Янги счётлар режаси ва унинг тавсифи - Iqtisodiyot - Referatlar

Янги счётлар режаси ва унинг тавсифи

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

131.5 KB

Ko'chirib olish

Янги счётлар режаси ва унинг тавсифи Режа : 1. Янги счётлар режасининг мақсади ва тузилиши. 2. Янги счётлар режсининг харакатдагисидан фарқи. 3. Янги счётлар режасининг ўзига хос хусусиятлари. 4.Янги счётлар режасини амалиётга жорий қилиш хусусиятлари. 1

1. Янги счётлар режасининг мақсади ва тузилиши. Ўзбекистон Республикасида ишлатиладиган, корхона молиявий ҳўжалик фаолиятининг бухгалтерия ҳисоби счётлар режаси корхона фаолиятининг ҳисобини амалга оширадиган стандартлаштирилган счётлар режасидир. Бу счётлар режаси мамлакатнинг олдинги счётлар режасидан шакли, таркиби, шунингдек счётларнинг саналаниши ва жойлашиш тартиби бўйича фарқ қилади. Ўзбекистон Республикасида қўлланилаетган счётлар режаси қабул қилинган баланс схемасига мос равишда жойлаштирилган туккизта бўлимдан иборат. Счётлар икки хонали саналашга, субсчётлар бир хонали саналашга, счётлар режасининг охирида жойлашган ва кўрсатилган туккизта бўлим жумласига кирмаган балансдан ташқари счётлар эса уч хонали саналашга эга. Тавсия этилаётган счётлар режаси беш қисм ва унинг таркибида бўлган туккиз бўлимдан иборат бўлиб, уларнинг 1-8 бўлимлари - баланс схемасига, 9 бўлими - молиявий натижалар тўғрисидаги ҳисобот схемасига мос равишда жойлаштирилган. Счётлар ва субсчётлар корхонанинг эхтиёжларига мос равишда янги счётлар билан тўлдиришда эгилувчанликни таъминлайдиган, турт хонали саналанишга эга. Олдинги амал қилган бухгалтерия ҳисоби тизими шароитида, счётлар режаси норматив хужжат ҳисобланиб, ҳамма юридик шахсларга счётларнинг номланишини ва саналаш тартибини қатъий амал қилишни уктирган. .Бу счётларни қўллашнинг ягона услубини таъминларди ва район, регион ва умумдавлат миқёсида корхоналарнинг умумлашган молиявий ҳисоботларни тузишга имкон берарди. Корхоналар тавсия этилаётган умумий счётлар режасига асосан ҳўжалик операцияларини бухгалтерия учетининг ўз ишчи счётлар режасини тузишлари зарур. Бу эса корхона активлари ва уларнинг ташкил топиш манбаларини учет регистрларида алоҳида счётларда учетини олиб бориш имконини бериши керак. 2

Ишчи счётлар режаси счётларнинг кўп ёки кам сонига эга бўлиши мумкин, лекин шу билан биргаликда танланган счётлар гуруҳи корхонанинг фаолияти турига мос равишда ҳамма ҳўжалик операцияларини ҳисобга олишни таъминлаши лозим. Саналаш тартиби ва санадаги белгилар сони ихтиёрий, бироқ саналаш эгилувчан бўлиши ва қўшимча счётларни киритишга имкон бериши мақсадга мувофиқдир. Мантикий саналаш бухгалтерия ҳисобини ўзлаштириш ва компьютерлаштиришни осонлаштиради. Ўзбекистонда қў лланилаётган счётлар режаси Қисм ва бўлим № Бўлим Счётлар № I Узоқ муддатли активлар 3Бўлим Счётлар № 1. Асосий воситалар ва бошқа узоқ муддатли қўйилмалар 0Х 2. Ишлаб чиқариш заҳиралари 1Х 3. Ишлаб чиқариш сарфлари 2Х-3Х 4. Тайёр махсулотлар, товарлар ва реализация 4Х 5. Пул маблағлар 5Х 6. Ҳисоб-китоблар 6Х-7Х 7. Молиявий натижалар ва фойданинг ишлатилиши 80-84 8. Капитал ва резервлар 85-89 9. Кредитлар ва молиялаштириш 9Х Балансдан ташқари счётлар 2-Жадвал. Тавсия этилаётган янги счётлар режаси

