Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими ва унинг шаклланиши - Iqtisodiyot - Referatlar

Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими ва унинг шаклланиши

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

196.5 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа : 1. Солиқ тизимининг моҳияти ва аҳамияти. 2. Солиқ тизимини гуруҳлаш тартиби. 3. Т ўғ ри ва эгри солиқлар. 4. Умумдавлат солиғи ҳамда маҳаллий солиқ ва йиғимлар. 5. Юридик ва жисмоний ша х слардан олинадиган солиқ ва йиғимлар. 6. Ўзбекистон Республикаси солиқ тизимининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари.

www.arxiv.uz Солиқ тизимининг моҳияти ва аҳамияти. Юридик ва жисмоний ша х слардан олинадиган солиқлар, йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий т ў ловлар ҳамда уларнинг тузилиш тамойиллари, усуллари, солиқ назоратининг йиғиндиси солиқ тизимини ташкил этади. Бу таъриф солиқ тизимини кенг маънода тушунишдир. Солиқ қонунчилигида солиқ тизими тор маънода талқин қилиниб, бир х ил моҳиятга эга б ў лган ва марказлашган пул фондини ташкил этадиган солиқ, йиғим, бож ва бошқа мажбурий т ў ловларнинг йиғиндиси солиқ тизими деб аталади. Солиқ тизимига нисбатан бундай ёндашувни айрим адабиётларда ҳам келтирилганлигини таъкидлаш ў ринли. қайд этилган таърифда солиқ ва йиғимлар ягона моҳият, яъни «мажбурий х арактерга эга б ў лган муносабат» ва уларнинг бир-бири билан боғлиқлиги ва ниҳоят бюджетга тушишлигини к ў рсатади. Бу Ўзбекистон Республикаси солиқ Кодекси мазмунига мос келади. Шу ерда баҳсли масала ҳам мавжуд, яъни давлатнинг бюджетдан ташқари фондларига (пенсия, ижтимоий суғурта, бандлик, й ў л фондлари ва бошқалар) т ў ловларни ҳам мажбурийлик нуқтаи назардан солиқ тизимига киритиш муаммоси мавжуд. 1 Солиқлар б ў йича изланишлар олиб борган айрим муаллифларнинг солиқ тизимига ёндашуви бошқача. Солиқ тизимига х усусан солиқлар ёки уларга тенглаштирилган т ў ловлар тизими (мажмуи) сифатида қараш мумкин эмас. Солиқ солишнинг муҳим шарт-шароитларига қуйидагилар киради: солиқларни белгилаш ва амалга киритиш тартиби, солиқларнинг турлари, уларни бюджет даражалари ў ртасида тақсимлаш тартиби, солиқ назоратини амалга ошириш шакллари ва услублари, солиқ т ў ловчиларнинг ҳуқуқлари, мажбуриятлари, улар манфаатларини ҳимоя қилиш усуллари, солиқ муносабатлари иштирокчиларининг жавоб г арлиги 2 ва шу бирга ушбу элементлар солиқ тизимининг таркибий унсурлари эканлигини таъкидлайди 1 Ящёев К. «Соликка тортиш назарияси ва амалиёти». Т. «Гафур Гулом» 2000. й. 31 бет. 2 Щван Л.Б. “ Солик щукуки ” , Т.: “ Консаудит информ ” 2001 й. 47 бет .

www.arxiv.uz ва солиқ тизими деганда ана шу элементларнинг мажмуасидан иборат б ў лган ва улар ў ртасидаги муносабатлар мажмуасидан келиб чиқиб ифодалаш мумкин. Умуман олганда солиқ тизимини таркибан солиққа тортиш тамойиллари, солиқ сиёсати, солиққа тортиш тизими, солиқ ме х анизми кабиларга ажратиш мумкин. Ушбу элементлар бевосита мамлакатда амал қилаётган солиқларнинг таркибини белгилаб беради. Солиқ тизимини гуруҳлаш тартиби. Солиқ тизимининг асоси б ў лган солиқлар ў зига х ос х усусиятларига, бир қатор белгиларига к ў ра гуруҳланади. Солиқларнинг гуруҳланиши уларнинг объектига, хў жалик юритувчи субъектлар молиявий фаолиятига таъсир этишига, ундирилиш усуллари, пайдо б ў лишига (субъектига), бюджетга й ў налтирилишига ва бошқа белгиларига к ў ра уларнинг таснифланишидир. Солиқларни бундай тартибда гуруҳларга ажратишдан мақсад уларни тақсимлаш тамойилларини белгилашда, уларнинг солиқ функция ва вазифаларини қай даражада бажараётганлигини баҳолашда, умуман олганда давлат бюджетини доимий равишда ва мунтазам даромадлар билан таъминлашда, шунингдек хў жалик юритувчи субъектларнинг тадбиркорлик фаолиятини чеклаб қ ў ймасдан фаолият к ў рсатиши учун солиқларнинг ҳар томонлама илмий-назарий жиҳатдан ў рганиш, таҳлил қилишдан иборат. Тари х ан солиқлар ижтимоий-иқтисодий тузилишига қараб ёки бошқача қилиб айтганда ундириб олиш манбасига қараб икки гуруҳга т ў ғри ва эгри солиқлар гуруҳларига б ў линади. Солиқларни белгилайдиган ва улардан тушган маблағни тасарруф этишига, яъни бюджетга ў тказиш нуқтаи- назаридан солиқлар умумдавлат ва маҳаллий солиқларга б ў линади. Шунингдек солиқлар пайдо б ў лиш манбаига к ў ра юридик ва жисмоний ша х слардан олинадиган солиқларга б ў линади. Солиқларнинг қайд этилган гуруҳларга ажартиб ў рганишни алоҳида савол сифатида кенгроқ ёритишга ҳаракат қиламиз.

