Маркетинг бизнес - режаси - Iqtisodiyot - Referatlar

Маркетинг бизнес - режаси

Yuklangan vaqt:

20.09.2019

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

160 KB

Ko'chirib olish

www.arxiv.uz Режа: 1.Маркетингни режалаштиришнинг объектив зарурлиги ва аҳамияти. 2.Маркетинг бизнес-режасининг меъёрий негизи. 3.Эҳтиёжларни аниқлашнинг прогрессив усуллари. 4.Маркетингда оператив режалаштириш.

www.arxiv.uz Маркетингни режалаштиришнинг объектив зарурлиги ва аҳамияти Маркетинг фаолиятини режалаштириш товарларга бўлган эҳтиёжни, барча мавжуд моддий ресурсларни аниқлашни, талаб ва таклифни режалаштиришни ва товарларни истеъмолчиларга ўз вақтида ва тўлиқ етказиб беришни, моддий ресурслардан тўла ва тежаб-тергаб фойдаланиш ва ҳоказоларни ўз ичига олади. Товарларга бўлган эҳтиёжини режалаштириш ўз навбатида иш турига доир айрим материалларнинг керакли миқдорини ҳисоблаш, уларга бўлган эҳтиёжни техникавий-иқтисодий жиҳатдан асослаб бериш, товарларга бўлган эҳтиёж режаларини тузиб, тегишли корхоналар ва савдо ташкилотларига топшириш, бу режаларни ҳимоя қилиш кабиларни ўз ичига олади. Эҳтиёж режалари маҳсулот бирлигига материал сарф қилиш нормалари асосида тузилади. Маркетинг бўлими ва гуруҳи режалаштириш билан шуғулланувчи ташкилотлар билан, биргаликда моддий ресурсларни аниқлайди ва ҳисобга олади. Бунда улар даврий ҳисоботлар ва мавжуд моддий ресурсларни инвентаризация қилиш материалларига асосланиб иш кўради. Товарларни истеъмолчиларга сотиш режалаштирилаётганда истеъмол қилинмай қолган материаллар, давлат буюртмалари, ички имкониятлардан фойдаланиш тўғрисида топшириқлар ва материалларга берилган талабномалар ҳисобга олинади. Товарлар ишлаб чиқарувчилардан истеъмолчиларга ўз вақтида ва тўла етиб боришини режалаштириш махсус талабномаларни солиштиришни, уларни бажариш учун товарларни етказиб берувчиларига топширишни, материаллар етказиб бериш ҳажми ва муддатларни белгилашни, қандай транспорт воситалари билан ташишни ва сотиш шаклларини белгилашни ҳамда товарларни омборларга келтиришни ўз ичига олади. Товарларни тўғри ва тежаб-тергаб сарфлашни режалаштириш хом-ашё, материаллари ва ёқилғи сарфини нормаллаштиришни, ускуналар, машина ва механизмлардан фойдаланиш кўрсаткичларини белгилашни, шунингдек моддий ресурсларни сарфлаш ва асосий фондлардан фойдаланиш устидан назорат қилишни кўзда тутади. Маркетинг қуйидаги принциплар асосида режалаштирилади:

www.arxiv.uz Миллийлик принципи: маркетинг бизнес-режалари, аввало ҳукумат сиёсатини акс эттиради. Сиёсий раҳбарликни хўжалик раҳбарлигидан ажратиб бўлмайди, улар бир бутун раҳбарликдир. Бу принцип хўжалик вазифаларини ҳал этишда принципиалликни ва давлат манфаатлари нуқтаи назаридан ёндошишни талаб қилади. Миллийлик принципи маркетингда, маҳаллийчилик, миллатчилик ва қариндошчиликка мутлақо йўл қўймайди. Етакчи бўғин принципи. Ҳукумат ҳар бир режалаштириш босқичида энг муҳим хўжалик вазифаларини илгари сурадики, миллий иқтисодиётнинг янада юксалиб бориши ва республика иқтисодиётининг мустаҳкамлаб бориши ва ўша вазифаларнинг бажарилишига боғлиқдир. Бу вазифалар ҳамма босқичларда ҳам бир хил бўлмайди. Масалан, бозор иқтисодиётига ўтишнинг шу кундаги босқичида маркетинг бизнес-режаси бозорни, энг аввало, истеъмол буюмлари билан тўйинтириш, саноат корхоналарини эса энг янги техника ва технология билан ва умуман иқтисодиётимизга бу муаммоларни тезроқ ҳал этиш учун кўплаб чет эл инвестицияларни жалб қилишга йўналтирмоғи лозим. Яқин келажакда миллий иқтисодиётни ривожлантиришнинг асосий йўналиши ишлаб чиқаришнинг прогрессив ва иқтисодий жиҳатдан самарали тармоқларини тез суръатлар билан ўстиришга қаратилиши кўзда тутилмоқда. Маркетинг бизнес-режаларида ана шу етакчи бўғинларни биринчи навбатда таъмин этишни кўзда тутишлари зарур. Илмий-техника жиҳатдан асосланганлик принципи. Бу - фан ва техника ютуқларини ҳисобга олиш демакдир. Бу принцип объектив иқтисодий қонунларни билишни, иқтисодиётни янада ривожлантириш учун талаб ва эҳтиёжларни ҳисобга ола билишни тақозо қилади. Маркетинг бизнес-режалари реал бўлишни, техника янгиликлари, прогрессив нормалар қўллашни талаб қилади. Маркетинг бизнес- режалари ҳозирги даврнинг иқтисодий қонунлари асосида тузилиши лозим. Маркетинг бизнес-режаларининг илмий асосланганлиги кўп жиҳатдан уларнинг иқтисодий-математик моделлар ва усуллар ҳамда компьютер, ҳисоблаш техникаларидан фойдаланиб тузилишига боғлиқдир. Маркетингни бизнес- режасини тузишда юқорида қайд қилинган принциплардан ташқари демократик централизм ва бошқа принципларга ҳам асосланилади. Маркетинг бизнес-режаси