1. Асосий воситалар, номоддий активлар ва бошқа узоқ муддатли активлар 01-09 II Жорий активлар 2. Товар-моддий заҳиралар 10-29 3. Келгуси давр харажатлари ва муддати ўзайтирилган харажатларнинг жорий қисми 30-39 4. Олинадиган счётлар – жорий қисми 40-49 5. Пул маблағлари, жорий инвестициялар ва бошқа жорий активлар 50-59 III Мажбуриятлар 6. Жорий мажбуриятлар 60-69 7. Узоқ муддатли мажбуриятлар 70-79 IV Хусусий капитал 8. Капитал, фойда ва резервлар 80-89 V Молиявий натижаларнинг шаклланиши ва ишлатилиши 9. Даромадлар ва харажатлар 90-99 Олдинги амал қилган ва тавсия этилаётган счётлар режаларининг ҳамма счётларининг вазифалари орасида фарқлар мавжуд бўлса ҳам, счётларни гуруҳлаш ва уларда ахборот сақлаш умум қабул қилинган принципларга жавоб беради : Мажбуриятлар ёки хусусий капиталнинг Активнинг исталган счёти исталган счёти Д-т К-т Д-т К-т Кўпайиш Камайиш Камайиш Кўпайиш + - - + Якуний қолдиқ Якуний қолдиқ Активлар счётлари ҳар хил турдаги бойликларнинг кўпайиши ёки камайишини кўрсатади. 4

Мажбуриятлар счётлари Бу счётларда пул мажбуриятлари (қарзлар)нинг кўпайиши ёки камайиши акс эттирилади. Капитал счётлари. Улар мулкдорнинг фирмага куйган маблағлари ва уларнинг ўзгаришларини акс эттириш учун мўлжалланган. Даромадлар Харажатлар Д-т К-т Д-т К-т Камайиш Кўпайиш Кўпайиш Камайиш - + + - Якуний қолдиқ Якуний қолдиқ 2. Янги счётлар режасининг харакатдагисидан фарқи. Олдинги счётлар режаси ва тавсия этилаётган счётлар режаси орасидаги фарқларни қуйидаги жадвал ёрдамида баён этиш қулайрок: 1. Синтетик счётлар Олдинги счётлар режаси Ўқув счётлар режаси Ўз ичига синтетик счётлар (биринчи “Синтетик счёт” тушунчаси йўқ, ҳар тартибли счётлар- гуруҳланган бир бир турдаги активлар, мажбуриятлар ва хил активлар ва уларнинг манбалари капитални ҳисобга олиш учун алоҳида счётлар очилиб, улар ўзининг функционал йўналиши бўйича олдинги ҳисобга олиш учун мўлжалланган) счётлар режасида аналитик 5

ва уларнинг субсчётлари (иккинчи счётлар ва уларнинг гуруҳларига мос тартибли счётлар - бир хил аналитик келадиган ҳолда дебетланади ёки кредит- счётлар гуруҳлари)ни олади. Масалан, ланади. Масалан, у зоқ муддатли инвес- инвестициялар ва берилган қарзларни тициялар алоҳида счётларда ҳисобга хисога олиш учун мўлжалланган олинади: синтетик баланс счёти 06 “Узоқ муддатли 0610 “Қимматли қоғозлар” молиявий қўйилмалар”да инвестицияларни 0620 “Ш ў ъба корхоналарга қилинган турлари бўйича ҳисобга олиш учун инвестициялар” субсчётлар очилиши мумкин: 0640 “Уюшган корхоналарга қилинган 06-1 “Пай ва акциялар” 0650“ Қ арам жамиятларга қилинган 06-2 “Облигациялар” инвестициялар” “ Берилган қарзлар” ва бошқалар 0690 “Бошқа узоқ муд инвестициялар” Бюджет билан ўзаро алоқадорликни акс эттирадиган счётлар Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Бюджет билан корхонадан ва ходимлардан олинадиган солиқлар бўйича ҳисоб- китоблар 68 “Бюджет Тўланиши лозим бўлган ҳисобланган солиқлар суммаси 6

билан ҳисоб-китоблар” синтетик счётида акс эттирилиб, унга тўловлар турлари бўйича субсчётлар очилиши мумкин бўлган. Бу счёт бўйича актив - пассив қолдиқ балансда очиқ ҳолда акс эттирилади: Кредит қолдиқ (корхонанинг ходимларидан олинадиган солиқни кушган ҳолда, бюджетга тегишли бўлган ҳамма тўлов турлари бўйича мажбуриятлар суммасида), баланснинг пассивида, дебет қолдиқ (солиқлар, йигимлар ва бошқа тўловлар бўйича ортиқча тўлашларни кушган ҳолда, молия ва солиқ органлари томонидан мажбуриятлар суммасида) баланснинг активида кўрсатилади. Солиқлар, муддати ўзайтирилган солиқлар бўйича харажатлар счётлари йўқ (81 счёт “фойданинг ишлатилиши” счётининг 1 субсчёти ишлатилади). “Бюджетга тўловлар бўйича каздорлик” пассив счётининг солиқлар ва йигимларни тўлаш учун фойданинг ишлатилиши счётлари билан Корреспондентликда акс эттирлади. Кечиқтирилган даромад солиғи счёти бухгалтерия мақсадларида ҳисобланган ва солиқ солиш мақсадларига қақратилган солиқ орасидаги фарқни ҳисоб қилишга мўлжалланган. Бюджетга тўловлар бўйича каздорликни ҳисобга олиш учун қуйидаги счётлар кўзда тўтилган: 0930 “Вақтдаги тафовўтлар бўйича муддати ўзайтирилган даромад (фойда) солиғи”– узоқ муддатли қисми. 3210 “Вақтдаги тафовўтлар бўйича муддати ўзайтирилган даромад (фойда) солиғи” – жорий 7