www.arxiv.uz Шу ў ринда солиқларни гуруҳлашнинг айрим турларини к ў риб чиқамиз. Солиқларни объекти ва иқтисодий моҳияти б ў йича гуруҳлаш иқтисодиётга ижобий ва салбий таъсир к ў рсатишни ў рганишнинг илмий ва амалий услубидир. Солиқлар солиққа тортиш объектига қараб уч гуруҳга б ў линади: 1. Оборотдан олинадиган солиқлар. Бунда солиқлар хў жалик юритувчи субъектларнинг бевосита оборотидан ундирилади, уларга қ ў шилган қиймат солиғи, акциз солиғи, жисмоний ша х слардан транспорт воситаларига бензин, дизел ёқилғиси ва суюлтирилган газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ, бож х она божлари, йиғимлари ва бошқалар киради. 2. Мол-мулк қийматларидан олинадиган солиқлар. Бундай солиқлар солиқ т ў ловчи субъектлар тасарруфида мавжуд б ў лган мол-мулкдан, ердан ва бошқаларга нисбатан белгиланадиган солиқлардан иборат. 3. Даромаддан олинадиган солиқлар. Бунга юридик ша х слардан олинадиган даромад (фойда) солиғи, инфратузилмани ривожлантириш солиғи, жисмоний ша х сларнинг даромад солиғи ва бошқалар киради. Мамлакатимизда амал қилаётган солиқларнинг айримлари ко х оналар хў жалик фаолиятининг о х ирги молиявий натижасидан бюджетга т ў ланадиган аксарият солиқлар ва мажбурий т ў ловлар келгуси давр х аражатлари орқали ишлаб чиқарилган маҳсулот таннар х ига қ ў шилади (ер солиғи, мол-мулк солиғи, ва бошқалар). Шу ў ринда солиқларни гуруҳлашнинг асоси ҳисобланган, уларни хў жалик юритувчи субъектлар молиявий фаолиятига таъсир этишига қараб қуйидагиларга ажратишимиз мукин: 1. Товар (иш, х измат) лар оборотидан т ў ланадиган солиқлар. Бундай солиқларга асосан эгри солиқлар киради, яъни қ ў шилган қиймат солиғи, акциз солиғи, жисмоний ша х слардан транспорт воситаларига бензин, дизел ёқилғиси ва суюлтирилган газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ, бож х она божлари.

www.arxiv.uz 2. Ишлаб чиқариш таннар х ига киритиладиган солиқлар: пенсия фондига ажратмалар, касаба уюшмалари федерациясига ажратмалар, бандлик фондига ажратмалар ва бошқалар. 3. Давр х аражатларига киритиладиган солиқлар: мол-мулк солиғи, ер солиғи, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ, ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ ва бошқалар. 4. Кор х оналар фойдасидан т ў ланадиган солиқлар: даромад (фойда) солиғи, инфратузилмани ривожлантириш учун солиқ ва бошқалар. Т ў ғри ва эгри солиқлар. Солиқлар иқтисодий моҳиятига, т ў ловчи билан давлатнинг ў заро муносабатларига бевосита ё ки билвосита боғлиқлигига к ў ра т ў ғри ва эгри солиқларга б ў линади. Т ў ғри солиқлар т ў ғридан-т ў ғри даромадга ва мол-мулкка қаратилади (солиққа тортишнинг бевосита шакли). Товарнинг баҳосида т ў ланадиган ёки тарифга киритиладиган товарлар ва х изматлардан олинадиган солиқлар эгри солиқлар га киради. Товар ва х изматларнинг эгаси уларни сотишда солиқ суммаларини олиб, уларни давлатга ў тказади. Даромадлар оладиган (мол-мулкка ва шу кабиларга эгалик қиладиган) хў жалик юритувчи субъектлар т ў ғри солиқларнинг пировард т ў ловчиси ҳисобланади, нар х ларга устамалар орқали солиқ юки юклаб қ ў йиладиган товарнинг истеъмолчиси эса эгри солиқларнинг пировард т ў ловчиси ҳисобланади. Амалиётда нафақат эгри солиқлар, шу билан бирга т ў ғри солиқларни ҳам истеъмолчилар зиммасига ў тказиш имконияти мавжуддир. Масалан, кор х оналар т ў лайдиган солиқлар юки инфляция даврида к ў пинча нар х - навони ошириб юбориш орқали истеъмолчилар зиммасига юклаб борилади. Т ў ғри солиқларга тортишда маблағларнинг сафарбар қилиниши янги қийматни тақсимлаш пайтида бошланади. Давлат даромад олинган пайтдаёқ унинг бир қисмига ў з ҳуқуқларини даъво қилади.

www.arxiv.uz Солиқ т ў ловчининг даромади (иш ҳақи, фойда, фоизлар ва ҳоказо) ва унинг мол-мулкининг (ер, уйлар, қимматли қоғозлар ва ҳоказо) қиймати т ў ғри солиқлар объекти б ў лади. Солиққа тортишнинг бу шакли эгри солиқларга нисбатан бирмунча прогрессивдир, чунки у солиқ т ў ловчининг даромадлилигини, оилавий аҳволини ҳисобга олади, солиқ даромадни олиш босқичида ундирилади. Бундан ташқари, т ў ғри солиқларга тортишда солиқ т ў ловчи ў з солиғининг суммасини аниқ билади. Тари х ий жиҳатдан олганда т ў ғри солиқлар XVIII асрда ва XIX асрнинг биринчи ярмида шаклланди, улар фақат ХХ асрда кенг оммалашди. Т ў ғри солиқлар реал ва ша х сий солиқларга б ў линади. Реал солиқлар солиқ т ў ловчи мол-мулкининг айрим турларидан (ер, уйлардан) кадастр асосида ундирилади, т ў ловчининг ҳақиқий даромадлилигини эмас, балки ў ртача даромадлилигини ҳисобга олади. Солиққа тортиш объектига қараб қуйидагилар реал солиқларга киради: ерга оид, уй-жойларга доир, касб-ҳунарга тегишли, қимматли қоғозлардан олинадиган солиқлар. Реал солиқлар ташқи белгиларга асосланади, солиққа тортиш мол-мулкнинг кадастр б ў йича аниқланадиган ў ртача даромадлилиги б ў йича амалга оширилади. ўз моҳиятига к ў ра бундай солиқлар регрессив тусга эгадир. Ишлаб чиқарувчи кучларнинг ривожланиши, давлат фаолиятининг кенгайиши ша х сий солиқларга ў тилишини тақозо этди, чунки реал солиқлар фискал жиҳатдан ҳам, ижтимоий-иқтисодий жиҳатдан ҳам фойдали б ў лмай қолди. Реал солиққа тортишнинг айрим унсурлари, одатда, маҳаллий солиқлар тизимида асосан саноат жиҳатдан тараққиёт этган мамлакатларда сақланиб қолган. Ша х сий солиқлар равнақ топмоқда, булар даромадлар манбаида ёки декларация б ў йича ундириладиган жисмоний ва юридик ша х сларнинг даромадлари ва мол-мулкидан олинадиган солиқлардир. Реал солиқдан фарқли равишда ша х сий солиққа тортишда объект (даромад, мол- мулк) ҳар бир т ў ловчи учун якка тартибда ҳисоблаб чиқилади, унинг молиявий аҳволи (оила сони, қарздорлик ва ҳоказо) эътиборга олинади.