www.arxiv.uz миллий иқтисодиёт бизнес-режасининг муҳим ва ажралмас таркибий қисмидир. Маркетинг бизнес-режаларини барча корхоналар, қурилиш ташкилотлари, вазирликлар, идоралар томонидан ва республикамизнинг марказий режалаштириш органлари ҳам тузади. Демак, маркетинг бизнес-режалари миллий иқтисодиётнинг барча тармоқ ва бўғинларида тузилади. Маркетинг бизнес-режалари тақсим қилинадиган маҳсулот номенклатурасининг амал қилиш муддатлари, кўлами ва режалаштириш даврига қараб бир қанча турга бўлинади. Амал қилиш даврига қараб, улар перспектив ва жорий режаларга, жорий режалар ўз навбатида йиллик, чорак ва ойлик режаларга бўлинади. Амал қилиш кўламига қараб, маркетинг режалари: республика, тармоқ, корхона ва соф маркетинг корхонаси бизнес-режаларига бўлиниши мумкин. Перспектив маркетинг бизнес-режалари, ўзига хос хусусиятларга эга бўлиб, улар фақат айрим кўрсаткичлар бўйичагина тузилади. Бунда узоқ муддатга мўлжалланган товарлар, ресурсларнинг муҳим турлари бўйича сарфлаш нормалари ва уларга бўлган эҳтиёж бутунича тахминий тарзда корхоналарда ва ташкилотларда ҳисоблаб чиқилади. Республика, район ва айрим хўжаликлар бўйича, муҳим товарлар бўйича моддий баланслар тузилади. Бу баланслар перспектив режаларни ишлаб чиқиш мақсадида тузилиб, бу режалар моддий ресурслар билан асосланади. Йиллик маркетинг бизнес-режалари жорий режанинг бир қисми бўлиб, уларда товарга бўлган эҳтиёж ва бу эҳтиёжни қоплаш манбалари келгуси йил учун аниқланади. Бу режада жисмоний шахслар, асосий ва ёрдамчи хўжаликларнинг, шунингдек ишлаб чиқариш билан боғлиқ бўлмаган соҳаларнинг ҳам эҳтиёжлари кўрсатилади. Чорак ва ойлик маркетинг режалари, юқорида келтирилган перспектив ва йиллик режалардан кўп жиҳатдан ажралиб туради. Улар фақат қуйи маркетинг ташкилотлари ва корхоналарида тузилади. Бу режалар товарларнинг кўрсатилган номенклатураси бўйича тузилади. Республика маркетинг бизнес-режалари товарларни ички ва ташқи бозорда сотишни, экспорт ва импорт режаларини тузишни, маркетинг бюджетини аниқлашни, тармоқ режалари эса шу вазирлик ва идораларга қарашли корхона ва