қисми. 4510 “Солиқлар бўйича аванс тўловлари” 4520 “Мажбурий тўловлар бўйича аванс тўловлари” 6220 “Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича муддати ўзайтирилган мажбуриятлар” – жорий қисми 6410 “Бюджетга тўловлар бўйича каздорлик”. 7210 “Даромад (фойда) (вақтдаги тафовўтлар бўйича фойда) солиғи бўйича муддати ўзайтирилган мажбуриятлар” – узоқ муддатли қисми. 7220 “Солиқлар ва мажбурий тўловлар бўйича муддати ўзайтирилган мажбуриятлар” - узоқ муддатли қисми. 8

1. Дебиторлик ва кредиторлик қарзларини ҳисоб қилиш счётлари Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Турли дебитор ва кредиторлар билан Актив-пассив счётлар умуман йўқ ҳисоб - китоблар, шунингдек ички хужа- (мажбуриятларнинг келиб чиқиши лик ҳисоб-китоблари қуйидагиларда акс ва уларнинг тўланиш даврлари чизикли эттирилади: ёзув усули билан битта ҳисоб регистри- а) актив счётларда - “Харидор ва буюрт- да бирлаштирилмайди). Ҳар хил мачилар билан ҳисоб-китоблар”, “Берил- дебитор ва кредиторлар билан ҳисоб- ган бунаклар бўйича ҳисоб-китоблар”, китоблар дебиторлик ва кредиторлик “Даъволар бўйича ҳисоб-китоблар”; қарзларининг ҳар бир тури учун б) пассив счётларда - “Мол етказиб берув- алоҳида актив ёки пассив счётларда чи ва пудратчилар билан ҳисоб-китоблар”, ҳисобга олинади: “Олинган бунаклар бўйича ҳисоб-китоб а)“Олинадиган счётлар”- реализация лар”, “Персонал билан маош тўлаш буйи- қилинганда уюшган корхоналар ёки ча ҳисоб-китоблар”; ходимлар билан ҳисобдор суммалар в) актив-пассив счётларда - “Ҳисобдор бўйича ҳисоб-китобларда келиб чи- шахслар билан ҳисоб-китоблар”, “Шуъба кадиган дебиторлик қарзларини 9

корхоналари билан ҳисоб-китоблар”, ҳисобга олиш учун; IV -Бўлим, счёт 40-49 “Турли дебиторлар ва кредиторлар билан ҳисоб-китоблар” бунда дебиторлик ва кре- б) “Тўланадиган счётлар” мол етказиб диторлик қарзлари битта синтетик счётда берувчиларга товар ва хизматлар учун, олинади. Алоҳида аналитик счётлар, “Қисқа муддатли қарз мажбуриятлари” бўйича актив-пассив счётларининг дебе- банк кредитлари ва қисқа муддатли тида дебиторлик қарзларининг кўпайиши қарзларни ҳисобга олиш учун; ва кредиторлик қарзларининг камайиши; VI – Бўлим, счёт 60-66 кредитида – кредиторлик қарзларининг кўпайиши ва дебиторлик қарзларининг камайиши в) “Бошқа жорий мажбуриятлар”- ходимларга иш хакини тўлаш ёки ҳисобдор суммалар бўйича креди- торлик қарзларини ҳисобга олиш учун. VI – Бўлим, счёт 67 10

2. Капитал счётлари Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Капитал “Устав капитали”синтетик счётида узоқ муддатли активларнинг қайта баҳоланиши натижасида келиб чиқадиган қўшимча капитални ҳисобга олиш учун очи- ладиган “Қўшимча капитал” субсчётида ҳисобга олинади. Шу билан биргаликда, акционерлардан сотиб олинган акциялар 56 “Пул маблағлар” актив счётининг дебетида ҳисобга олинади. 86 “Резерв капитали” счёти қонунчиликка мос равишда фойдадан ажратмалар ҳисобига келиб чиқадиган резерв капиталини ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Шунинг ўзида “Эмиссион даромад” субсчётида акцияларнинг номинал қиймати ва номинал қийматидан юқори баҳода сотилган акциялар қиймати орасидаги фарқ акс эттирилади. Таъсисчи ва акционерлар томонидан киритилган капитал хусусий капиталнинг алоҳида счётларида таъсисчилар ёки акцияларнинг турлари бўйича (“Оддий акциялар”, “Имтиёзли акциялар”) ҳисобга олинади. Жойлаштирилган акцияларнинг сотилиш ва номинал қиймати орасидаги фарқ алоҳида “Кушилган капитал” счётида акс эттирилади. Акционерлардан сотиб олинган акцияларни ҳисобга олиш учун счётлар режаси томонидан контр-пассив 8600 “Сотиб олинган хусусий акциялар” счёти кўзда тўтилган. Активларни қайта баҳолаш натижасида рўй берган капиталнинг кўпайиши ёки камайиши 8531 “Қайта баҳолаш бўйича тузатишлар” счётида алоҳида ҳисобга олиниб, балансда “Резерв капитали” моддаси бўйича 11