www.arxiv.uz Ривожланган мамлакатларда солиққа тортиш объектига қараб ша х сий солиқларнинг қуйидаги турлари фарқланади: даромад солиғи, пуллик сармоялардан тушадиган даромадлардан олинадиган солиқ, сармоянинг ў сишидан олинадиган солиқ, корпорациянинг фойдасидан олинадиган солиқ, меросдан ва совға қилишдан олинадиган солиқ, мол-мулкдан олинадиган солиқ, жон бошига олинадиган солиқ ва ҳоказо. Эгри солиқлар баҳога ёки тарифга устама сифатида белгиланадиган товарлар ва х изматлардан олинадиган солиқлардир. Эгри солиқларга тортишда давлат товар ёки х изматларнинг сотилиши пайтида ушбу қийматнинг бир қисмига ў з ҳуқуқларини даъво қилиш билан аслида янги қийматнинг тақсимланишининг иштирокчиси б ў либ қолади. Эгри солиқлар т ў ғри солиқлардан фарқли равишда т ў ловчининг даромади ёки мол-мулки билан бевосита боғлиқ б ў лмайди. Товарлар, одатда, ша х сий истеъмол товарлари, шунингдек х измат к ў рсатиш соҳасининг (сартарош х оналар, ҳаммомлар, кимёвий тозалаш х изматлари) пуллик айланмаси, томоша к ў рсатадиган ва транспорт кор х оналарининг патталари ва шу кабилар солиққа тортиш объекти б ў лади. Эгри солиқларга тортиладиган товарлар ва х изматлар сони мунтазам кенгайиб бормоқда. Х аридор-истеъмолчи эгри солиқларнинг т ў ловчиси б ў лади. Товарнинг соҳиби ёки х изматлар к ў рсатадиган ша х с аслида солиқни йиғувчи ҳисобланади. Эгри солиқларнинг анчагина қисми мулкдор томонидан товарнинг ёки х изматларнинг нар х ига қ ў шилади. Давлат кор х оналари ва монополиялар солиқнинг бутун суммасига нар х ларни ошириш б ў йича жуда катта имкониятларга эгадир. Тармоқ ичидаги рақобат юксак б ў лганида ва талаб барқарор б ў лмаган ҳолда солиқнинг муайян ҳиссаси товарнинг ишлаб чиқарувчиси ва сотувчи томонидан т ў ланади. Эгри солиқларнинг асосий т ў ловчиси пировард оқибатда истеъмолчилар б ў ладилар. Эгри солиқлар даромадлиликни, оилавий аҳволни ҳисобга олмайди. Ҳамма фуқаролар ў з даромадларининг миқдоридан қатъий назар, бундай солиқларни т ў лайдилар, чунки эгри солиқларга тортиладиган турмуш учун

www.arxiv.uz зарур б ў лган товарларни истеъмол қилишади ва х изматлардан фойдаланишади. Эгри солиқларнинг ставкалари қатъий (товар ў лчамининг бирлигига) ва фоизли (товарнинг нар х ига муайян ҳиссада) б ў лади. Фоизли ставкалар давлат учун к ў проқ фойдалидир, чунки нар х лар ошганида солиқ тушумлари ҳам к ў паяди. Солиқ ставкаларининг оширилиши уларнинг товарларнинг нар х идаги ҳиссасининг ортишига олиб келади. Эгри солиқлар акцизларни, давлатнинг фискал монополияларини ва бож х она божларини ў з ичига олади. Акцизлар ундирилиш усулига қараб якка тартибдаги (пивога, шакарга, бензинга ва ҳоказо) ва универсал (қ ў шилган қиймат солиғи ва бошқалар) турларга б ў линади. Улар асосан хў жалик актларидан ва айланмалардан, молиявий операциялардан келиб чиқади. Республикамиз давлат бюджети даромадларини шакллантиришда т ў ғри ва эгри солиқ ў ртасидаги мақбул нисбатни таъминлашни белгиловчи меъёрларни аниқлаш муаммоси асосий муаммолардан бири б ў либ қолмоқда. Солиқларнинг айрим турларининг нисбати жамиятнинг ривожланишига қараб ў з г арди. XIX асрда ва ХХ аср бошида ундирилишининг соддалиги билан ажралиб турадиган эгри солиқлар асосий аҳамият касб этган эди. 20- йиллардан бошлаб к ў пгина мамлакатларда т ў ғри солиқлар к ў проқ аҳамият касб эта бошлади. Иккинчи жаҳон урушидан с ў нг ривожланган мамлакатларнинг солиқ тизимида т ў ғри солиқлар алоҳида аҳамиятга эга б ў либ қолди, даромад солиғи ва корпорацияларнинг фойдасидан олинадиган солиқ улар ичида асосий ў рин тутарди. Юқоридагилардан келиб чикиб, х улоса килганимизда, т ў ғри солиқларни т ў ғридан - т ў ғри солиқ т ў ловчиларнинг ў зи т ў лайди, яъни солиқнинг ҳуқуқий ва ҳақиқий т ў ловчиси ҳам битта ша х с ҳисобланади. Эгри солиқларнинг ҳуқуқий т ў ловчиси маҳсулотни ортувчилар, иш, х изматни бажарувчилар ҳамда х измат к ў рсатувчилар, ҳақиқий т ў ловчиси эса истеъмолчилар ҳисобланади.

www.arxiv.uz Республикамизда амал қ илаётган солиқлар ҳозирги кунда ялпи ички маҳсулотнинг қарийб учдан бир қисмини тақсимлаб, бюджетга жалб этади ва у орқали давлатнинг ижтимоий зарурий х аражатлари молиялаштиришга й ў налтирилади. С ў нги йилларда т ў ғри солиқларнинг салмоғи ялпи ички маҳсулот қийматида бир оз камайиб, эгри солиқлар салмоғи ошган. Бу ерда ҳозирги шароитда т ў ғри тендендия мавжуддир, чунки эгри солиқлар т ў ғридан-т ў ғри кор х онанинг инвестицион фаолиятининг сусайишига олиб келмайди. Т ў ғри солиқлар салмоғи ЯИМ қийматида пасайиши кор х оналарнинг моддий-те х никавий базасини кенгайишига, қ ў шимча маҳсулот ишлаб чиқаришига имкон яратади. Ҳозирги кунда мамлакатимизда амал қилаётган тўғри ва эгри солиқлар таркибига қуйидаги солиқ лар киради: Т ў ғри солиқлар Эгри солиқлар 1. Юридик ша х слар фойдасидан (даромадидан) олинадиган солиқ 2. Жисмоний ша х слар даромадидан олинадиган солиқ 3. Ер солиғи 4. Мол-мулк солиғи 5. Ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар 6 . Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ. 7 . Ободонлаштириш ва Инфратузилмани ривожлантириш солиғи ва бошқ. 1. Қў шилган қиймат солиғи 2. Акциз солиғи 3. Жисмоний ша х слардан транспорт воситаларига бензин, дизел ёқилғиси ва суюлтирилган газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ 4. Бож х она т ў ловлари ва бошқ. Умуман олганда иқтисодиёт тармоқларидан ва аҳолининг меҳнатга лаёқатли қисмидан ундириладиган солиқларнинг аксарият қисми умумийлик х усусиятига эгадир. Лекин айрим солиқлар ва т ў ловлар ҳам мавжудки, улар мақсадли х арактерга эгадир. Шу нуқтаи назардан олиб қаралганда солиқлар, улардан фойдаланиш х усусиятига к ў ра ҳам икки гуруҳга б ў линади:

