Ижтимоий таъминот - Iqtisodiyot - Referatlar

Ижтимоий таъминот

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

121 KB

Ko'chirib olish

Ижтимоий таъминот Режа: 1. Ижтимоий таъминотнинг аҳамияти 2. Ижтимоий таъминотнинг асоси инсонпарварлик 3. Ижтимоий таъминот белгилари 1

Ижтимоий таъминотнинг аҳамияти Иқтисодий категория сингари ижтимоий таъминот бу муҳим тизим алоқалар тақсимланиши, бу жараёнда ҳам миллий даромаднинг бир бўлагини, шунингдек, жамоат фондидан фуқароларни моддий жиҳатдан таъминлашда фойдаланилади. Бу каби кенг қамровли ижтимоий таъминот жамиятнинг барча аъзоларини ундан маҳрум қилмайди. Бозор муносабатларига ўтиш ва иқтисодий-ижтимоий тизимни ислоҳ қилишда аҳолини, айниқса ночор гуруҳларини аниқ манзили ва мақсадди ижтимоий ҳимоя қилиш тизими барпо этилади. Бу тизимни асосини ижтимоий таъминот ва нафақа ташкил этади. Нафақа - бу фуқароларнинг моддий шароитини таъминлаш, яъни қарилик, ногиронлик, узоқ муддатга белгиланган хизмат, шунингдек, боқувчисини йўқотганлиги билан боғлиқ. Бошқа категориядаги фуқароларга қуйидаги ижтимоий нафақа берилади: -вақтинча ишсизлик бўйича; -ҳомиладорлик ва туғиш; -туғилган чақалоққа; -болани парвариш қилиш; -ҳарбий хизматда ишлайдиганларнинг болаларига; -ишсизлик нафақаси. Шу ўринда таъминотнинг бошқа турлари ҳам мавжуд: -мутаҳассислар малакасини ошириш; -ишсизларни қайта ўқитиш; -ногиронларни иш билан таъминлаш ва қайта ўқитиш; Ногиронлар уйида, қариялар уйида, интернат мактабларида бепул ёрдам кўрсатиш; -ногиронларни мото ва автомобиллар билан таъминлаш; -ҳар хил ташкилотларнинг ёрдами. Ижтимоий таъминот бу - бепул тиббий ёрдам кўрсатиш бўлмай, балки даволаниш, бепул ўқиш кабиларни ўз ичига олади, чунки бу маданий ва 2

ижтимоий тадбирларни амалга оширишда кенг қўлланилади. Бу каби ҳуқуқлар инсонларнинг фаровон ҳаёт кечиришига хизмат қилади. Бу каби ҳуқуқлар қариялар, беморлар, меҳнатга лаёқатини йўқотганларга берилади. Бунинг учун маблағ ажратилади. Ижтимоий таъминот учун етарли даражада асос йўқ. Ижтимоий таъминотни ижтимоий суғурта тушунчасининг паралели деб тушуниб бўлмайди. Ижтимоий тадбирлар учун давлат бюджетидан маблағ ажратилади. Ижтимоий суғурта бу асосан ижтимоий суғурта фондидан ажратилади. Ижтимоий таъминот давлат томонидан ажратилганлиги, нафақа фонди, ижтимоий суғурта фондлари орасида ҳеч қандай характерли аҳамияти йўқ. Ижтимоий суғурта доим ижтимоий таъминот билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у ижтимоий таъминотнинг шаклларидан бири ҳисобланади. Ижтимоий таъминотнинг асоси инсонпарварлик туйғуларига боғлиқлиги бўлиб, улар қуйидагилардан иборат: 1. Умумийлик - ижтимоий таъминотни оммалаштириш учун миллати, ёши, жинси, мавкеидан қатъий назар, меҳнаткашларнинг ишга яроқли ёки ногирон эканлигини таъминлайди. Умумийликнинг асоси бўлиб ишчилар, хизматчилар, деҳқонлар, фермерлар, харбийлар, ўқувчилар ва бошқалар ҳисобланади. Ижтимоий таъминотни ҳамма ишга яроқсизлар, оила боқувчилари, ўлганлар, вояга етмаган болалар, ўғил-қизлар, неваралар, қариялар, меҳнатга яроқсиз аёллар, ота-бобо, буви ва бошқалар оладилар. 2. Ҳаммабоп шарти - бу ҳуқуқ у ёки бу нафақа олиш имкониятига эга бўлмаганларга тегишли, ўрта ёш 70 йил деб белгиланган эркакларда, қарилик ва аёлларда 55 ёш, оғир ишда ишлайдиганларга - эркакларга 50-55 ёш, аёлларга 40-50 ёш. Бу нафақани олиш учун эркакларнинг иш стажи 25 йил, аёлларники 20 йил. Оғир ишда ишлайдиганларга стаж бундан ҳам камроқ бўлади. 3. Ўтган меҳнатига тегишли таъминот шакллари ва катта кичикликлари. Бунга меҳнат билан боғлиқ иш стажини узайтириш, иш 3

