифатида паспорт ёки туғилганлик ҳақидаги гувоҳномадан кўчирма қабул қилиниши мумкин. Қамоқда бўлиш, озодликдан махрум этиш жойларида ва сургунда бўлиш вақтлари тергов (ахлоқ тузатиш меҳнат муассасалари) ёки ички ишлар органлари томонидан берилган маълумотномалар асосида тасдиқланади ҳамда оқланганлиги тўғрисида ҳужжатлар (суд органлари, прокуратура, суриштирув ва тергов органларининг оқлов ҳукми чиқариш тўғрисидаги маълумотномалари ёки жиноий ишни бекор қилиш тўғрисидаги қарорлари (ажримлари) мавжуд бўлган тақдирда меҳнат стажига қўшилади. Офицерлар таркибига кирувчи шахслар, прапоршиклар, мичманлар муддатдан ташқари хизмат қилаётган ҳарбий хизматчилар хотинларининг ўз эрлари билан ишга кириш имконияти бўлмаган жойларда бирга бўлиш вақти юқори ҳарбий қисмлар, муассасалар, ҳарбий билим ўқув юртлари, корхоналар ва

ташкилотларнинг командирлари томонидан Ўзбекистон Республикаси Мудофаа вазирлиги белгилаган тартибда бериладиган маълумотномалар асосида тасдиқланади. Чўпонлар хотинларининг ишга кириш имконияти бўлмаган яйловлардаги яшаш даври чўпон ишлаган хўжалик томонидан бериладиган маълумотномалар асосида тасдиқланади. Айрим ходимлар тоифаларининг меҳнат стажини тасдиқлаш хусусиятлари ўзига хосдир. Ёлланиб шартнома бўйича чел элда ишловчи Ўзбекистон Республикаси фуқароларининг меҳнат стажи Ўзбекистон Республикасининг Меҳнат ва аҳолини ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлиги ҳузуридаги ташқи меҳнат миграцияси масалалари агентлиги томонидан белгиланади (Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 6 апрелдаги 162-сонли қарори билан тасдиқланган Низом). Меҳнат стажи гувоҳларнинг кўрсатмалари билан тасдиқланиши мумкин. Мавжуд меҳнат стажи тўғрисидаги маълумотлар бўлмаган ва ҳарбий ҳаракатлар, табиий офатлар, халокатлар, фалокатлар ва бошқа фавқулодда вазиятлар муносабати билан уларни олиш имконияти бўлмаса, меҳнат стажи, шу жумладан, имтиёзли шартлар асосида пенсия олиш ҳуқуқини берувчи меҳнат стажи ариза берувчини бир корхона, муассаса, ташкилот, жамоа хўжалиги ёки бир тизимда у билан бирга ишлаган ва уни билган камида икки гувоҳнинг кўрсатмаси асосида белгиланади. Архив маълумотлари йўқлиги сабабларидан қатъий назар, мавжуд меҳнат стажи тўғрисидаги ҳужжатларни олиш имконияти бўлмаган ҳолларда, 1965 йилгача жамоа хўжалигида ишлаш даври юқоридаги тартибда гувоҳларнинг кўрсатмалар билан тасдиқланади. Умумий меҳнат стажи тўғрисидаги маълумотлар мавжуд бўлган тақдирда имтиёзли шартларда пенсия олиш ҳуқуқини берувчи ишнинг характери гувоҳларнинг кўрсатмалари билан белгиланмайди. Деҳқон хўжаликларида, алоҳида фуқаролар ихтиёрида ва диний ташкилотларда ишлаш даври ва бошқа даврлар гувоҳларнинг кўрсатмалари билан тасдиқланмайди. Меҳнат дафтарчасидаги ёзувлар меҳнат дафтарчаларини юритиш тартиби тўғрисидаги Йўриқнома талабларига мувофиқ расмийлаштирилиши керак. Меҳнат дафтарчасига ва ҳужжатлар асосида маълумотномаларга киритилган иш даврлари тўғрисидаги маълумотларгина меҳнат стажини тасдиқлаш учун қабул қилинади. Стаж тўғрисида тақдим этилган ҳужжатлар аниқ кунлар кўрсатилмай фақат йиллар кўрсатилган ҳолларда тегишли йилнинг биринчи июли кун сифатида қабул қилинади, агар ойнинг кун кўрсатилмаган бўлса, тегишли ойнинг ўн бешинчи куни ана шундай кун ҳисобланади. Ижтимоий таъминот бўлими ёки меҳнат стажини белгилаш бўйича комиссия томонидан чиқарилган меҳнат стажини қабул қилиш ёки қабул қилмаслик тўғрисидаги қарордан норози бўлган тақдирда, масала суд тартибида ҳал этилади. Маълумки, Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 январдаги 351-сонли қарори билан “Деҳқон хўжалиги аъзоларини ижтимоий