www.arxiv.uz 1. Умумий солиқлар республика ҳамда маҳаллий бюджетларга тушади ва қайта тақсимланади; 2. Мақсадли солиқлар-бевосита бирор бир соҳа, тармоқ ёки объектни ривожлантириш учун сарфланади ва тақсимланади. Умумдавлат солиғи ҳамда маҳаллий солиқ ва йиғимлар. Республикамизда асосан солиқлар бюджет тизими даромадларини шакллантиради. Давлат бюджети тизими мамлакатнинг ижтимоий, иқтисодий, сиёсий ва маънавий ҳаётини молиявий маблағ билан таъминлайди ва бу Ўзбекистон Республикасининг бюджет тизимида умумреспублика бюджети етакчи б ў ғиндир. У умумдавлат ресурсларининг бир қисми бевосита давлат ҳокимиятининг ижро этувчи ва фармойиш берувчи олий органи - Ўзбекистон Республикаси ҳукуматида марказлашувини таъминлайди. Марказлашган ресурслар умумдавлат аҳамиятига молик б ў лган, умуман олганда жамият манфаатларини ифодалайдиган тадбирларни ( х алқ хў жалиги аҳамиятидаги қурилишларни, энг муҳим ижтимоий тадбирларни, мудофаа, бошқарув, давлатнинг ташқи иқтисодий алоқалари, давлатнинг моддий ва молиявий заҳираларини) маблағ билан таъминлашга ишлатилади. Умумреспублика бюджети орқали миллий даромадни Қ орақалпоғистон Республикаси, вилоятлар, Тошкент шаҳрига тақсимлаш ва қайта тақсимлаш жараёни изга солиб турилади. Давлат умумреспублика бюджетидан давлат бюджетининг бу б ў ғини ижроси юзасидан республикадаги ҳамма ишларни мувофиқлаштириш учун фойдаланади. Қ орақалпоғистон Республикасининг бюджети пул маблағларини республиканинг тегишли давлат ҳокимияти ва бошқарув органлари амалга оширадиган ижтимоий-иқтисодий ривожланиш тадбирларини молиялаштириш учун марказлаштиради. Маҳаллий бюджетлар Ўзбекистон Республикаси бюджет тизимининг муҳим таркибий қисмини ташкил этади. Улар давлат ҳокимиятининг ҳар бир маҳаллий органи ў з фаолиятини амалга ошириши

www.arxiv.uz учун унинг и х тиёрида аниқ молиявий база яратади. Маҳаллий бюджетлар тизими маҳаллий талаб-эҳтиёжларни т ў лароқ ҳисобга олиш ҳамда давлат томонидан марказлашган тартибда амалга ошириладиган тадбирлар билан т ў ғри олиб бориш имконини беради, маҳаллий ҳокимият органлари маҳаллий бюджет даромадларининг к ў пайиши ва ресурсларнинг тежамкорлик билан сарфланиши т ў ғрисида тинмай ғам хў рлик қилади, чунки жойларда иқтисодиёт ва маданиятнинг юксалиш суръатлари т ў ғридан-т ў ғри маҳаллий хў жалик заҳираларини сафарбар қилиш, маблағларни тежаб ишлатиш борасидаги ишларни ташкил этиш билан боғлиқ б ў лади, бу эса ў з навбатида умуман Ўзбекистон Республикаси давлат бюджетининг муваффақиятли бажарилишига ёрдам беради. Маҳаллий бюджетлардан уй-жой-коммунал хў жалиги ва ободонлаштириш, маориф ва соғлиқни сақлаш муассасалари (мактаблар, касал х оналар, мактабгача тарбия муассасалари ва бошқалар), ижтимоий таъминот соҳасидаги тадбирлар маблағ билан таъминланади. Республикамизда солиқлар бюджет тизими даромадларини шакллантиришига қараб асосан икки гуруҳга б ў линади: Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексининг 23 моддасига мувофиқ умумдавлат солиқларига қуйидагилар киради: 1) юридик ша х слардан олинадиган фойда ( даромад ) солиғи; 2) жисмоний ша х слардан олинадиган даромад солиғи; 3) қ ў шилган қиймат солиғи; 4) акциз солиғи; 5) ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар; 6 ) сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ. Умумдавлат солиқлари ҳар йили қонуний тартибда белгиланадиган нормативлар б ў йича тегишли бюджетлар ў ртасида тақсимланади. Ўзбекистон Республикаси Солиқ Кодексининг 23 моддасига мувофиқ маҳаллий солиқлар ва йиғимларга қуйидагилар киради: 1) мол-мулк солиғи;

www.arxiv.uz 2) ер солиғи; 3) ободонлаштириш ва ижтимоий инфратузилмани ривожлантириш солиғи; 4) жисмоний шаҳслардан транспорт воситаларига бензин, дизель ёқилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ; 5) айрим турдаги товарлар билан чакана савдо қилиш ва айрим турдага хизматларни кўрсатиш ҳуқуқи учун йиғим; 6) тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари бўйича қатъий белгиланган солиқ . Умумдавлат солиқлари асосан республика бюджети даромадларини шакллантиришга қаратилган бўлса, маҳаллий солиқлар ва йиғимлар маҳаллий бюджетлар даромадларини шакллантиради. Солиқнинг республика ва маҳаллий бюджетлар ўртасида тақсимланиши улар даромад манбаини шакллантиришдаги бир қатор муаммоларни вужудга келтиради. Булардан асосийларидан бири бюджетларни молиялаштириш юзасидан солиқнинг бюджетлараро тақсимланиш тартиби мезонларини белгилаш муаммосидир. Қорақалпоғистон Республикасида маҳаллий солиқлар ва йиғимлар солиқ Кодекси, Ўзбекистон Республикасининг бошқа қонун ҳужжатлари, шунингдек Қорақалпоғистон Республикасининг қонун ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади. Таъкидлаб ўтиш лозимки, умумдавлат солиқ тушумлари ҳар йили қонуний тартибда белгиланадиган нормативлар бўйича тегишли бюджетлар ўртасида тақсимланади. Юридик ва жисмоний ша х слардан олинадиган солиқ ва йиғимлар. Солиқ муносабатлари мавжуд б ў лишининг асосий шартларидан бири - бу давлатнинг мавжудлиги б ў лса, иккинчи шарти б ў либ солиқларни т ў лашга қобил б ў лган солиқ т ў ловчиларнинг мавжудлигидир. Ўзбекистон солиқлар тизими манбаига қараб солиқлар юридик ва жисмоний ша х слардан олинадиган солиқларга ажратилади.