шартлари, маоши ва бошқа омиллар киради. Бу услуб ижтимоий таъминот инъикоси сифатида гавдаланади, нафақалар ва бошқа турдаги кўринишлари маошдан ҳисобланади. 4. Таъминотнинг турли хил катта кўринишлари ва ёрдам бериш. Бу нафақалар турли хил: соғлиқни сақлаш тадбирлари, оғоҳлантириш, касалликнинг олдини олиш, ногиронлар ва қариялар уйи, велоколяска, автомобиллар билан таъминлашга қаратилади. 5. Ташкилотнинг демократик таснифи ва бошқарувида ижтимоий таъминотнинг ҳамма саволларига жавоб беради. Бунда асосан мутахассислар уюшмаси муҳим аҳамиятга эга. Нафақа тайинлангаётганида комиссиядан ўтади (касаба уюшмалари) ва махсус ҳужжатлар комиссияда туради. Ижтимоий таъминотда меҳнаткашлар катта комиссиядан ўтадилар. Боқувчисини йўқотган болаларнинг бирон бир мутахассисликни эгаллашига кўмак бериш мақсадида нафақалар ажратилади. Нафақа ҳақидаги фуқароларнинг мулкларини тақсимлашда, оғир шароитларда ишлайдиганларга - тоғ, металлургия, кимёвий маҳсулотлар ишлаб чиқаришда мутахассисларга енгиллик яратади, яъни соғлиққа тааллуқли бўлган масалаларни ҳал қилади . Ижтимоий таъминот белгилари Ижтимоий таъминот белгилари 1990 йилгача, ишчилар ва хизматчиларнинг ижтимоий суғуртаси саналган, колхозчиларники эса марказлаштирилган уюшма фонди колхозчиларининг ижтимоий суғуртаси саналган. Қолган таъминотлар ижтимоий суғуртадан белгиланади. Бу тизимларни бошқаришда ижтимоий таъминот учун ажратиладиган маблағлар кафолатланган, бозор иқтисодиёти даврида қаттиқ назоратга олина бошланди. Ижтимоий таъминот учун давлат бюджетида кўрсатилган фонддан ишлатилади. 4

Ўзбекистонда ижтимоий таъминотнинг асосий манбаи давлат бюджети суғурта жамғармаси, корхона ва жамоат ташкилотлари ажратаётган маблаглардан ташкил топади. Бюджет ҳисобидан тиббий, меҳнат, эксперт комиссиялар аҳолини ижтимоий ҳимоялаш учун ҳам ишлатилади. Шунингдек, бюджетда шахсни ишга қайтариш учун шартлар қўйилади ва ишчининг ижтимоий ҳолатини таъминлаш кафолатланади. Ҳисобланган нафақалар кўпайтириб борилади. Аҳолининг ижтимоий мухофазасида жуда кўп турли нафақалар мавжуд. Бу нафақалар вақтинча ишсиз юрганлар, ҳомиладорлар, бола туғилганда болага қараш кабиларга берилади. Вақтинча ишсизларга бериладиган маблағ давлат ижтимоий суғуртасига боғлиқ. Вақтинча ишсизларга, яъни меҳнат қилган ерида касалланган бўлса, иш стажининг танаффусидан қатьий назар, бошқа пайтларда иш стажининг танаффусисиз бўлишига қараб маблағ берилади. 3 йил бўлса 50 фоиз, 3 йилдан 5 йилгача 60 фоиз маош, 5 йилдан 8 йилгача ва саккиздан юқорисига 100 фоиз маош белгиланади. Ишчи ва хизматчиларга, 19 ёшга тўлмаганларга 60 фоиз маош тўланади. Иш стажининг танаффусидан 100 фоиз маош Улуғ Ватан уруши қатнашчиларига берилади. Меҳнатга лаёқатсизлик учун 90 фоиз ўртача ойлик маоши ҳисобида белгиланади. Қисқача ушбу нафақалар иловасини кўриб чиқамиз: 1. Ҳомиладорлик ва туғилишига бериладиган нафақалар: - Ижтимоий суғуртага тегишли ташкилотда бола тўгилиши билан боғлиқ ҳолда 12 ой давомида ишдан бўшаганлиги учун ва шу кундан ишсиз деб белгиланганларга: ўрта, олий ўқув юртларида ўқийдиган аёлларга; ҳарбий хизматга шартнома асосида кирган аёлларга; чет эл ҳудудида ҳарбий хизматларда ишлайдиган аёлларга; бола асраб олиш каби ҳолларда берилади. Кўрсатилган нафақалар ҳомиладаорлик ва туғишигача 70 кун қолган (оғир туғишига 86, 2 ёки 3 дан ортиқ болаларга 110 кун) туғишидан кейин таътил ёзилади, туғиш даврига қадар фойдаланилган кунга қадар. 5