суғурталаш ва уларнинг ижтимоий таъминоти тўғрисида”ги Низом тасдиқланган бўлиб, мазкур Низом ижтимоий суғурталаниш хоҳишини билдирган деҳқон хўжалиги аъзоларига татбиқ этилади. Ушбу Низом деҳқон хўжалиги аъзоларининг меҳнат дафтарчаларини юритиш, пенсия ва нафақалар тайинлаш учун меҳнат стажи ва даромадни ҳисоблаб чиқиш тартибини белгилаб беради. Деҳқон хўжалиги аъзолари ихтиёрийлик асосида ижтимоий суғурта қилинади. Ижтимоий суғурталаниш хоҳишини билдирган деҳқон хўжалиги аъзоси Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига тўловчи сифатида давлат солиқ хизмати органларида белгиланган тартибда рўйхатдан ўтказилади. Деҳқон хўжалиги аъзоси Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига суғурта бадаллари тўлаган тақдирда: “Фуқароларнинг давлат пенсия таъминоти тўғрисида”ги Ўзбекистон Республикаси қонунига мувофиқ пенсия билан таъминланиш; қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик нафақаси, ҳомиладорлик ва туғиш нафақалари, бола туғилганда нафақа олиш ҳамда дафн маросими учун нафақа олиш ҳуқуқига эга бўлади. Юридик шахс бўлмасдан ташкил этилган деҳқон хўжалиги аъзосининг меҳнат дафтарчаси деҳқон хўжалиги аъзоси рўйҳатдан ўтказилган жойдаги туман (шаҳар) ижтимоий таъминот бўлимида у суғурта бадаллари тўлайдиган бутун муддат мобайнида сақланади ва юритилади. Агар илгари меҳнат дафтарчасига эга бўлинмаган ҳолда ижтимоий таъминот бўлимида қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда меҳнат дафтарчаси очилади. Юридик шахс ташкил этилган ҳолда барпо этилган деҳқон хўжалиги аъзосининг меҳнат дафтарчаси деҳқон хўжалигининг ихтиёрига кўра деҳқон хўжалиги бошлиғида ёхуд ижтимоий таъминот бўлимида сақланади ва юритилади, ва ниҳоят деҳқон хўжалиги бошлиғи томонидан меҳнат дафтарчасига киритилган ёзувлар ижтимоий таъминот бўлими томонидан тасдиқланиши лозим. Акс ҳолда бу ёзувлар ҳақиқий эмас деб ҳисобланади. Деҳқон хўжалиги аъзоси томонидан бадал тўланган ойнинг биринчи куни меҳнат стажини ҳисоблаш бошланган деб ҳисобланади. Пенсия ва давлат ижтимоий суғуртаси бўйича нафақалар тайинлаш учун зарур меҳнат стажини ҳисоблашда, агар хўжалик аъзоси 12 ой давомида ишлаб, камида 9 ой бадал тўлаган бўлса, меҳнат стажига календарь йил қўшилади. Меҳнат дафтарчаси бўлмаган ёки йўқотилган тақдирда пенсия ва ижтимоий суғурта бўйича нафақа тайинлаш учун зарур меҳнат стажи Ҳисобга олиш карточкаси ёки Ҳисобга олиш дафтарчасидаги ёзувлар асосида ҳисоблаш чиқилиши мумкин. Суғурта бадали тўланганлиги, унинг муддати гувоҳлик кўрсатмалари билан тасдиқланмайди. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг 2001 йил 24 августдаги 351-сонли қарори билан юридик шахс бўлмасдан тадбиркорлик фаолияти балан шуғулланувчи жисмоний шахсларнинг меҳнат стажини ҳисобга олиш ва уларнинг Бюджетдан ташқари Пенсия жамғармасига бадаллар ажратиши тартиби тасдиқланган. Тадбиркорлик учун меҳнат дафтарчаси юритиш, меҳнат стажини ҳисоблаш ва бошқа масалалар юқорида зикр этилган Низомнинг қоидаларига мос келади.