www.arxiv.uz ташкилотларни товарларини сотишни ўз ичига олади. Завод-фабрика режалари ҳар бир корхонада тузилади. Корхонада маркетинг режаси, аввало товарга бўлган эҳтиёжнинг ҳомаки, дастлабки ҳисоб-китобларга асосланиб ишлаб чиқилади, чунки қатъий режа тузиш учун ишлаб чиқариш ва капитал қурилишнинг ҳажми ҳали тасдиқланмаган бўлади. Маркетинг бизнес-режалари миллий иқтисодиёт режаси ва корхоналардаги бизнес-режанинг ҳамма қисмлари билан чамбарчас боғлангандир. Масалан, ишлаб чиқариш дастури билан маркетинг бизнес-режалари бир-бири билан, айниқса узвий боғлангандир. Ишлаб чиқариш дастури моддий ресурсларга бўлган эҳтиёжни белгилаб берувчи бошланғич ҳужжатдир. Кўпгина корхоналарда ишлаб чиқариш дастури режалаштирилаётганида ишлаб чиқарилаётган маҳсулотларнинг сифатини яхшилаш режаси ҳам ишлаб чиқилади. Бу режа ҳам маркетинг режасида ўз аксини топиши керак. Маркетинг бизнес-режаси янги техникани қўлланиш (техника тараққиёти, меҳнат унумдорлигини ошириш) режалари билан ҳам боғлиқ. Янги техникани ривожлантириш режаси маркетинг бизнес-режаси билан икки томонлама боғлиқдир: биринчидан, янги техникани ривожлантириш иши маълум моддий харажатларни талаб қилади; чунончи тажриба ўтказиш мақсадида ясаладиган намуналарга ҳар хил материаллар ишлатилади. Бу материаллар маркетинг бизнес-режасида албатта акс эттирилади; иккинчидан, маркетинг бизнес-режаси тузилаётганида техника тараққиётининг сарфлаш нормаларига таъсири ва шу муносабат билан сотиладиган, талаб қилинадиган ёки ресурслар миқдори ҳисобга олинади. Маркетинг бизнес-режалари маҳсулот таннархи режалари ва молиявий режалар билан ҳам узвий боғланган. Маркетинг органлари маҳсулот қийматининг асосий қисмини ташкил этувчи ишлаб чиқариш воситалари билан таъминлаб, маҳсулот таннархининг камайишига ва фойданинг кўпайишига таъсир этади. Бу ҳол маркетинг бизнес-режасида ўз аксини топади. Бунда биз материал сарфлаш нормаларини пасайтириш, материаллар, ёнилғи ва ҳоказоларни тежаб-тергаб сарфлаш топшириқлари ҳақида фикр юритмоқдамиз. Маркетинг бизнес-режасининг молиявий режа билан боғлиқлиги қуйидагилардан иборат: корхоналар кўпинча мавсумий ва бошқа запаслар учун

www.arxiv.uz банкдан қарз олади, бу қарзлар уларнинг молиявий режаларида акс эттирилади. Айланма маблағлар нормаси хом-ашё материаллар ва ёқилғи запаси нормасига ва бошқа нормаларга боғлиқдир. Бу нормаларнинг ҳаммаси маркетинг режасида ўз аксини топади. 2. Маркетинг бизнес-режасининг меъёрий негизи Ҳар қандай режа, шу жумладан, маркетинг бизнес-режаси ҳам ўзининг илмий жиҳатдан юксак даражада асосланган норматив негизига эга бўлган тақдирдагина унинг режаси ҳаққоний ва прогрессив бўлиши мумкин. Нормативлар режалаштириш учун зарур бўлган нормалар йиғиндиси бўлиб, улар асосида ҳисоб- китоблар қилинади, хўжалик алоқалари ўрнатилади, шартномалар тузилади, маҳсулотлар сотилади ёки келтирилади ва ҳоказолар. Маркетингда қўлланиладиган нормативларни қуйидагича туркумлаш мумкин: Нормативла р гуруҳи Нормативлар I. Ташкили й-ҳуқуқий нормативла р. 1. Маркетингни режалаштириш ва ташкил қилиш бўйича энг муҳим қонунлар ва актлар. 2. Давлат, ишлаб чиқариш корхоналари ва бирлашмалари ҳақида Низом. 3. Маркетинг органлари ҳақида Низом. 4. Товарларни етказиб бериш ҳақидаги қоидалар. 5. Товарларни етказиб беришнинг алоҳида шартлари. 6. Транспорт ташкилотларининг Устави. 7. Товар етказиб берувчиларнинг товар бериш нормаси. II . Номенкла- тура-сифат 1. Стандартлар ва техник шартлар. 2. Давлат классификатори. 3. Ҳар хил ташкилотлар томонидан тақсимланувчи

www.arxiv.uz нормативла ри маҳсулотлар номенклатураси (Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги, вазирликлар ва ҳоказолар). 4. Улгуржи савдо йўли билан таъминланувчи маҳсулотлар номенклатураси. III. Ишлаб чиқариш воситаларид ан фойдаланиш ва сарфлаш нормалари. 1. Хом-ашё ва материалларни сарфлаш нормаси. 2. Асбоб-ускуналардан фойдаланиш норма-тивлари. 3. Инструмент, детал, буюмларнинг эскириш муддати. 4. Ишлаб чиқариш талаблари ва тайёр маҳсулот чиқиши нормативлари. 5. Ташиш ва сақлашда маҳсулотларнинг талаб нормалари. IV. Айланма маблағларни нг айланиши ва запаслар нор- мативлари. 1. Товарлар запасларининг нормаси: а) ишлаб чиқариш нормаси; б) товар етказиб берувчилардаги (тайёр маҳсулот) нормаси; в) йўлдаги нормаси; г) таъминот, сотиш ташкилотлари базаларидаги нормаси; д) умумий норма; 2. Айланма маблағлар запаслари нормаси. V. қиймат нор- мативлари. 1. Асбоб-ускуна ва материалларнинг прейскурант баҳолари. 2. Материалларнинг режадаги баҳолари. 3. Транспорт тарифлари. 4. Хизматлар учун устама ва имтиёзлар. 5. Шартномаларни бузилганлиги учун жарима санкциялари.