1. Ҳомиладорлик, туғишга қўлланиладиган нафақалар ишлаш жойидаги ўртача ойлик ҳисобидан давлат ижтимоий суғуртасига тегишли чет эл ҳудудида ҳарбий хизмат ўтайдиган аёлларга берилади. 2. Ташкилот ёки муассасаларни ёпилиши билан боғлиқ ҳолда ишсиз деб белгиланган аёлларга меҳнат ҳақининг энг кам миқдорда нафақа белгилаш. 3. Ўрта ва олий Ўқув юртларида таҳсил олаётган аёлларга берилади. 4. Пулли таъминот - аёлларнинг ҳарбий хизматни шартнома асосида ўтаган, шунингдек ички ишларда ишлаган аёлларга берилади. Ҳар бир туғилган болага нафақа тайинлаш (3 ойгача асраб олинган бўлса) туғилган ёки асраб олинган бола сони 2 ёки ундан ортиқ бўлса, у ҳолда ҳар бир бола бошига қараб нафақа белгиланади. Агар фарзанд туғилган пайтда ўлиб қолса, унда нафақа берилмайди. Бола туғилган кундан бошлаб ҳар 15 кунда нафақа тўланади. Фарзандни вояга етказиш учун 1,5 йил таътил белгиланади. Оналар, оталар, қариндошларга болага қараш учун давлат ижтимоий суғурта томонидан амалий равишда нафақа белгиланади: -ўрта ва олий ўқув юртларида таҳсил олаётган оналарга; -ҳарбий хизмат соҳасини шартнома асосида, ички ишларда ишлаган оналарга берилади; -болага бериладиган ҳар ойлик нафақа - ота-оналардан бирига 10 ёшгача бирга яшайдиганларга берилади. -Ритуал хизмат - бунда оилада кўз юмганлар маъракаларига ёрдам нафақаси ажратилади. Ишсизлик нафақаси - бу нафақа асосан ишини, маошини йўқотган шахсларга берилади. Фуқароларнинг ишсиз деб белгиланган кундан бошлаб қонунда қайд этилганидек, бўлган тақдирда берилади. Ишсиз деб белгиланган фуқароларга нисбатан бериладиган нафақалар: Ишсиз фуқароларга, турли сабаблар билан ишдан бўшаган фуқароларга 12 ой давомида, ҳарбий хизматдан, ички ишлардан бўшаганларга ишсиз деб 6

белгиланиб, биринчи 3 ойликни 75 фоиз ўртача ойлик ҳисобида қайд қилиниши керак. 4 ой давомида 60 фоиз, ундан сўнг 45 фоиз, бошқа бир пайтда иш ҳақининг энг кам миқдорда нафақа белгиланади. Турли хил сабаблар билан 12 ой давомида ишдан бўшаганлиги, лекин 26 календар ҳафтасида тўланадиган иш ҳақи ойлик иш ҳақининг энг кам миқдорида белгиланади. Иш қидириб юрган фуқароларга нисбатан ҳам иш ҳақининг энг кам миқдоридаги тарзида белгиланади. Бу каби шартлар ва нафақалар ишсизларга берилади. Бу каби ишсизларга комунал ёрдам жамоат транспортларида юриш, соғлиқни сақлаш кабиларга ёрдам беради. Ишсизлик нафақаси олганларга даромад солиғи ва суд маҳкама ишларида ёрдам берилади. Нафақа давомийлиги ҳар ўтиш даврида 12 ой ичида 18 календарь ҳафтасида кўтарилмайди. Ишсизлик нафақаси миқдори иш ҳақидан кам бўлади, лекин тирикчилик қийматининг ўзгаришига, аниқроғи нарх-навога қараб қайта кўрилади. Ишсизлик нафақаси биринчи бор ғарб мамлакатларида жорий қилинган. Бу мамлакатларда ишсизлик нафақаси давлат бюджети ҳисобидан ёки корхона ва ташкилотларнинг ўз даромади ҳисобидан тўланади. Ишсизлик нафақаси вақтинча берилади. Бизнинг мамлакатимизда ҳам «Аҳолини иш билан таъминлаш тўгрисида»ги қонун қабул қилинган. Вақтинча иш билан таъминланмаган шахсларга ижтимоий мадад беришга катта эътибор берилмоқда. Шу қонунга асосан ишсизларга махсус нафақани тўлаш йўлга қўйилган, уларни қайта ўқитиш ва янги касбларга ўргатиш ташкил этилган. Ўзбекистонда ижтимоий таъминотнинг ривожланиш концепцияси Ўзбекистон Республикасида ижтимоий таъминот тизими мавжуд иқтисодий вазиятдан келиб чиққан ҳолда, аҳолининг моддий ва ижтимоий ҳимояга 7