Тақсимланмаган фойда, махсус мақсадларга қақратилган фондлар ва келгуси харажатлар ва тўловлар резервларини ҳисобга олиш учун мос равишда синтетик счётлар очилган. акс эттирилади. Тақсимланмаган фойдани ҳисобга олиш учун фақат иккита счёт мўлжалланган: а) 8700 “Тақсимланмаган фойда” счёти, акционерлар Ўртасида тақсимланишга қақратилган тақсимланмаган фойдани акс эттиради. б) 8532 “Резерв капитали” счёти, асигнацияланган маблағлар деб аталувчи акционерлар Ўртасида тақсимланишга чегараланган тақсимланмаган фойдани акс эттиради. 12

1. Таккословчи счётлар Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Дебет ва кредитда ҳисобга олинган маълумотларни таккослаш йўли билан ҳўжалик операцияларининг натижаларини аниқлаш учун қўлланиладиган счётлар: 46 “Махсулот (иш, хизматлар) реализацияси”, 47 “Асоси воситаларнинг реализацияси ва бошқа чиқимлари”, 48 “Бошқа активларнинг реализацияси”, 80 “Фойда ва зарарлар” счётлари билан акс эттирилган. Реализация счётларининг дебети бўйича реализация қилинган махсулот таннархи, кредитида - реализация қилинган махсулотнинг сотиш қиймати акс эттирилади. Таккословчи счётларда аниқланган натижа (фойда ёки зарар) тегишлилиги бўйича “Фойда ва зарарлар” счётига ёзилади. “Фойда ва зарарлар” счётининг дебети бўйича зарарлар (йўқотишлар), кредитида эса Синтетик таккословчи тайёр махсулот, товарлар ва хизматлар реализацияси счёти йўқ. Реализация қилинган махсулот, иш ва хизматларнинг сотиш қиймати сотилаётган махсулот, товар иш ва хизматларнинг ҳар бир тури бўйича очиладиган 9010 “Реализациядан олинган соф тушум” счётининг кредити бўйича акс эттирилади. Сотилган махсулотнинг таннархи, худди шунингдек сотилган махсулот, товар, иш, хизматларнинг ҳар бир тури бўйича алоҳида 91 “Реализация қилинган тайёр махсулот, товар (иш, хизмат)лар таннархи” счётининг дебети бўйича акс эттирилади. Асосий воситалар ва бошқа активларни реализация қилганда реализация бўйича даромад суммаси 94 “Асосий фаолиятдан олинган бошқа даромадлар” счётининг 9410, 9420 субсчётларида ва 13

фойда (даромад)лар акс эттирилади. харажатлар суммаси 92 “Давр харажатлари” счётининг 9231, 9232 субсчётларида алоҳида акс эттирилади. Корхона бир нечта даромад счётларига эга бўлиши мумкин. Даромадларнинг алоҳида счёти назорат мақсадида ҳар бир аҳамиятли даромад тури бўйича юритилади. Даромад ўз ичига махсулотни сотишдан, хизмат кўрсатишдан, фоизлар, дивидендлар, ижара тўловлари шаклидаги даромадни ва хоказоларни олиши мумкин. Таккословчи счётлар якуний молиявий натижанинг шаклланиши жараёнини акс эттириш учун ҳисобот даврининг охирида очиладиган вақтинча счёт ҳисобланган ягона 9900 “Охирги молиявий натижа” счётида акс эттирилган. 14