www.arxiv.uz Маркетинг органлари ана шу нормативлар асосида иш юритадилар. қуйида шу нормативларнинг айримларига қисқача изоҳ бериб ўтамиз. Давлат ишлаб чиқариш корхоналари ва бирлашмалари ҳақидаги низомда маркетингни ташкил қилиш ва режалаштириш ҳақида йўл-йўриқ кўрсатилган бўлиб, ҳар бир корхона ва бирлашмалар ўзларининг маркетинг фаолиятини ана шу кўрсатмалар асосида амалга оширадилар. Маркетинг органлари ҳақидаги низомда, уларнинг иш фаолиятилари тўлиқ ва ҳар тарафлама белгилаб берилган. Маҳсулотларни сотиш ҳақидаги низомда маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналар билан истеъмолчилар ўртасида тузиладиган шартномаларни тузиш тартиби ва муддатлари, режа ва иқтисодий асослари, ҳар иккала томон учун белгиланган сифат, компонентлилик ва ҳоказолар кўрсатилади. Бу ҳужжатда маҳсулотларнинг ҳисоб-китоб тартиби, томонларнинг шартномаларни бузганлиги учун моддий жавобгарлик даражаси миқдори ва ҳоказолар кўрсатилади. Маҳсулотларни етказиб бериш ҳақидаги низомда акс эттирилган кўпгина қонун-қоидалар умумий характерда бўлгани сабабли, маҳсулотларнинг ўзига хос хусусиятлари, уларни етказиб бериш бўйича алоҳида шартлар (қабул қилиш, ортиш-тушириш, ҳисоб-китоблар, ўраш ва муҳофаза қилиш кабилар) маҳсулот етказиб беришнинг алоҳида шартларида ўз ифодасини топган. Шунинг учун ҳам маҳсулотларнинг бу турлари бўйича алоҳида шартлар белгиланади. Маҳсулотларни истеъмолчиларга етказиб беришда транспортнинг аҳамияти жуда каттадир. Шунинг учун ҳам маркетинг органлари юкларни ташиш тартиби ва қоидалари ҳақида муфассал билимга эга бўлмоқлари лозим. Улар "Ўзбекистан темир йўллари Устави", "Ички сув транспорти Устави" да ва бошқа ҳужжатларда ўз аксини топгандир. Масалан, "Ўзбекистон темир йўллари Устави" да юкларни ташиш борасида темир йўлнинг ва унинг хизматидан фойдаланувчи томонларнинг ҳуқуқ ва бурчлари атрофлича ёритилгандир. Бу ҳужжатда юкларни ташиш, ортиш- тушириш, багажга бериш, шунингдек, темир йўл Уставидан яхшироқ фойдаланиш, юк ташиш масофасини қисқартириш, юкларни сифатли ва кўрсатилган муддатларда етказиб бериш, юк ташишнинг прогрессив методларини қўлланиш каби тадбирлар ҳам ўз аксини топган. Маҳсулотни етказиб беришни