муҳтож бўлган қисмини ҳимоя қилишга қаратилган иқтисодий, ҳуқуқий, ижтимоий чора-тадбирлар мажмуини қамраб олган. Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш иқтисодий ислоҳотлар дастуридаги узлуксиз устивор йўналишлардан бирига, яъни ислоҳотларнинг ҳамма босқичларида устувор ҳисобланадиган вазифалар қаторига киради. Кучли, ижтимоий сиёсат Ўзбекистоннинг ўз истиқлоли ва тараққиёт йўлининг етакчи тамойилларидан биридир. Ўзбекистонда ижтимоий ҳимояни амалга оширишнинг асосий манбаи давлат бюджети, ижтимоий суғурта жамғармаси, корхона ва жамоат ташкилотлари ажратаётган маблағларидан ташкил топади. Аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш масалаларини ҳал этишда барча хайрия жамғармаларининг («Наврўз», «Маҳалла», «Соғлом авлод учун», «Саломатлик ва меҳр-шафқат» ва ҳоказо) иштироки бор. Республикада аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга оид бир неча қонунлар, ногиронларни қўллаш бўйича 1996-2000 йилларга мўлжалланган давлат дастури қабул қилинди ва жорий қилинди. Оқибатда бозор муносабатларига ўтиш ва ижтимоий - иқтисодий тизимни ислоҳ қилиш даврида аҳолини, айниқса, ночор гуруҳларни аниқ, манзилли ва мақсадли ижтимоий ҳимоя қилиш тизими барпо этилди. Ижтимоий таъминот тизимида Қорақалпоғистон Республикаси меҳнат ва аҳолини ижтимоий мухофаза қилиш вазирлиги, 12 вилоят ва Тошкент шаҳри ижтимоий мухофаза қилиш бош бошқармалари, 233 туман ва шаҳар ижтимоий таъминот бўлими, 34 қариялар ва ногиронларнинг интернат уйлари, уруш ва меҳнат фахрийлари республика пансионати, «Олти-ариқ» ва «Товоқсой» санаторийлари, «Ортопедия» илмий - тиббийтехникавий мажмуаси, унинг вилоятлардаги устахоналари, ҳар бир туманда ижтимоий ҳимоя бўлинмалари фаолият кўрсатмоқда. «Ортопедия» харажат тадбирлари 21,8 фоиз аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишга ажратилди. 8

Республикада ижтимоий ҳимоя асосан кам таъминланган оилалар учун турли нафақалар бериш, аҳолининг баъзи гуруҳлари учун имтиёзлар яратиш, давлат ҳисобидан ёлғиз қария ва ногиронларни боқиш ва шу каби воситалар асосида амалга оширилади. Ўзбекистонда булардан ташқари норасмий ижтимоий ёрдам турлари ҳам мавжуд; уларга қариндошларнинг ўзаро ёрдами, миллий ва диний урф-одатлар асосида қилинадиган ёрдам, корхона ва идораларнинг вақти-вақти билан нафақахўрларга ёрдам пули бериши киради. Бундай ёрдамлар фақат меҳнатга лаёқатсизларга эмас, балки кам таъминланган кўп болали оилаларга, бева-бечораларга ҳам берилади. Ўзбекистонда Республика аҳолисини 2010 йилгача мўлжалланган ижтимоий ҳимоя тизимининг ягона концепцияси ишлаб чиқилган. Унда Республикада мавжуд бўлган ижтмоий ҳимояга ва ижтимоий ёрдам тизими - нафақа таъминоти, болаларга нафақа, ёлғиз кексаларга хизмат кўрсатиш, ногиронларни протез - ортопедия буюмлари, ҳаракат воситалари билан таъминлаш, шунингдек, тиббий, меҳнат реабелитация ва клиникаси Ўзбекистон Республикасидан ташқари қўшни қозоғистон, Тожикистон ва қирғизистон Республикаларидан келган беморларга хизмат кўрсатмоқда. Аҳоли, нафақа, шунингдек, санаторий, пансионатлар, дам олиш уйлари ва базалари, болалар лагерлари, прафилакторийлар, пархез таомлар, саёҳат йўлланмалари билан давлат томонидан таъминланади. Мамлакат иқтисодиёти бозор муносабатлари тартибига ўта бошлагач, нафақа таъминотида ҳам ислоҳотлар ўтказилиши бошланди. қарилик нафақаси 25 йиллик меҳнат стажига эга бўлган 60 ёшлик эркакларга, 20 йиллик меҳнат стажига эга бўлган 55 ёшга кирган аёлларга берилади. Ногиронлик нафақаси меҳнат қилиш қобилиятини вақтинча ёки узоқ вақтга йўқотган ишчи- хизматчилар ва бошқаларга тайинланади. Боқувчисини йўқотган оила аъзоларига бериладиган нафақа ишчихизматчи, нафақахўрларнинг қарамоғида бўлган меҳнатга қобилиятсиз оила аъзоларига берилади. Ўзбекистон Республикасининг «Фуқароларнинг давлат нафақа таъминоти тўғрисида » ги 9