1. Кальқуляцияцион ва таксимловчи счётлари, харажатлар счётлари Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Махсулот (иш, хизматлар) ишлаб чиқариш бўйича сарфларни жамлашга ва унинг таннархини аниқлашга мўлжалланганган кальқўляцион счётлари: 20 “Асосий ишлаб чиқариш”, 23 “Ёрдамчи ишлаб чиқариш” 30 “Нокапитал ишлар” счётлари билан кўрсатилган. Кальқўляцион счётларининг дебети бўйича махсулот ишлаб чиқариш, хизматлар кўрсатиш, шунингдек ёрдамчи ишлаб чиқариш харажатлари (махсулотга бўлган сарфлар) билан бевосита боғлиқ тўғри харажатлар ҳамда бошқарув ва хизмат кўрсатиш (давр харажатлари) билан боғлиқ билвосита харажатлар акс эттирилади, кредит бўйича эса тугалланмаган ишлаб чиқариш, кўрсатилган хизматлар ва ишлар ҳақиқий таннархининг суммаси акс эттирилади. Кальқўляцион счётлари бўйича давр охирига Таннархни кальқўляциялаш принципи ишлаб чиқарилган махсулот таннархидан давр харажатларини чиқаришни ва уларни 9210 “Реализация бўйича харажатлар” 9220 “Маъмурий харажатлар” 9230 “Бошқа операцион харажатлар” харажатлар счётларида ҳисобга олишни такозо этади. 1. Харажатлар счётлари – вақтинча счётлар бўлиб, қолдиқни молиявий натижалари тўғрисидаги ҳисобот орқали якуний молиявий натижага ўтказиш йўли билан ёпиладиган, маълум ҳисобот даврида харажатларнинг ҳолатини акс эттиради. 2. Алоҳида харажатлар счётлари назорат қилиш мақсадларида харажатларнинг ҳар бир тури бўйича юритилади. Турли хил корхоналарда корхонанинг соҳаси ва хажмига боғлиқ ҳолда харажатлар 15

бўлган қолдиқ тугалланмаган ишлаб чиқариш қийматини кўрсатади. Тегишли ҳисоб объектлари (кальқўляцион счётлари)га тақсимлаш (ҳисобдан чиқариш) мақсадида, махсулотни ишлаб чиқариш ва сотиш билан боғлиқ харажатларни ҳисобга олишга қақратилган таксимовчи счётлари 25 “Умум ишлаб чиқариш харажатлари”, счёти билан кўрсатилган. счётларининг таркиби сезиларли даражада ўзгариши мумкин. Доимий счётлар вақтинча счётлардан шу билан фарқ қиладики,улар қолдиқдан бошланади, давр давомида кўпаяди ёки камаяди ва давр охиридаги қолдиқни кейинги ҳисобот даврига балансда акс эттирилиши билан ўтказадилар. Стандартларга мувофиқ махсулот, иш, хизматлар таннархига киритиладиган тўғри материал сарфлар, тўғри харажатлар, иш хакини тўлаш ва ишлаб чиқариш устама харажатларини дебет томонида акс эттирадиган кальқўляцион счётлар 20-27 счётлар билан кўрсатилган. 16

1. Балансдан ташқари счётлар Олдинги счётлар режаси Тавсия этилаётган счётлар режаси Балансдан ташқари счётлари корхонага тегишли бўлмаган, лекин вақтинча унинг ихтиёрида бўлган активлар, шартли хуқуқлар ва мажбуриятларни ҳисобга олиш, шунингдек ҳўжалик операцияларини назорат қилиш учун мўлжалланганган. Балансдан ташқари счётларда операциялар ҳисоби иккиёклама ёзувсиз, оддий усулда юритилади. Балансдан ташқари счётлари корхонага тегишли бўлмаган, лекин вақтинча унинг ихтиёрида бўлган активлар, шартли хуқуқлар ва мажбуриятларни ҳисобга олиш, шунингдек ҳўжалик операцияларини назорат қилиш учун мўлжалланганган. Балансдан ташқари счётларда операциялар ҳисоби иккиёклама ёзувсиз, оддий усулда юритилади. 3. Янги счётлар режасининг ўзига хос хусусиятлари. Янги счётлар режаси юқорида кўриб чиққанимиздек, бешта қисм ва туккизта бўлимдан иборат экан. Тавсия этилаётган счётларнинг сони туккиз юзтадан кўпроқдир. Лекин счётлар сонининг миқдори кўплиги, бизнинг назаримизда, улардан, аниқроги счётлар режасидан фойдаланишни асло кийинлаштирмайди. Гап шундаки, счётларнинг кетма-кетлиги бухгалтерия ҳисоби концептуал асосларида кўзда тўтилган еттита молиявий ҳисобот элементларининг жойлашиш кетма-кетлигига мос равишда олинган. Ушбу фикрни исботлаш мақсадида счётларнинг гуруҳларини кўриб чиқамиз ва уларни молиявий ҳисобот элементларига мос келишига караб гуруҳларга ажратиб чиқамиз: 17