www.arxiv.uz режалаштиришда уларнинг транспортда ташиш усулларини танлаш алоҳида аҳамиятга эгадир. Бу борада етказиб бериш, транзит ва буюртма нормаларнинг даражаси албатта эътиборга олиниши лозим. Мол етказиб берувчининг истеъмолчига етказиб бериши лозим бўлган товарларнинг энг оз миқдори етказиб бериш нормаси дейилади. Етказиб бериш нормаси қанчалик кўп миқдорда бўлса, товарлар шунчалик қисқа муддат ичида келиб тушиши лозим бўлади ва, демак, у товарларнинг запас миқдори ҳам кўп бўлади ва аксинча, етказиб бериш нормаси қанчалик кам миқдорда бўлса, товарларни шунчалик тез-тез етказиб бериш ва запасни оз ушлаш лозим бўлади. Товарлар етказиб бериш нормаси мол етказиб берувчи билан истеъмолчи корхоналар ўртасида тузиладиган шартномада ва бошқа ҳужжатларда белгиланади. Транзит усулида товар етказиб бериш деб, мол етказиб берувчи корхонанинг бевосита истеъмолчи манзилига жўнатадиган маҳсулотнинг энг кам миқдорига айтилади. Транзит усули билан таъминлашда, етказиб бериш нормаси транзит нормалари ҳам юритилади. Омбор усули билан товарлар етказиб беришда эса товарларни етказиб бериш нормаси, шу товарларнинг бўлинувчанлиги билан белгиланади. Масалан, сим калаваларининг қирқилиши, тунуканинг кесилиши, суюқ ёқилғиларни (ёғ-мойни) қўйиб бериш кабилардир. Транзит нормаларидан ташқари, улардан анча камроқ миқдорда белгиланувчи буюртма нормаларини ҳам ажратмоқ лозим. Улар бир тур (ном, сорт, ўлчамдаги) товарларнинг энг кам миқдорини белгилайдилар ва мол етказиб берувчилар буюртма юзасидан ушбу товарни тайёрлаб беришни ўз зиммаларига оладилар. Буюртма нормалари истеъмолчиларга ва айниқса истеъмолчиларга анча қулайликлар яратади. Масалан, транзит нормаси ҳисобидан мол етказиб берувчи корхонага истеъмолчи томонидан турли хил сорт, ўлчамдаги товарлар тайёрлашга буюртма берилса, мол етказиб берувчи бу буюртмани бажаришга мажбурдир. Айтайлик металл қурувларининг транзит нормаси 65 тонна бўлса, истеъмолчи бу норма ҳисобидан бир неча хил қувурга буюртма бериши мумкин, лекин ҳар бир хил қувурнинг миқдори буюртма нормаси миқдоридан кам бўлмаслиги ва албатта, қувурлар корхона ишлаб чиқарадиган қувурларнинг туридан бўлмоғи шарт.

www.arxiv.uz Маҳсулотларнинг сифат кўрсаткичлари маркетинг бизнес-режасида албатта эътиборга олинмоғи лозим. Маҳсулотлар сифатини белгилашда стандартлар муҳим роль ўйнайди. Бу ҳужжатда маҳсулотларнинг сифатини характерловчи кўрсаткичлар йиғиндиси акс эттирилади. Стандартлар давлат томонидан белгиланади ва республика аҳамиятига эга бўлади. Улар биргаликда маҳсулот сифатини белгиловчи техник шартлардан (ТШ) ҳам фойдаланилади. Техник шартлар айрим вилоят, туман, айрим тармоқлар, корхоналар миқёсида амал қилиши мумкин. Улар вақтинчалик ёки тахминий характерга ҳам эга бўлиши мумкин. Умумдавлат классификатори ишлаб чиқариш воситаларини тақсимлаш ва уларни ишлаб чиқариш, етказиб беришда катта аҳамиятга эга бўлиб, у товарларни давлат миқёсида бир системага келтириб, ҳамма турини ўз ичига олади ва ҳар бирига маълум шартли белги белгилайди. Мамлакатимизда товарлар маркетинги билан бир қанча идора ва ташкилотлар шуғулланмоқда. Уларнинг ҳар бирида ўзлари учун белгиланган номенклатура бор. Бу номенклатурани аниқ билиш режаларнинг адреслилигини, бўғинлараро алоқаларни белгилаб беради. Барча товарларни бирон мақсадга йўналтирилганлиги ва қайси ташкилот тақсимланаётганлига қараб марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган ҳолда тақсимланувчи номенклатурадаги маҳсулотларга бўлинади. Марказлаштирилган ҳолда тақсимланувчи товарларга (умумдавлат номенклатурасига) Ўзбекистон баланс номенклатураси ёки миллий иқтисодиёт режаси номенклатураси ҳамда вазирликлар томонидан тақсимланувчи маҳсулотлар киради. Марказлаштирилмаган ҳолда тақсимланувчи маҳсулот номенклатураси Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлигининг территориал органлари қайси идорага бўйсунишидан қатъий назар, шу районда жойлашган барча истеъмолчиларга тақсимлаш режалари тузиладиган ресурсларини ўз ичига олади. Товарлардан фойдаланиш ва сарфлаш нормаларига шу бобнинг кейинги параграфларида алоҳида тўхталиб ўтамиз. Маркетинг бизнес-режаларида қиймат нормативлари алоҳида ўрин тутади. Прейскурант баҳолари (материалларнинг режадаги баҳолари) маркетинг