қонунида фуқароларга қарилик, боқувчисини йўқотганлик, шахсий ва ижтимоий нафақалар тайинлаш кўзда тутилди ва нафақаларга бериладиган устамалар бир тизимга солинди. Республика олдида алоҳида хизмат кўрсатганларга, маданият, фан ва техника соҳасида хизмати катта бўлган шахсларнинг нафақаларига қонунчилик ва ҳукумат қарорлари билан қўшимчалар ва имтиёзлар бериш жорий қилинди. Мавжуд шахсий нафақалар ва бундай нафақа олувчилар ва уларнинг оила аъзоларига бериладиган имтиёзлар (турар жой, коммунал хизмат ҳақлари ва электр энергияси ҳақининг 50 фоиз ни тўлаш ва бошқалар) сақланиб қолди. Шунингдек, ижтимой суғурта жамғармаси, ижтимоий нафақалар, даромадлар индексацияси каби янги тузилмалар амал қила бошлади. Амалдаги ижтимоий таъминот тизими болалар учун нафақалар, ногиронлар учун имтиёзлар, ёлғиз кексалар ва ногиронларни давлат ҳисобига боқиш, ёлғизларга хизмат кўрсатиш, ижтимоий ёрдам каби нафақа турларидан иборат. Ижтимоий ёрдам кўрсатишда давлат тизими ва хизмат идоралари, жамоат бирлашмалари ва хайрия ташкилотлари иштирок этмоқда. Давлат тизими хизматини ижтимоий таъминот вазирлиги ва унинг бўлинмалари, нафақа жамғармаси, молия вазирлиги ва уларнинг жойлардаги хизмат идоралари олиб боради. Ўзбекистонда олиб борилаётган ижтимоий-иқтисодий ислоҳотларнинг барчаси жамият аъзолари манфаатларини ҳимоя қилиш, жамиятда ижтимоий барқарорликни қўллаб-қувватлашга қаратилган. Шу жумладан, ижтимоий сиёсатни амалга ошириш ҳам аҳолининг ўтиш даври давомидаги ижтимоий жиҳатдан ҳимояланганлигини таъминлашни кўзда тутади. Ўзбекистондаги ижтимоий сиёсатнинг амалга оширилиши босқичлилик тавсифига эга бўлиб, унинг асосий босқичлари сифатида қуйидагиларни ажратиб кўрсатиш мумкин: I босқич - 1991-1994 йиллар; II босқич - 1994-1997 йиллар; III босқич - 1997 йилдан ҳозиргача. 10

Бу босқичларнинг асосий мақсади, уларда кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам турлари ва асосий хусусиятлари бўйича ўзаро тафовутини яққол тасаввур этиш учун жадвал кўринишида ифодалаш мақсадга мувофиқдир (7-жадвал). Жадвалдан кўринадики, Ўзбекистонда бозор иқтисодиётига ўтишнинг дастлабки палласи учун биринчи босқичдан кўзланган асосий мақсад - бу ишлаб чиқаришнинг пасайиши ҳисобига ишсизликни юқори даражасига ҳамда аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайишига йўл қўймаслик эди. Бу босқичда амалга оширилган ижтимоий ҳимоянинг ўзига хос томони шундаки, аҳоли даромадлари индексация қилинди, асосий истеъмол товарлари талонлар ёрдамида берилди. Бу ижтимоий сиёсат аҳолининг барча қисмини қамраб олган эди. Шунингдек, ижтимоий ҳимояга муҳтож яна бир гуруҳ - олийгоҳ кундузги талабаларига бир маҳал овқатланиш учун талон берилди. Барча учун умумий тарзда қўлланилган ижтимоий ёрдам ўтиш даврининг салбий таъсирини юмшатиш учун хизмат қилди. Бу даврда Ўзбекистан Республикасининг «Аҳоли бандлиги тўғрисида»ги қонуни қабул қилиниши расман ишчи кучи бозорини ташкил этиш ва шакллантиришда, ишсизларни ижтимоий ҳимоя қилишда ўз аҳамиятига эга бўлди. II босқичнинг асосий мақсади - бу ишлаб чиқариш ҳажмини барқарорлигини таъминлаш, аҳолининг кам таъминланган қисмини ижтимоий ҳимоялашда давлат кафолатлари сақланиши, ижтимоий дастурларга мўлжалланган ижтимоий харажатларни пасайтирмаслик эди. Ўзбекистонда 1994 йил 1 июлдан миллий валюта - сўмнинг муомалага киритилиши шу йилнинг 1 сентябридан бошлаб болали оилаларга давлат кафолатларини кучайтириш мақсадида республикада болали аҳолини ягона тизимдаги давлат ижтимоий ёрдамнинг бир қатор нафақаларидан фойдаланиш имконини берди (27-жадвал). Бу босқичнинг асосий хусусияти умумий ижтимоий ҳимоядан аниқ, йўналтирилган ижтимоий ҳимоя қилишнинг маҳалла тизимига ўтилгани 11