1. 0110 - 0990 счётлар - Асосий воситалар, номоддий активлар, узоқ муддатли инвестициялар ва бошқа узоқ муддатли активларни ҳисобга олишга мўлжалланган. 2.1010 - 3990 счётлар - Материаллар, тугалланмаган ишлаб чиқариш,тайёр махсулотлар, товарлар, келгуси давр харажатлари каби моддаларни ҳисобга олиш учун мўлжалланган. Бу моддалар одатда жорий активларга киритилади. 3.4010-5990 счётлар - Олинадиган счётлар ёки дебиторлик қарзлари, пул маблағлари ва қисқа муддатли инвестицияларни ҳисобга олишга мўлжалланган. Улар ҳам одатда жорий активларга киритилади. Кўриб турганимиздек, активларнинг счётлар режасида жойлаштирилиши уларнинг ҳўжалик юритувчи субъект фаолият юритиши учун зарур бўлган иқтисодий ресурсларнинг ишлаб чиқариш циклидаги айланиш кетма-кетлигига асосланган ҳолда амалга оширилган. Хақиқатан, иқтисодиёт назариясидан маълумки, ҳўжалик фаолияти юритиш учун меҳнат кўроллари (0110,0410 ва х.к.), меҳнат буюмлари (1010-1090) талаб этилади. Меҳнат буюмлари ишлаб чиқариш жараёнида (2010-2510) қайта ишланиб, тайёр махсулотга айлантирилади (2810,2910), сўнгра сотилади. Агар насияга сотилса, дебиторлик қарзи (4010) вужудга келади, накд пулга сотилса пул маблағларига айланади (5010,5110). Шундай қилиб, 0110 счётдан бошлаб 5990 счётгача узоқ муддатли ва жорий активларни ҳисобга олинар экан. Демак, баланс 1-шаклга тегишли активлар деб номланмиш биринчи молиявий ҳисобот элементи ана шу счётларда акс эттирилар экан. Шунинг учун ҳам 0110-5990 счётлар ўз вазифасига кўра актив счётлар деб юритилади. Энди счётлар режасидаги кейинги счётлар ва уларнинг вазифалари билан танишиб чиқамиз: 4. 6010-6990 счётлар - мол етказиб берувчилар, харидорлар ва бошқа жисмоний ҳамда хуқуқий шахслардан бўлган кредитор қарзларни ҳисобга олишга мўлжалланган. Одатда бундай қарзлар жорий мажбуриятларни ташкил қилади. 18

5.7010-7990 счётлар эса узоқ муддатли мажбуриятларни ҳисобга олишга мўлжаллангандир. Кўриб турганимиздек бу икки гуруҳ счётлари мажбуриятлар деб аталмиш иккинчи молиявий ҳисобот элементини ҳисобга олишга ажратилган экан. 6. 8010-8990 счётларнинг тайинланиши эса ҳўжалик юритувчи субъектлар капиталини ҳисобга олишдир, яъни бу счётлар учинчи молиявий ҳисобот элементи - капитал нинг ҳисоби учун мўлжаллангандир. Шуни ҳам айтиш лозимки, 6010-8990 счётлар балансга нисбатан пассив счётлардир ва уларнинг қолдиғи одатда кредит томонида бўлади. Хулоса шуки, янги счётлар режасининг 0110-8990 счётлари 1-шакл- балансни тайёрлаш учун ишлатиладиган счётлар экан ва шу сабабли ҳам улар доимий (балансга тегишли) счётлар деб юритилади ва улардаги қолдиқлар келгуси даврларга олиб ўтилади. Счётлар режасининг сўнгги 9010-9900 счётлари эса молиявий натижаларни аниқлаш ва 2-шакл “Молиявий натижалар ҳақидаги ҳисобот”ни тайёрлаш учун хизмат қилади. Молиявий натижалар одатда бир ҳисобот даври учун алоҳида аниқланади ва шунинг учун ушбу счётлар вақтинчалик счётлар деб аталади. Вақтинчалик счётлар молиявий натижаларни аниқлаб бўлгандан сўнг ҳисобот даври охирида ёпилади ва улрда қолдиқлар бўлмайди. Шундай қилиб, 9010-9900 счётлар да молиявий натижалар, яъни колган туртта молиявий ҳисобот элементлари - даромадлар, харажатлар, фойда, зарарлар акс эттирилар экан. Бизнинг фикримизча, молиявий маълумотларни туркумлашда счётлар режасини ана шу жиҳатдан ўрганиш ўқувчи учун анча қулай бўлади ва уни ёд олишга хеч қандай эхтиёж бўлмайди. Янги Счётлар режасининг яна бир қулай томони шундаки счётлар икки хонали эмас, балки турт хоналидир. Бу ҳолат баъзи бир бухгалтерларда счётлар режасининг мураккаблашиши бўлиб туюлиши табиий, лекин аслида турт хонали счётлардан фойдаланиш ҳар жиҳатдан қулайдир: 19