www.arxiv.uz Солиқ солиш мақсадида юридик ша х слар деганда мулкида, хў жалик юритиши ёки тезкор бошқарувида мол-мулки б ў лган ва ў з мажбуриятлари б ў йича ушбу мол-мулк билан жавоб берадиган, шунингдек мустақил балансга ва ҳисоб-китоб варағига эга б ў лган алоҳида б ў линмалар ҳам тушунилади. Юридик ша х слардан олинадиган солиқларга ҳамма эгри солиқлар, кор х она даромадига солиқ, ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун, сув ресурсларидан фойдаланганлик учун, савдо ташкилотларини ялпи даромад солиғи, ер солиғи, мол-мулк солиғи, кичик бизнес учун ягона солиқ ва бошқалар киради. Баъзи солиқларни ( ҚҚ С, акциз) юридик ша х слар ҳам жисмоний ша х слар ҳам т ў лайдилар. Жисмоний ша х слар т ў лайдиган солиқларга даромадга солиқ, ер, мол-мулк солиқлари киради. Ҳуқуқий ша х слардан олинадиган солиқлар давлат бюджети даромадларининг ҳал қилувчи қисмини ташкил этади. Бу солиқларнинг муҳим х усусияти нақд пулсиз шаклда кор х оналар ҳисоб (жорий) счётларидан бюджет счётларига к ў чириб қ ў йилади. Уни ундириш осон ва арзонга тушади. Жисмоний ша х слардан олинадиган баъзи солиқлар нақд пулга ундирилганлиги учун уни т ў лаш қийин кечади. Бундай солиқларга ер, мол-мулк солиқлари, ва қатор йиғимлар киради. Солиқ йиғиш х аражати к ў пайиб кетади. Чунки бу иш билан ма х сус тажрибага эга б ў лган инспекторлар шуғулланади, ҳужжатлар (декларация, х абарномалар, чақириқлар ва бошқалар) к ў п ёзилади. Жисмоний ша х слар солиқлари ичида энг йириги фуқаролар жами даромадига солиқдир. Бу солиқ орқали фуқароларнинг гуруҳлари даромадларини бошқариб бориш имконияти яратилади. Ил г ари айтганимиздек юридик ша х сларнинг бюджетларга т ў лайдиган солиқлари т ў ғри ва эгри солиқларга б ў линади. Т ў ғри солиқлар даромад (фойда) солиқлари ва ресурслар солиқларидан ташкил топади. Эгри солиқлар эса қ ў шилган қиймат солиғи, акциз солиғи, бож х она божидан иборатдир.

www.arxiv.uz Юридик ша х слар солиқлари пул муомаласини мустаҳкамлашда ҳам катта аҳамиятга эга. Т ў ғри солиқлар юридик ша х сларнинг х аражатларга м ў жалланган маблағларини қисқартириб муомалага оз пулларни чиқаришга олиб келади. Эгри солиқлар эса товарлар (ишлар, х изматлар) таркибида б ў либ, баҳо ҳисобига муомаладаги ортиқча пулларни муомаладан олади. Шундай қилиб солиқлар пул муомаласини мустаҳкамлашда катта аҳамиятга эга б ў лади. Солиқларнинг ошиши товар ( х измат, иш) таклифини оширади, талабни камайтиради. Бу эса пул эмиссиясини камайтиради. Аммо таклифда реал қиймати паст б ў лганлигидан инфляцияни пайдо қилиши мумкин. Юридик ша х слар ў зларига юклатилган солиқларни ҳисоблаш ва бюджетга ў з вақтида, т ў лиқ т ў лаш жавоб г арлигини олганлар. Уларнинг т ў лайдиган солиқлари асосан нақд пулсиз, яъни кор х она, ташкилот, бирлашманинг банкдаги ҳисоб счётларидан маблағни к ў чириб, республика ёки маҳаллий бюджет счётларига ў тказиш й ў ли билан амалга оширади. қоида б ў йича ҳар қандай юридик ша х с ў з солиқ ва бошқа мажбурий т ў ловларни белгиланган вақтда бюджетга т ў лиқ ў тказишга мажбурдирлар. Бунинг учун улар солиқ ва бошқа т ў ловларнинг муддати келган кунгача пулларни ў тказиш ҳужжатлари б ў лмиш т ў лов топшириғи, чекларни ёзиб банкларга топширган б ў лишлари керак. Агар т ў лов топшириқлари ў з муддатида ёзилиб банкларга топширилмаган б ў лса солиқ идоралари ў зларининг инкассо-т ў лов талабномалари орқали ундириб оладилар. Ҳар бир ў з вақтида бюджетга ў тказилмаган кун учун ў тказилиши керак б ў лган солиқ суммаси ҳисобидан 0,07 фоиз пеня ҳисобланиб солиққа қ ў шимча равишда бюджетга мажбурий ундирилади. Албатта пеня суммасининг к ўп айиши кор х онананинг молиявий ҳолатига салбий таъсир к ў рсатади. Пеня кор х она учун қ ў шимча солиқдир. Шунинг учун ҳар қандай хў жалик субъектлари ҳисобчилари солиқлар ва бошқа мажбурий т ў ловларни уларда белгиланган т ў лов муддатигача ў з вақтида т ў лаб боришлари шарт. Бунда айниқса б ў нак (аванс) т ў ловларга

www.arxiv.uz к ў проқ эътибор қаратилиши лозим, чунки ҚҚ С, даромадга (фойдага) солиқ ва бошқаларда б ў нак т ў ловлар сони к ў п б ў лганлигидан боқиманданинг к ў пайишига олиб келади. ҳозирги кунда бу боқиманда билан кураш иқтисодиётни барқарорлаштиришда муҳим давлат тадбирларига айланмоқда. Юридик ша х сларнинг ҳамма солиқлари нақд пулсиз т ў ланади. Бироқ, айрим йиғимлар (давлат ва бож х она божлари) нақд пулли б ў лиши мумкин. Юридик ша х слар солиқларини нақд пулсиз т ў ланиши жуда катта иқтисодий аҳамиятга эга. Пул ў тказишлар тезлашади, ижтимоий х аражатлар тежалади. Жисмоний ша х слар деганда Ўзбекистон Республикасининг фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги б ў лмаган ша х слар тушунилади. Молия йилида солиқ солинадиган даромад, мол-мулк, ер, майдони, транспорт воситалари ва шу каби бошқа предметларга эга б ў лган жисмоний ша х слар уларга белгиланган солиқларни т ў лайдилар. Ўзбекистон Республикасида доимий яшаб турган ёки молия йилида бошланадиган ё х уд тугайдиган ў н икки ойгача б ў лган исталган давр мобайнида 183 кун ёки ундан к ў проқ муддатда Ўзбекистонда турган жисмоний ша х с Ўзбекистон Республикасининг резиденти деб қаралади. Ўзбекистон Республикасининг резиденти б ў лган жисмоний ша х сларга уларнинг Ўзбекистон Республикасидаги, шунингдек ундан ташқаридаги фаолияти манбаларидан олинган даромадлари б ў йича солиқ солинса, Ўзбекистон Республикасининг резиденти б ў лмаган жисмоний ша х сларга Ўзбекистон Республикаси ҳудудидаги фаолиятдан олинган даромадлар б ў йича солиқ солинади. Умуман олганда мамлакатимиз солиқ қонунчилигидан келиб чиқиб солиққа тортиш нуқтаи-назаридан юридик ша х сларни шартли равишда қуйидагича гуруҳлашимиз мумкин: 1. Умумий тартибда Солиқ т ў ловчи юридик ша х слар; 2. Микрофирмалар ва кичик кор х оналар; 3. Қ ишлоқ хў жалиги товар ишлаб чиқарувчилари; 4. Савдо ва умумий овқатланиш кор х оналари;