бўлди. Бу ижтимоий ҳимояни амалга оширишда кам таъминланган аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишни тартибга солиш учун муҳим босқич ҳисобланди. III босқичнинг ижтимоий сиёсатдаги асосий мақсади бу - иқтисодий ўсиш, ЯММни ўсиши, аҳоли яшаш даражасини ошириш ва манзилли ижтимоий ҳимояни кучайтиришдир. 1997 йилнинг январидан бошлаб манзилли ижтимоий ёрдамни кучайтириш мақсадида нафақалар фақат муҳтож оилаларга ва яшаш жойидаги маҳаллий қўмиталари томонидан берила бошланди. Бу нафақаларни молиялаштириш манбаси сифатида Давлат бюджети ҳисобланган. Қуйида давлат бюджетининг ижтимоий соҳага ва аҳолини ижтимоий қўллаб-қувватлаш харажатлари келтирилган (6-жадвал). Ўтиш даври иқтисодиётидаги мамлакатларда ижтимоий харажатларга бўлган талаб қисқармасдан балки ошиб бормоқда, бу асосан ишсизлик ошиши ҳисобига рўй бермокда. Ривожланган мамлакатларда эса ижтимоий харажатларнинг ошиши: 1) Ижтимоий мақсадларга қилинадиган умумий харажатлар ўсиб бораётганлиги (аҳоли кексайиб бораётганлиги), шунингдек ижтимоий хизматлар кўрсатувчи тармоқларда (соғлиқни сақлаш, таълим ва бошқалар), янги қимматбаҳо технологиялар ва замонавий ускуналар жорий этилаётганлиги билан; 2) Умумий харажатларда давлатнинг ҳиссаси ошиб бораётганлиги билан боғлиқдир. Шу сабабли мазкур мамлакатлар учун харажатларнинг янада кўпайиши ва солинаётган маблағларнинг самарадорлигини ошириш биринчи навбатда тўрган вазифалардир. Ҳозирги вақтда Республика аҳолисига кўрсатиладиган ижтимоий ёрдам турлари 27-жадвалда ифодаланган. 12

27-жадвал Ўзбекистонда аҳолини ижтимоий ҳимоя қилишнинг асосий босқичлари Босқичларни тавсифловчи жиҳатлар I босқич (1991-1994 йй.) II босқич (1994-1997 йй.) III босқич (1997 й. дан ҳозиргача) Асосий мақсади Ишлаб чиқаришнинг пасайиши ҳисобига ишсизликни юқори даражасига ҳамда аҳоли турмуш даражасининг кескин пасайишига йўл қўймаслик Ишлаб чиқариш ҳажмини барқарорлигини таъминлаш, аҳолининг кам таъминланган қисмини ижтимоий ҳимоялашда давлат кафолатлари сақланиши, ижтимоий дастурларга мўлжалланган ижтимоий харажатларни пасайтирмаслик Иқтисодий ўсиш, ЯММнинг ўсиши, аҳоли яшаш даражасини ошириш ва манзилли ижтимоий ҳимояни кучайтириш