1. Счётлар режасида синтетик счётлар ва уларнинг субсчётлари алоҳида келтирилиши имконияти пайдо бўлади ва бу турли ҳўжалик юритувчи субъектлар молиявий ахборотларининг таккосланувчанлигини таъминлайди. Бу эса ташқи фойдаланувчилар учун қарор қабул қилишда танлаш имкониятини беради. 2. Счётлар режасининг эгилувчанлиги ва мосланувчанлигини орттиради. Маълумки, бозор иқтисодиёти янгидан янги ҳўжалик ҳолатлари, объектлари вужудга келиб турувчи ўзгарувчан табиатга эга. Турт хонали счётларнинг мавжудлиги уларни осонликча янги шароитга мослаштиришга ёрдам беради. Бундан ташқари тармоқ хусусиятларини ҳисобга олиш имконини беради. Масалан, 2810 счёт тайёр махсулотни ҳисобга олса, 2811 - А турдаги махсулотни, 2812 -Б турдаги махсулотни ҳисобга олиш учун ишлатилиши мумкин ва хоказо. 3. Янги счётлар режаси таҳлил нуктаи назаридан ҳам жуда қулайдир. Авваламбор, янги счётлар режасининг тузилиши таҳлилий нетто балансни тузишга имкон беради. Колаверса, батафсил аналитик маълумотларни олиш мумкин бўлади. 4. Янги счётлар режасини амалиётга жорий қилиш хусусиятлари. Ҳўжалик юритишнинг бозор механизмига ўтиш шароитида мутахассислар - бухгалтерлар, аудиторлар ва, албатта, олимлар Ўзбекистон учун мавжуд бухгалтерия ҳисоби тизимини босқичма-босқич модификацияси зарур эканлигини англаб етдилар. Ҳозирги кунда бухгалтерия ҳисоби тизимини халқаро стандартларга имкон қадар яқинлаштиришга харакат қилинмокда. Бу мақсадда миллий стандартлар ишлаб чиқилди ва уларни амалиётга тадбиқ этиш бўйича тадбирлар амалга оширилмокда. Жумладан, бухгалтерия ҳисоби ислоҳоти лойиҳаси бўйича бошқарув ҳисоби ва миллий ҳамда халқаро стандартларга асосланган молиявий ҳисоб бўйича бухгалтерларни қайта тайёрлаш курслари ташкил қилинди, бухгалтерларни сертификатлаш амалга 20

оширилмокда. Бу тадбирларда бухгалтер-педагоглар, тадқиқотчи- мутахассислар фаол иштирок этишмокда. Бу - масаланинг бир томони, деб уйлаймиз, иккинчи томони эса бевосита амалиётчилар билан боғлиқ. Гап шундаки, мамлакатимизда шундай тарихий ишлар руёбга чиқарилаётган бир пайтда бухгалтерия ҳисоби миллий стандартлари, тамомила янги бухгалтерия ҳисоби тизими, уни ташкил қилишнинг бозор тамойиллари ҳақида эшитмаган ёки қизиқмаган бухгалтерлар ҳали жуда кўп. Бунинг сабаби шундаки, улар эски - марказлашган режалаштириш даври куникмаларидан шу пайтгача озод бўлишмаган. Улар бозор иқтисодиёти шароитида бухгалтерия ҳисобининг мақсади фойдаланувчиларни уларга керакли ахборот билан таъминлаш эканлигини, бу эса ўз навбатида бухгалтернинг ҳар томонлама билимли бўлишини талаб этишини англаб етишмаяпти. Бундай бепарволик, бизнинг назаримизда, иқтисодий ривожланишимизга етарли даражада хисса кушиш масаласига эътиборсизлик, деб уйлаймиз. Бозор иқтисодиёти шароитида бухгалтерия ҳисоби - иқтисодиётнинг ривожланиш омилларидан бири. Молиявий ҳисоб бизнес тили сифатида халқаро иқтисодий алоқаларнинг ривожланиши учун хизмат қилса, бошқарув ҳисоби бизнеснинг асоси бўлмиш ишлаб чиқаришни ривожлантиришнинг энг муҳим омилларидан биридир. Сир эмаски, бизнинг мамлакатимиз бухгалтерлари ҳўжалик юритувчи субъектлар бухгалтерия ҳисобини бир-биридан Мустақил бўлган иккита қисмга, яъни молиявий ва бошқарув ҳисобига ажратган ҳолда юритишмаяпти. Бунинг сабаби нима? Балки бунга амалий эхтиёж йўқдир? Бу саволга жавоб бериш учун ривожланган бозор иқтисодиёти мамлакатлари тажрибасига назар ташлаймиз. Бозор иқтисодиёти шароитида жуда ҳам кўп миқдордаги ҳўжалик юритувчи субъектлар ўзаро иқтисодий алоқаларга киришадилар ва бир-бирлари ҳақида кўпроқ ахборотга эга бўлишга интиладилар. Ахборотни эса бухгалтерия ҳисоботи тайёрлаб беради ва тақдим этади. Турли мулкчиликка асосланган корпорациялар, кичик корхоналар ва фирмалар раҳбарлари эса ўз бизнесининг самарадорлигини таъминлашга 21