Вазирлар Маҳкамасининг 1994 йил 21 июлдаги 378-сонли қарори билан тасдиқланган «Якка тартибдаги врачлик фаолияти (хусусий врачлик фаолияти) тўғрисида»ги Низомга мувофиқ, врачнинг ва ёрдамчи тиббий ходимларнинг фаолияти қонунчиликда белгиланган миқдорда Бюджетдан ташқари Пенсия Жамғармасига мажбурий ажратмалар тўлаган тақдирда, меҳнат стажига киради ва меҳнат дафтарчасига ёзилади. Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Махкамасининг «Муддатли хизмат ҳарбий хизматчиларига ва уларнинг оила аъзоларига қўшимча имтиёзлар бериш тўғрисида» 1994 йил 3 октябрдаги 496-сонли қарорига биноан, ҳарбий хизматчиларнинг муддатли хизматни ўташ вақти хизматнинг бир ойини икки иш ойига ҳисоблаган ҳолда уларнинг меҳнат стажига ҳамда мутахасислик бўйича меҳнат стажига қўшилар эди. Ўзбекистон Республикасининг «Ўзбекистон Республикасида депутатлик мақоми тўғрисида» 1995 йил 6 майдаги қонунининг 28-моддасига мувофиқ, депутатнинг ҳокимият вакиллик органида ишлаган вақти умумий меҳнат стажига, шунингдек аввалги ихтисоси бўйича меҳнат стажига қўшиб ҳисобланади (Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг 2000 йил 26-майдаги қонуни асосида). Ёшга доир пенсияга чиқиб, сўнг ишини давом эттирган фуқаро вафот этгандан сўнг турмуш ўртоғи боқувчисини йўқотганлик пенсиясини олиш учун мурожаат этганда, вафот этган фуқароларнинг пенсияга чиққандан кейин ишлаган даври умумий меҳнат стажига қўшиб ҳисобланади. 4 Ўзбекистон Республикаси Меҳнат кодексининг 64-моддасида кўрсатилган, яъни ишдан махрум бўлган, биринчи марта иш қидираётган, шунингдек узоқ (бир йилдан ортиқ) танаффусдан кейин меҳнат фаолиятини қайта бошлашни истаган ва ишсиз деб эътироф этилган шахсларга касб ўрганиш, малака ошириш ёки қайта тайёрлаш даврида стипендия тўлаши ҳамда шу даврни меҳнат стажига қўшиш имконияти таъминланади. Демак, бу давр фуқаронинг меҳнат стажига қўшилади. 4 Ўзбекистон Республикаси Меҳнат ва аҳолии ижтимоий муҳофаза қилиш вазирлигининг 2000 йил 20 октябрдаги 1963-05-сонли тушунтириш хатининг 11-банди.

O'xshashlar

Ижтимоий таъминот

ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ БЎЙИЧА ТАЙИНЛАНАДИГАН НАФАҚАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ

Ижтимоий таъминот молияси

Ижтимоий таъминот харажатларини молиялаштириш

Ижтимоий таъминот харажатларини молиялаштириш