Ижтимоий ёрдам турлари -болалари 1,5 ёшга етгунга қадар (ишловчи ва ишламайдиганларга турли хил ставка бўйича); -ҳарбий хизматдагиларнинг болаларига; -собиқ болалар уйидаги ёлгиз оилаларга; -6 ёшдан 16 ёшгача боласи бор ёлгиз оилаларга (ўқувчиларга 18 ёшгача); -6 ёшгача ва 6 ёшдан 18 ёшгача болали, ота-онаси алимент тўлашдан воз кечса (турли хил ставка бўйича); -нафақа ва пенсия олмайдиган, болалари 16 ёшгача бўлган оилалар. Мактаб кийимлари ва болалар кийимларига нархнинг ошиши муносабати билан вояга етмаган боласи бор оилаларга ҳар - барча 16 ёшгача боласи бор оилаларга ойлик нафақалар; -бола туғилгани учун 2 минимал ойлик иш ҳақи миқдоридаги нафақа; -оилаларга, болалари 2 ёшга киргунча минимал иш ҳақининг 20 фоизи миқдоридаги ойлик нафақа. 16 ёшгача боласи бор оилаларга дастлаб боласи сонига боғлиқ равишда минимал иш ҳақига нисбатан тўланган. Дастлабки қуйидаги ўлчовдан фойдаланилган: 1 та болали оилаларга - минимал иш ҳақининг 10%; 2 та болали оилаларга - минимал иш ҳақининг 20%; 3 тадан 4 тагача - минимал 1.Болали оилаларга нафақалар, шу жумладан: -бола туғилганда; - бола 2 ёшгача тўлгунча; -16ёшгача боласи бор кам таъминланган оилаларга. 2.Ижтимоий нафақалар: -болаликдан ногирон ва ногиронларнинг бошқа тоифаларига; -ишламаган қарияларга; - боқувчисини йўқотган оилаларга. 3.Ижтимоий таъминот муассасалари-ни сақлашга (қариялар ва ногиронлар уйлари, касалманд болалар интернатлар ва бошқалар). 4.Турли имтиёзлар транспорт воситалари ва ногиронлар

квартал учун компенсация тўловлари: 149 -6 ёшгача болаларга; - 6 ёшдан 13 ёшгача болаларга; -кундузги умумтаълим мактабларида 13 ёшдан катта болаларга; -озиқ-овқат билан таъминланмаган ПТУ иш ҳақининг 40%; 5 та ва ундан юқори - минимал иш ҳақининг 50% миқдорида. Нафақалар ҳажми кўпайган ва аравачаларини бепул ёки нархини арзонлаштириб бериш, санатория-курортларга бепул йўлланмалар билан таъминлаш, солиқ имтиёзлари ва бошқалар. ўқувчиларига; -13 ёшдан 18 ёшгача техникум, олийгоҳ талабаларига; -кам таъминланган оиладаги 2 ёшгача болаларни овқатлантириш учун; Умумтаълим мактабларида 1- 5 синфгача болаларга бепул нонушта; 3 ёшгача болаларга бепул дори-дармон; ҳозирда қуйидагича: 1 та болали оилага - минимал иш ҳақининг 50%, 2 та болали оилага -минимал иш ҳақининг 100%, 3 та болали оилага - минимал иш ҳақи 140%, 4 та болали ва юқори - минимал иш ҳақининг 175% миқдорида. 5.Кам таъминланганлик нафақалари.

болаларга қараётган ишловчи оналарга компенсация тўловлари. Асосий хусусияти Аҳоли даромадларининг индексация қилиниши, асосий истеъмол товарларининг талонлар ёрдамида берилиши. Ижтимоий сиёсат аҳолининг барча қисмини қамраб олиб, ўтиш даврининг салбий таъсирини юмшатиш учун хизмат қилиши. Умумий ижтимоий ҳимоядан аниқ, йўналтирилган ижтимоий ҳимоя қилишнинг "Маҳалла" тизимига ўтилиши Аниқ, йўналтирилган ижтимоий ёрдамни кучайтириш мақсадида нафақаларнинг яшаш жойидаги маҳалла қўмиталари томонидан фақат муҳтож оилаларга берилиши 150