интиладилар, бу масалада эса ишлаб чиқариш бўлинмалари, жавобгар ҳўжалик марказлари бўйича ташкил этилган бошқарув ҳисоби уларга ёрдам беради. Ана шу сабабли ҳам хорижда бухгалтерлар ўз фаолиятини т ў рт йўналишдан бири бўйича, аниқроғи қуйидаги йўналишлар бўйича ташкил қиладилар: бошқарув ҳисоби бухгалтери, мустақил бухгалтерлик (жумладан аудиторлик) фаолияти, бюджет ташкилотларида бухгалтерлик ва педагоглик. Бизнинг мамлакатимизда ҳам бухгалтерларнинг фаолиятини ана шу асосда ташкил қилиш пайти етиб келди, деб ў йлаймиз. Албатта, мустақил бухгалтерлик , жумладан аудиторлик фаолияти ўз йўлида ташкил қилинмокда ва тобора ривожланмокда, ҳисобот топшириш билан боғлиқ бўлмиш молиявий ҳисоб концептуал асослари яратилди, миллий стандартлар ишлаб чиқилди, лекин, яна бир бор таъкидлаймиз, уларни амалиётга тадбиқ этишнинг психологик муаммолари эътибордан четда колмокда. Бизнинг фикримизча, корхона раҳбарларига бошқарув ҳисобининг ишлаб чиқаришни ривожлантиришдаги роли ҳамда муҳимлигини етказиш, уни ташкил қилиш асослари ҳақида тасаввурга эга бўлишлари учун маълум тадбирларни амалга оширмоклик керак. Бундай улкан муаммоларни хал қилишда махсус давлат ташкилотлари билан бир қаторда профессионал жамоа ташкилотлари фаоллигини ошириш керак. Шу ну қ таи назардан бухгалтерлар ва аудиторлар ассоциацияси, бухгалтерлар иттифоклари, бизнес марказлар уюшкоклигига эътиборни каратиш лозим. Бу ташкилотлар бухгалтерлик ҳисоботи ҳамда фойдаланувчилар эхтиёжини ўрганиш бўйича мунтазам тадқиқотларни амалга оширишлари, бухгалтерларга ва раҳбарларга амалий ёрдам - маслаҳатлар, тавсиялар беришлари керак, деб уйлаймиз. Баъзи бировларда, ахир ҳар ким ўз корхонаси, аниқроғи ўз мулки учун ўзи кайгуриши керак-ку, шунинг учун бу муаммолар ижтимоий тусда хал қилинмаслиги керак, деб уйлашлари мумкин. Бизнинг фикримизча эса ҳар бир корхона, фирма - у каттами, кичикми ёинки хусусийми, давлатникими - бундан қатъий назар миллий иқтисодиётимизнинг бир бўлагидир. Уларнинг, айниқса, ишлаб чиқариш корхоналарининг равнаки мамлакатимиз равнакидир. 22

Фойдаланилган адабиётлар рўйхати 1. И.А.Каримов. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида. Т., Ўзбекистон, 1995. 2. И.А.Каримов. Ўзбекистон - бозор муносабатларига ўтшнинг ўзига хос йўли. Т., Ўзбекистон, 1995. 3. И.А.Каримов. Ўзбекистоннинг сиёсий-ижтимоий ва иқтисодий истиқболининг тамойиллари. Т., Ўзбекистон, 1995. 4. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонун. 1990 йил 31 октябр. - Ўзбекистон ССР Олий Советининг Ведомостлари, 1990 йил №31-33. 5. Ўзбекистон Республикасида Мулкчилик тўғрисидаги қонунга ўзгартириш ва қўшимчалар киритиш ҳақида Ўзбекистон Республикасининг 1993 йил 7 май қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг ахборотномаси, 1993 йил, 5-сон. 6. Ўзбекистон Республикасидаги корхоналар тўғрисидаги қонун. 1991 йил 15 феврал - Ўзбекистон Республикаси қонун ва фармонлари. Т. “Ўзбекистон” - 1992. 7. Ўзбекистон Республикасининг Кооперация тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1991 йил 8-сон. 8. Ўзбекистон Республикасининг ташқи иқтисодий фаолият тўғрисидаги 1991 йил 14 июн қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1991 йил 8-сон. 9. Давлат тасарруфидан чиқариш ва хусусийлаштириш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1991 йил 19 ноябр қонуни. Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси, 1992 йил, 1-сон. 23

10. Монополистик фаолиятни чеклаш тўғрисида Ўзбекистон Республикасининг 1992 йил 2 июл қонуни. - Ўзбекистон Республикаси Олий Кенгашининг Ахборотномаси. 1992 йил, 10-сон. 11. www.ziyonet.uz 12. www.nur.uz 24

O'xshashlar

Счётлар тизими ва иккиёклама ёзув

Бухгалтерия баланси, счётлар ва иккиёқлама ёзув

Маркетинг бизнес - режаси

Маркетинг стратегик режаси

Корхонанинг маркетинг режаси