www.arxiv.uz 5. Лотереялар, тотализаторлар ва таваккалчиликка асосланган бошқа ў йинлар ў тказишга и х тисослашган юридик ша х слар; 6. Тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари билан шу ғ улланувчи юридик ша х слар. Умумий тартибда солиқ т ў ловчи юридик ша х слар қуйидаги солиқни т ў лайди:  Даромад (фойда) солиғи;  қ ў шилган қиймат солиғи;  Акциз солиғи;  Мол-мулк солиғи;  Ер солиғи;  Ер қаъридан фойдаланувчилар учун солиқлар ва махсус тўловлар;  Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун с олиқ;  Ободонлаштириш ва ижтимоий и нфратузилмани ривожлантириш солиғи. Ягона Солиқ тизимига ў тган кичик кор х оналар ва микрофирмалар қуйидаги солиқни т ў лайди:  Ягона Солиқ;  Акциз ости товарларини ишлаб чиқарган ҳолда акциз солиғи. Қ ишлоқ хў жалиги товар ишлаб чиқарувчилари қуйидаги Солиқни т ў лайди:  Ягона ер солиғи. Савдо ва умумий овқатланиш кор х оналари қуйидаги солиқни т ў лайди:  Ялпи даромад солиғи;  Мол-мулк солиғи. Тадбиркорлик фаолиятининг айрим турлари (сартарош х она, биллиардлар, ў йин автоматлари) билан шу ғ улланувчи юридик ша х слар қуйидаги Солиқни т ў лайди:  қатъий с олиқ.

www.arxiv.uz Шунингдек юқоридаги барча юридик ша х слар қуйидаги йиғимлар, божлар ва бошқа мажбурий т ў ловларни ҳам тўлайдилар:  Бож х она т ў ловлари (божҳ х она божлари ва йиғимлари, акциз солиғи ва товарларни импорт қилишда қ ў шилган қиймат солиғи);  Давлат божлари;  Савдо ҳуқуқини берувчи йиғимлар, шу жумладан товарларнинг айрим турлари билан савдо қилиш ҳуқуқи учун йиғимлар;  Давлат мақсадли фондларига ажратмалар (бюджетдан ташқари пенсия фонди, республика й ў л фонди, бандлик фонди);  Р ў й х атга олганлик учун йиғим. Жисмоний ша х слар т ў лайдиган солиқ ва йиғимлар таркиби қуйидагилардан иборат:  Жисмоний ша х сларнинг даромадига солинадиган солиқ;  Мол-мулк солиғи;  Ер солиғи;  Жисмоний ша х слардан транспорт воситаларига бензин, дизел ёнилғиси ва газ ишлатганлик учун олинадиган солиқ;  Сув ресурсларидан фойдаланганлик учун солиқ;  Ер ости бойликларидан фойдаланганлик учун солиқ;  Ягона бож х она т ў лови (импорт божи, қ ў шилган қиймат солиғи ва йиғим ў рнига жорий этилган);  Импорт учун акциз солиғи;  Давлат божи;  Савдо ҳуқуқини берувчи йиғим, шу жумладан товарларнинг айрим турлари билан савдо қилиш ҳуқуқи учун йиғимлар;  Тадбиркорлик фаолияти билан шу ғ улланувчи жисмоний ша х сларни р ў й х атга олганлик учун йиғим. Юқорида қайд этилганлардан х улоса қилиб айтишимиз мумкинки, мамлакатимиз солиқ қонунчилигига мувофиқ солиқ тўловчилар икки катта гуруҳга, яъни юридик ва жисмоний ша х слар гуруҳига б ў линади ва уларнинг

www.arxiv.uz фаолият к ў рсати х усусиятидан келиб чиқиб яна таркибий қисмларга ажратиш мумкин. Республикамиз давлат бюджети даромадларини шакллантиришда юридик ша х слар т ў лайдиган солиқлар катта аҳамиятга эгалигини юқоридаги маълумотлардан бевосита к ў ришимиз мумкин. Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизимининг шаклланиш ва ривожланиш босқичлари. Мустақиллик йилларида Солиқ тизими ислоҳ о ти ривожланишини яққол кўрсатиш учун шу даврни уч босқичга бўлиб кўрсатиш мумкин. Биринчи босқич 1991-1994 йиллар - Ўзбекистоннинг ўз Солиқ тизимини ташкил этиш ва солиқнинг хазинавий аҳамиятини ошириш босқичидир. Республикамизнинг ўз Солиқ тизимини яратишда 1991 йил 15 февралда қабул қилинган «Корхоналар, ташкилотлар ва бирлашмалардан олинадиган солиқ тўғрисида» ги қонун биринчи қонун бўлди. У ўзида биринчи марта Солиқ тизимининг тузилиши ва ишлашининг умумий асосларини аниқлаб берди, солиқни ҳисоблаш ва ундириш тартибини ўрнатди. 1992 йил 9 декабрда қабул қилинган «Ўзбекистон Республикаси фуқоролари, чет эл фуқоролари ва фуқоролиги булмаганлардан олинадиган даромад солиги тўғрисида» ги қонунга бир қанча ўзгаришлар билан қабул қилинди. Бу қонунга биноан Солиқ объекти кенгайтирилди, яъни илгари даромад солиғини жамоа хўжалиги орқали тўлаб юрган жамоа аъзолари тўғридан тўғри ўзлари тўлайдиган бўлдилар. 1993 йил 7 майда Ўзбекистон Республикасининг «Маҳаллий солиқ ва йиғимлар тўғрисида» ги қонуни қабул қилинди. Бундай солиқга жисмоний шахсларнинг мулк солиғи, ер солиғи, курорт зоналарида ишлаб чиқариш объектлари қурилиш солиғи, реклама солиғи, автомобиль воситаларини қайта сотиш солиғи, транспорт воситаларини эгаларидан солиқ ва 13-та ҳар хил йиғимлар киритилди. Корхоналар солиқи тўғрисидаги қонунга 1993 йил 7 майда ўзгаришлар киритилиб чет эл валютасида олинадиган тушумдан Солиқ жорий этилди. Бу Солиқдан Республика валюта фондига ажратма аввал 25%, кейинчалик 10%