Аҳоли даромадлари даражасини Ўзбекистондаги этник гуруҳлар доирасида олиб қаралса, Европа халқларига мансуб оилаларнинг 20% қисми кам даромадли ҳисобланса, миллий оилаларнинг эса 54% кам даромадли ҳисобланади. Ўзбекистонда нисбий ва мутлақ камбағалликни ажратиш жуда қийин бўлиб, улар маҳаллий бошқарув органлари - маҳаллалар ёрдамида аниқланади. Ўтказилган тадқиқотлар шуни кўрсатадики, бугунги кунда 500 мингга яқин оилалар даромад даражаси жиҳатидан жуда ночор. Бу барча уй хўжаликларининг 12%, барча мамлакат аҳолисининг 13-15% ни ташкил этади. Тадқиқот натижалари мутлақ камбағалларнинг асосий қисмини қишлоқ жойларида истиқомат қиладиган аҳоли ташкил этишини кўрсатди 1 . Қисқача хулосалар Иқтисодий категория сингари ижтимоий таъминот бу муҳим тизим алоқалар тақсимланиши, бу жараёнда ҳам миллий даромаднинг бир бўлагини, шунингдек, жамоат фондидан фуқароларни моддий жиҳатдан таъминлашда фойдаланилади. Бу каби кенг қамровли ижтимоий таъминот жамиятнинг барча аъзоларини ундан маҳрум қилмайди. Бозор муносабатларига ўтиш ва иқтисодий-ижтимоий тизимни ислоҳ қилишда аҳолини, айниқса ночор гуруҳларини аниқ манзили ва мақсадди ижтимоий ҳимоя қилиш тизими барпо этилади. Бу тизимни асосини ижтимоий таъминот ва нафақа ташкидл этади. Ижтимоий таъминот бу - бепул тиббий ёрдам кўрсатиш бўлмай, балки даволаниш, бепул ўқиш кабиларни ўз ичига олади, чунки бу маданий ва ижтимоий тадбирларни амалга оширишда кенг қўлланилади. Бу каби ҳуқуқлар инсонларнинг фаровон ҳаёт кечиришига хизмат қилади. Бу каби ҳуқуқлар қариялар, беморлар, меҳнатга лаёқатини йўқотганларга берилади. Бунинг учун маблағ ажратилади. Ижтимоий таъминот учун етарли даражада асос йўқ. Ижтимоий таъминотни ижтимоий суғурта тушунчасининг паралели деб тушуниб бўлмайди. Ижтимоий тадбирлар учун давлат бюджетидан 1 Экономическое обозрение, 1999, №1.-22с.

маблағ ажратилади. Ижтимоий суғурта бу асосан ижтимоий суғурта фондидан ажратилади. Ижтимоий таъминот давлат томонидан ажратилганлиги, нафақа фонди, ижтимоий суғурта фондлари орасида ҳеч қандай характерли аҳамияти йўқ. Ижтимоий суғурта доим ижтимоий таъминот билан чамбарчас боғлиқ бўлиб, у ижтимоий таъминотнинг шаклларидан бири ҳисобланади. Ўзбекистонда ижтимоий таъминотнинг асосий манбаи давлат бюджети суғурта жамғармаси, корхона ва жамоат ташкилотлари ажратаётган маблаглардан ташкил топади. Бюджет ҳисобидан тиббий, меҳнат, эксперт комиссиялар аҳолини ижтимоий ҳимоялаш учун ҳам ишлатилади. Шунингдек, бюджетда шахсни ишга қайтариш учун шартлар қўйилади ва ишчининг ижтимоий ҳолатини таъминлаш кафолатланади. Ҳисобланган нафақалар кўпайтириб борилади. Ижтимоий таъминотнинг ислоҳ қилиниши, янги мулкчилик шакллари пайдо бўлиши аҳоли даромадлари таркибига катта таъсир ўтказилди. Унда меҳнат фаолиятининг фақат бозор шаклларидантадбиркорлик, якка тартибдаги меҳнат фаолиятидан, фермер хўжаликларида ишлашдан олинган даромадлар, мол-мулкдан олинган даромадлар катта ўрин эгалламоқда.

Тавсия этилган адабиётлар: « Ўзбекистон Республикаси пенсия таъминоти тўғрисида»ги қонуни. Халқ сўзи, 1993 йил, 14 сентябрь. Каримов И.А. Биз танлаган демократик тараққиёт ва маърифий дунё билан ҳамкорлик йўли. Халқ сўзи. 2003 й., 25 апрел. № 88. Ўзбекистон Республикаси Президенти И.А.Каримовнинг «Янгиланиш ва барқарор тараққиёт йўлидан янада изчил харакат қилиш, халқимиз учун фаровон турмуш шароити яратиш-асосий вазифамиздир» маърузаси. – «Халқ сўзи», 2007 йил, 13 февраль. Каримов И.А. Ўзбекистон: барқарор ривожлантириш йўллари. Т. 2002. Ишмухамедов А.Э., Каланова М.З. «Ижтимоий соҳа иқтисодиёти» Маърузалар матни Т.: ТДИУ, 2005.

O'xshashlar

Ижтимоий таъминот молияси

Ижтимоий таъминот харажатларини молиялаштириш

Ижтимоий таъминот харажатларини молиялаштириш

ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИ ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ ҲУҚУҚИНИНГ ТУШУНЧАСИ

ИЖТИМОИЙ ТАЪМИНОТ БЎЙИЧА ТАЙИНЛАНАДИГАН НАФАҚАЛАР ТУШУНЧАСИ ВА ТУРЛАРИ