www.arxiv.uz органларининг товар обороти кўрсаткичини белгилашда, маҳсулот етказиб берувчилар, транспорт ташкилотлари ва истеъмолчилар билан ҳисоб-китоб қилишда ва ҳоказоларда кенг ишлатилади. Транспорт тарифлари транспорт ташкилотларининг, имтиёзлар ва устамалар эса сотиш ташкилотларининг хизмат ҳақлари ҳисобланади. Улар шу тармоқларнинг барча харажатларини қоплай оладиган ва нормал миқдорда рентабелликни таъминлайдиган даражада белгиланади. Бу кўрсаткичлардан маркетинг органларининг муомала харажатларини, даромадларини ва рентабеллигини режалаштиришда фойдаланилади. Шартномаларни бузганлиги учун тўловлар миқдори маркетинг бизнес- режаларининг бажарилишига катта таъсир кўрсатади. Улар, агар мол етказиб берувчиларни кўрсатилган муддатда, маълум миқдор ва сифатдаги маҳсулотни етказиб беришга мажбур қилса ва интизомга ўргатса, истеъмолчиларни эса шу маҳсулотларни ўз вақтида маълум миқдор ва сифатда олиб кетишга ўргатади. Санкциялар маркетинг бизнес-режаларини тузишни мукаммаллаштиришга ҳам ундайди. 3. Эҳтиёжларни аниқлашнинг прогрессив усуллари Миллий иқтисодиёт ёки умуман ижтимоий ҳаётнинг барча жабҳаларида маълум нормативларга асосланиб иш кўрилади. Масалан, у норматив истеъмолни ишлаб чиқишда ҳамда аҳолининг турли хил эҳтиёжларини қондирадиган моддий бойликлар ва хизматлар билан таъминлашдир. Истеъмол кўрсаткичлари системаси қуйидагиларни ўз ичига олади: истеъмол норма ва нормативлари йиғиндиси ҳамда аҳолининг якка тартибда истеъмолининг (харажатларининг) пул ифодасидаги ҳажми ва структураси; текин хизматлар билан таъминланганлик нормативларидан иборат ва ҳоказолар. Даромадлар ҳисобига қондириладиган шахсий эҳтиёжларни аниқлаш ва баҳолаш, истеъмолга бўлган норматив ёндашишнинг асосини ташкил этади. Рационал истеъмол нормативлари ва уларга мувофиқ келадиган даромадлар нормативи системаси аҳолининг айрим товарларга ҳамда хизматларга ва умуман

www.arxiv.uz уларнинг таъминланганлик нормативлари йиғиндиси инструментики, унинг ёрдамида халқ фаровонлигини ошириш ва ижтимоий муаммоларини ҳал қилишга доир миллий иқтисодиёт режаларининг мақсадини миқдор ва сифат жиҳатдан ифодалаш мушкул эмас. Истеъмолчи эҳтиёжларини аниқлашнинг норматив методлари аҳолининг у ёки бу гуруҳи истеъмолининг илмий асосланган нормаларини ҳисоб-китоб қилишга асосланган ҳолда белгиланади. Улар аҳолининг физиологик эҳтиёжларини, жинси ва ёши структурасини ҳамда иш билан бандлигини ўрганишга асосланади. Харидор эҳтиёжини аниқлашнинг норматив методлари аҳоли турмуш даражасини ўлчашнинг муҳим шарт-шароити ҳисобланади. Бунда аҳолининг моддий бойликлар ва хизматларга илмий асосланган нормалари мавжудлиги назарда тутилади. Рационал нормалар даромад ва нархларнинг муайян нисбатига бўйсундирилмаган. Улар режалаштириладиган даврга боғлиқ эмас. Рационал нормалар мақсадли функцияларни режалаштириш учун дастлабки миқдор ҳисобланади, чунки улар эҳтиёжлар билан боғлиқдирлар. Аҳолининг жинси, ёши яшаш территорияси ва профессионал гуруҳларга кўра табақалашган рационал нормалар бир йилга белгиланади. Ҳозирги пайтда овқатланишнинг табақалашган нормалари ҳамда озиқ-овқат ва ноозиқ-овқат товарларнинг муҳим турларини истеъмол қилишнинг рационал нормалари медицина илмий-тадқиқот институтлари томонидан ишлаб чиқилган. Айрим озиқ- овқат маҳсулотларини истеъмол қилишнинг рационал нормалари аҳоли жинси ва ёш составининг физиологик эҳтиёжлари ҳисобга олинган ҳолда ишлаб чиқилган. Аҳоли жон бошига керак бўладиган кийим ва пойафзалнинг рационал нормалари айрим хусусиятларига кўра, яъни баъзилари алмаштириб туриш, баъзилари узоқ чидаш хусусиятига кўра фарқ қилади. Мебель, атторлик моллари, идиш-товоқлар, босма буюмлар, соатлар, телевизорлар ва шу кабиларнинг керак бўладиган рационал нормалари турли хил белгиларига кўра (хўжалик учун зарур буюмлар ва ҳоказолар) гуруҳларга бўлиниши мумкин. Талаб қилинадиган хизматлар нормалари. Матлубот соҳасида талаб қилинадиган хизматларнинг рационал нормаларидаги методлар билан