www.arxiv.uz қилиб белгиланди. Демак, Солиқ ислоҳотининг биринчи босқичида солиқнинг хазинавий самарадорлигига эришиш чора тадбирлари кенг амалга оширилди, Ўзбекистоннинг ўз Солиқ тизими жорий этилди. Корхоналардан ундириладиган ўрмондан олинадиган даромад солиғи ва бир қатор бошқа солиқлар бекор қилинди. Даромад (фойда) солиғи; қўшилган қиймат солиғи; акциз солиғи; мол-мулк солиғи; республикадан ташқарига олиб чиқиладиган маҳсулотлар ва хом ашё ресурсларига солиқ жорий этилди. 1993 йилда ишлаб чиқилган тартибга кўра асосий воситалар ҳисобланган амортизациянинг 30 фоизи бюджетга ўтказилди. Хазинани тўлдириш, шунингдек ресурслардан оқилона фойдаланишини таъминлаш мақсадида 6 фоизли ресурслар солиғи жорий этилди. Шунингдек, 1991 йил 15 февралдаги «Ўзбекистон Республикаси фуқаролари, хорижий фуқаролар ва фуқаролиги бўлмаган шахслардан олинадиган даромад солиғи тўғрисида» ги қонунга бир қатор ўзгартишлар киритилди. 1993 йил 7 май куни «Маҳаллий солиқлар ва йиғимлар тўғрисида» ги қонун қабул қилинди ва ушбу қонунда уларга таъриф берилди. Жисмоний шахслар мол-мулкига солинадиган солиқ, ер солиғи, курорт зоналаридаги ишлаб чиқариш мақсадларидаги объектлар қурилишига солинадиган солиқ, реклама солиғи, автотранспорт воситаларни олиб сотганлик учун солиқ, уларнинг эгаларига солинадиган солиқ-жами 19 турдаги ҳар хил солиқлар ва йиғимлар маҳаллий солиқлар гуруҳига киритилди. 1993 йилнинг 7 майида «Корхоналар, бирлашмалар ва такшкилотлардан олинадиган солиқлар тўғрисида» ги қонунга қўшимчалар киритилди. Солиқ ислоҳотларининг иккинчи босқичи солиқни бозор иқтисоди талабларига мослаштириш ва корхоналарнинг ишлаб чиқаришни рағбатлантиришга қаратиш давридир. Бу даврга 1995 -1997 йиллар тўғри келади. Бу даврда солиқ ишлаб-чиқариш самародорлигини оширишга таъсирини кучайтиришга бағишланди. Уларга солиқдан хилма-хил имтиёзлар берилди.

www.arxiv.uz Айниқса юридик шахсларнинг фойдага (даромад) солиғидан имтиёзлар кўп эди, 1995 йилдан бошлаб корхоналар ҳар бир фоиз маҳсулот ишлаб чиқариш ҳажмини кўпайтиргани учун 0,3 %дан фойдага Солиқ ставкаси камайтирилди. Халқ хўжалигини иқтисодий жиҳатдан барқарорлаштириш ва тузилмавий жиҳатдан қайта қуриш солиқ тизимини ислоҳ қилишни талаб этди ва кўплаб корхоналар ва ташкилотларнинг фойда солиғини даромад солиғи тўлашга ўтиши амалга оширилди. Унинг ўртача ставкаси 37 фоиз этиб белгиланди. Солиқ тўловчилар учун имтиёзлар кўзда тутилди. 1995 йилдан бошлаб солиқ тизимини бирхиллаштириш бошланди. Бир қатор кам самарали солиқлар: республика ташқарисига олиб чиқиладиган хом ашё ресурслари учун солиқ, ҳисоблаб ёзилган амортизациядан бюджетга 30 фоиз унидириш ва бошқалар бекор қилинди. Жамоа ҳўжалиги аъзолари ва ҳалқ хўжалигининг бошқа соҳаларида ишлаётганлар учун солиққа тортишнинг ягона тартиби ўрнатилди. Яъни, жамоа хўжалиги аъзолари меҳнатига ҳақ тўлаш жамғармасини солиққа тортиш бекор қилинди ва уларга нисбатан фуқаролар даромад солиғи тўғрисидаги қонунчилик татбиқ этилди. Фуқаролар даромадига солинадиган солиқ шкаласи ўзгартирилди. Сармоядорлар учун рағбатлантиришлар солиқ тизимининг барқарорлашувига кўмак беради. 1996 йилнинг 1 январигача рўйхатдан ўтказилган хорижий сармоя иштирокидаги корхоналарга солиққа тортиш тизимида даромад ёки фойдани солиққа тортишни танлаш ҳуқуқи тақдим этилди, бошқа барча хўжалик юритувчи субъектлар эса даромад солиғига ўтказилган. Солиқни бозор муносабатларида қатнашишини кучайтириш учун уларнинг ҳаммаси учун ягона ҳуқуқий асос Ўзбекистон Республикасининг Солиқ кодекси 1997 йил 24 апрелда қабул қилинди. Солиқ кодексини қабул қилиниши Солиқ қонунчилигини мустаҳкамлабгина қолмай, солиқни маҳсулотларни экспортини, импорт товарлар ўрнига маҳсулотлар ишлаб чиқаришни, ногиронларни ишлаб

www.arxiv.uz чиқаришга қатнашишини, меҳр-мурувват ишларни рағбатлантириш вазифасини кучайтирди. Солиқ ислоҳотининг учинчи босқичи 1998 йилдан ҳозирги вақтгача давом этмоқда. Бу босқични Солиқ тизимида солиқни ихчамлаштириш концепциясининг бошланиш даври деб аташ мумкин. Бу босқичда Солиқ тўловчи юридик шахсларга имкони борича соддалашган, ихчамлашган Солиқ тизими жорий этилиб, уларнинг Солиқ ҳисоблари, ҳисоботларини, Солиқ тулаш муддатларини ихчамлаштирилди. Ихчамлаштирилган Солиқ тўлашга ўтишнинг ҳуқуқий асослари қишлоқ хўжалик товар ишлаб чиқарувчилар учун ягона ер солиги Ўзбекистон Республикаси Президентининг «қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилар учун ягона ер солиғини жорий этиш тўғрисида» ги 1998 йил 10 октябрдаги ПФ-2086-сон Фармони билан 1999 йилдан бошлаб, кичик корхоналар учун ягона Солиқ тўлаш Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Кичик корхоналар учун ихчамлаштирилган солиққа тортиш тизимига ўтишни қўллаш тўғрисида» ги қарорга асосан (1998 йил 15 апрель 159-сон) 1998 йилдан бошлаб ва Ўзбекистон Республикаси Вазирлар Маҳкамасининг «Савдо ва ижтимоий овқатланиш корхоналарини солиққа тортиш тизимини такомиллаштириш тўғрисида» ги Фармони (1153 - сон 10 апрель 1998 йил) билан савдо ва умумий овқатланиш корхоналари 1998 йилдан бошлаб ялпи даромаддан Солиқ ва мулк солиғини тўлайдиган бўлди. Солиқ тизимини ихчамлаштириш Солиқ ҳисобловчи ходимлар, давлат Солиқ идоралари ва банк ходимларининг кўп минглаб соат вақтларини иқтисод қилишга, уларни корхоналар фоалияти таҳлилига бағишлашга имконият яратмоқда. Мустақиллик йилларида Солиқ тизимини ривожлантириш ўзининг натижасини аста-секин бериб бормоқда. Кичик корхоналарнинг мамлакат ички маҳсулоти ишлаб чиқаришдаги салмоғи ортиб бормоқда. Мустақиллик йилларида Ўзбекистон ўзининг мустақил Солиқ тизимига эга бўлди ва уни такомиллаштириш борасида янги изланишлар давом

www.arxiv.uz этмоқда. Шуни таъкидлаб ўтиш жоизки, Республика иқтисодиётида солиқнинг тутган муҳим ўрни борлигини назарга олган ҳолда Республикада олиб борилаётган Солиқ ислоҳотларига катта эътибор бериш лозим. Токи бу ислоҳотлар Республикамиз иқтисодини равнақ топишига, аҳоли турмуш даражасини кўтаришга доимо хизмат қилсин. Ўзбекистон Республикаси Солиқ тизими мустақиллик қ ў лга киритилгандан бошлаб такомиллаштирилиб борилмоқда. Солиқ ислоҳотларини олиб бориш жараёнида унинг шаклланишини даврлар б ў йича ривожланишини бозор иқтисодиёти шароитидан келиб чиққан ҳолда даврларни ҳисобга олиш баробарида шакллантириш муаммоси мавжуд. Ушбу жараён эса Солиқ тизимининг шаклланишини ва ривожланишини даврларга б ў лишнинг ў зига х ос х усусиятларини аниқлаш ва белгилаш муаммоси билан боғлиқдир. Солиқ кодекси амалга киритилиши билан солиққа тортишнинг барча асос бўлувчи меъёрларини ягона ҳужжатга жамлаш; солиқ имтиёзларини тизимлаштириш; фойда, мол-мулк, қўшилган қийматни ҳисобга олиш ва солиққа тортишнинг халқаро тизимини жорий этишга имкон яратилди. Учинчи босқичда юридик шахсларга, биринчи навбатда кичик ва ўрта корхоналар учун солиққа тортиш, ҳисобга олиш ва ҳисоботнинг соддалаштирилган тизими барпо этилди. Кичик тадбиркорлик субъектлари ихтиёрий асосда умумдавлат ва маҳаллий солиқлар ҳамда йиғимлар жамланмаси ўрнига ягона солиқ тўлай бошладилар. Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 15 апрелдаги 159-сон қарори билан Кичик корхоналар учун солиққа тортишнинг соддалаштирилган тизимини қўллаш тартиби тасдиқланди. Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 10 апрелдаги 153-сон қарори билан тасдиқланган Савдо ва умумий овқатланиш корхоналарини солиққа тортиш тартибига мувофиқ ялпи даромад савдо корхоналари учун ягона солиққа тортиш объекти бўлди.

www.arxiv.uz 1999 йилдан бошлаб қишлоқ хўжалик кооперативлари (ширкатлари), фермер хўжаликлари, агрофирмалар, қишлоқ хўжалик маҳсулотларининг бошқа ишлаб чиқарувчилари Президентнинг «қишлоқ хўжалиги товар ишлаб чиқарувчилари учун ягона ер солиғини амалга киритиш тўғрисида» ги Фармони ҳамда Вазирлар Маҳкамасининг 1998 йил 26 декабрдаги 539-сон қарори асосида ишлаб чиқилган бюджет билан ҳисоб-китоблар механизмига кўра ягона ер солиғи тўловчилари бўлдилар. У амалдаги барча умумдавлат (алкоголли маҳсулотларга акциз солиғидан ташқари) ҳамда маҳаллий солиқлар ва йиғимлар жамини тўлаш ўрнига амалга киритилди. Шунингдек, ушбу солиқ турига доир имтиёзлар ҳам белгиланди. Бу қишлоқ меҳнаткашларига ҳисобот ҳужжатларини қисқартириш имконини берувчи солиққа тортишнинг соддалаштирилишига яна бир ёрқин мисолдир. 2002 йилдан бошлаб давлат солиқ сиёсатида маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналардан солиқ оғирлигини янада камайтира бориш, четга қатъий алмаштириладиган валютада маҳсулотларни экспорт қилганларга ҳам даромадга (фойдага) солиқдан, ҳам мол-мулк солиғидан пасайтирилган регрессив солиқ ставкаси қўллаш сиёсатини юргизиш жорий этила бошланди. Солиқлар тизимида тўғри солиқлар салмоғини камайтира бориш ва эгри солиқлар салмоғини оширишга мўлжалланган сиёсат юритиш кўзда тутилган. Шу билан бирга солиқ қонунчилиги такомиллаштирила борилди, ҳамма солиқлар бўйича йўриқнома ва низомлар қайтадан ишлаб чиқилди. 2003 йилдан бошлаб самарасиз, бюджетга тушушини қийинлаштирадиган қуйидаги солиқлар ва тўловлар бекор қилинди. Булар: реклама солиғи, автотранспорт воситаларини олиб сотиш солиғи, меъёридан ортиқ сотилмаган тайёр маҳсулот қолдиғи учун 2 фоизли ҳақ ҳамда табиатни ифлослантирувчи чиқиндиларни жойлаштириш учун ҳақлардир. 2003 йилдан бошлаб 2002 йилда жорий этилган чакана савдо соҳасида фаолият кўрсатувчи микрофирмалар ва кичик корхоналар учун белгиланган даромаддан ягона солиқ, савдо ва умумий овқатланиш корхоналари учун ялпи тушумдан ягона солиқ солиш давом эттирилди. Солиқ базалари ва

www.arxiv.uz ставкаларига ҳам ўзгартишлар киритилган.

www.arxiv.uz Адабиётлар : 1. Ўзбекистон Республикаси Конституцияси. - Т.: «Адолат» , 1992.- 32 бет. 2. Ўзбекистон Республикасининг Солиқ Кодекси.-Т.: Ўзбекистон Республикаси Қонун ҳужжатлари тўплами.2007 йил декабр 52 (1) сони.219-б. 3. Ўзбекистон Республикасининг «Д авлат солиқ х измати т ў ғрисида» ги қонуни. -Т.: « Х алқ с ў зи» , 1997 йил, 29 август. 4. Каримов И.А. Озод ва обод Ватан, эркин ва фаровон ҳ аёт - пировард мақсадимиз. - Т.: «Ўзбекистон» , 2000. 8-том, 528 бет. 5. www.ziyonet.uz

O'xshashlar

Мулк ҳуқуқи ва солиқ тизими

Нарх ва унинг шаклланиши

Солиқ сиёсати ва унинг асосий йўналишлари

Ўзбекистон республикаси божхона тизими бошқарувини амалга оширишда ахборот технологияларини қўлланиши

Пул тизими ва унинг таркиби