www.arxiv.uz белгиланади. Аҳоли жон боши ҳисобига ҳақиқатдан истеъмол қилинадиган товарлар билан уларнинг рационал нормаларини таққослаш, моддий бойликлар ва хизматларга бўлган талабнинг қондирилиши даражасини ифодалайди. Шу билан бирга аҳоли талабларининг норматив ҳисоб-китоблари мураккаб вазифа ҳисобланади. Уни ҳал қилиш учун эҳтиёжларнинг сифат характеристикалари билан бир қаторда бу эҳтиёжларнинг миқдор кўрсаткичлари ҳисоб-китоблари ҳам бир вақтнинг ўзида олиб борилиши керак. Норматив бюджетлар бундай ҳисоб- китоблар учун асосий воситадир. Норматив бюджет деганда оила (ёки ёлғиз киши)га маълум истеъмол предметларининг йиғиндиси, озиқ-овқат товарлар ва бошқа хизматлар ҳақини тўлаш учун зарур бўлган пул маблағлари суммаси назарда тутилади. Ҳисоб-китобларга асос қилиб олинган истеъмол нормаларига кўра, бюджет минимал ва рационал бюджетга ажратилади. Минимал бюджет деганда конкрет тарихий шароитларда малакасиз меҳнатда банд бўлган ишчи ўзини нормал қайта тиклаш учун етарли бўлган пул маблағлари назарда тутилади. Бунда энг зарур предметлар (озиқ-овқат, кийим-кечак ва шу кабилар) билан бир қаторда оиланинг моддий-маиший товарлар ва хизматларга харажатлари ҳам ҳисобга олинади. Рационал бюджет ахолининг оқилона, илмий асосланган эҳтиёжларини тўлароқ қондирувчи истеъмол нормаларига асосланади. Норматив бюджетлар оиладаги турли ёш, жинс составлари, мамлакат районлари, вақт даврлари учун тузилади. Норматив бюджетлардан миллий иқтисодиёт режаларининг оптималлик мезонларини ҳисоб-китоб қилишда, истеъмол шаклларини тузишда, истеъмол даромадлари ҳисоб-китобида ва шу кабиларда фойдаланилади. Аҳолининг талаб ва истеъмоли, кишиларнинг у ёки бу манфаатларига эҳтиёжлари кўп жиҳатдан истеъмолчиларнинг умумий маданияти, илмий хусусиятлари, табиий-иқлим шароитларига кўра аниқланади. Бу омиллар таъсирида истеъмолчиларнинг айрим товар ва хизматларга талаблари вужудга келтирадиган одат ва анъаналар тарихан шаклланади. Аҳолининг талаби, шахсий ва ижтимоий истеъмолларини фарқлаш лозим. Шахсий истеъмол талабдан ишчи,

www.arxiv.uz хизматчи, айниқса колхозчи оилалари томорқаларидан ёки меҳнатга натурал ҳақ тўлаш тартибида олинадиган озиқ-овқат маҳсулотлари бўйича фарқланади. Талаб ва шахсий истеъмол ўртасидаги бошқа фарқ, таклиф этилаётган товарлар кўпинча талабга мувофиқ эмаслиги ва бундай ҳолларда истеъмол ва талабнинг структураси ва состави бир-бирига мувофиқ келмаслигидандир. Аҳолининг талаб ва истеъмоли кўпинча иқтисодий ва табиий омиллар таъсирида шаклланади. Бу омилларнинг асосийлари товар ва хизматларни таклиф этиш даражаси; аҳоли айрим категориясининг даромадлари даражаси; чакана нарх ва таклифлар индекси ҳамда муносабатлари; истеъмол предметлари запаси; аҳолининг демографик таркиби; ишлайдиганларни меҳнат фаолияти характерига кўра тақсимлаш; табиий-иқлим шароитларидир. Иқтисодий омиллардан нарх ва даромадлар даражаси кўпроқ таъсир қилади. Бошқа тенг шароитларда нарх ошган сари талаб нисбатан камайиб боради. Пул даромадлари ҳажми ошгани сари аҳолининг товар ва хизматларга талаби ҳам ошиб боради. Турли омилларнинг талаб даражасига таъсирини миқдорий баҳолашда таҳлилнинг статистик методларидан кенг фойдаланилади. Бунда талабга таъсир этувчи омилларнинг регрессия (талаб функциялари) тенгламаси тузилади, истеъмол ва талаб функциялари фарқланади. Улар оммавий статистик маълумотлар бўйича ҳисобланиб, у ёки бу категориядаги аҳолининг даромадлари, ёши, жинс составига кўра гуруҳланган оиланинг умумлаштирилган характеристикаси ҳисоблаб чиқилади. Агар омиллар мазкур давр моменти учун ўзгарувчан миқдор бўлса, унга мувофиқ келувчи функциялар боғлиқлик талабнинг (истеъмолнинг) бир омилли ва кўп омилли функционал моделларини тузишга асос бўлиб ҳисобланади. Талаб ва истеъмол қонуниятларини ўрганиш истеъмолнинг мақсад функциясини шакллантириш имконини беради. Истеъмол, шунингдек, унга маълум даражада тенг бўлган (турмуш даражаси функцияси, фаровонлик функцияси, ижтимоий фойдалилик функцияси, истеъмол функцияси) мақсад функциялари миллий иқтисодиёт режасини оптималлаш вазифаларининг мақсад функцияларини белгилайди. Бу функция ишлаб чиқаришнинг умумий мақсади - жамият аъзолари эҳтиёжларини янада тўлиқроқ қондиришга асосланади. Мақсад

www.arxiv.uz функциясининг айрим истеъмол бойликлари бўйича хусусий ҳосилалари ижтимоий фаровонлик (ижтимоий фойдалилик) нинг мазкур бойлик ўсиш бирлиги ҳисобига ортиб боришини ифодалайди. Айрим эҳтиёжларнинг ривожланиш ва қониқтирилиш даражаси миқдорий ифодага эга бўлиши мумкинлиги туфайли, у моддий ва маънавий эҳтиёжларнинг бутун мажмуини қониқтирилишини умумлашган кўринишда ифодаловчи функцияни шакллантириш имконини беради. Истеъмолнинг мақсад функцияси U қ U ( Y ) жамиятининг моддий эҳтиёжларини қондириш даражасини ифодаловчи қисман фаровонлик функцияси ҳисобланади. Ўзгарувчилар вектори Y  0 истеъмол соҳасида фойдаланиладиган маҳсулот ва хизматларнинг хилма-хил турларини ўз ичига олади. U ( Y ) нинг мавжудлиги истеъмол бойликларини тартибга солишга алоқадор бир қатор аксиомаларнинг бажарилишини назарда тутади. Истеъмол мақсад функциялари (ИМФ) нинг асосий хусусиятлари истеъмол бойликларининг тенглаштириладиган ва ўзаро алмашинувчи хусусиятлари билан боғлангандир. Бойликларнинг ижтимоий фойдалилик кўрсаткичлари ИМФ дан олинади. ИМФ нинг хусусий (айрим) ҳосилалари  U ( Y ) U i қ ------------- бойлик истеъмолининг "кичик бирликка" ўсиши  Y i натижасида истеъмол умумий даражасининг ўсишини ифодалайди. Шундай қилиб, айрим бойликлар фойдалиликни миқдорий баҳолаш ИМФ ни тузиш натижаси ҳисобланади. Энди талаб ва истеъмол моделларини қисқача кўриб ўтамиз. Истеъмолни прогнозлашда талаб ва истеъмол моделининг асосан уч туридан: конструктив, структура ва аналитик турларидан фойдаланилади. Конструктив моделлар асосидаги истеъмол бюджетлари минимал бюджети оптимал бюджет ва рационал бюджет ҳисобланади.

www.arxiv.uz Истеъмол бюджетлари П qKi i i m  1 тенглаш бўйича ифодаланилади; бунда П - умумий харажат (истеъмол ҳажми); q i - i - бойлик (товар ёки хизмат)нинг истеъмол ҳажми; К i - i - бойлик (товар ёки хизмат) нархи. Истеъмол бюджетларини ҳисоблашда q i қийматлари сифатида нормативлар, X i сифатида - чакана нархлар олинади. Режалаштириш практикасида рационал бюджетларни истеъмолнинг рационал нормалари асосида ишлаб чиқиш кўпроқ аҳамиятга эгадир. Структура моделлари асосида истеъмолчиларнинг истеъмолнинг нисбатан барқарор типлари билан типологияси мавжуд деб тушунилади. Бунда истеъмол таркибидаги барча силжишлар истеъмолчилар структурасидаги ўзгаришлар билан боғланади. Истеъмолнинг умумий структураси қуйидаги формула бўйича аниқланади: C Tii i m    1 унда Т i - истеъмол тури: i - истеъмолчиларни сони;  i - i - типидаги энг яхши истеъмол тўплами; m - истеъмол типларининг сони. Аналитик моделлар жумласига бир ва бир неча омиллардан иборат регрессион тенгламалар киради ва улар истеъмол билан унга таъсир этувчи бир ёки бир неча омилларнинг алоқасини кўрсатади. 4. Маркетингда оператив режалаштириш Ҳар бир маркетинг гуруҳлари, бўлимлари, бошқармалари ва корхоналарида маркетинг фаолиятини узлуксиз олиб бориш -товарлар ишлаб чиқариш ва сотиш режасини корхонанинг ҳамма қисмларида систематик равишда, илгари тузилган график асосида маҳсулотнинг олдиндан аниқланган ассортименти ва сифатига мувофиқ товар маҳсулотларини ишлаб чиқариш муддатларига риоя қилишни

www.arxiv.uz эътиборга олиб, ишлаб чиқариш ва маркетинг жараёнларини товарларни сотишни узлуксиз олиб бориш ва корхоналарнинг ишлаб чиқариш ресурсларидан тўла фойдаланиш имконини беради. Маркетинг фаолиятини узлуксиз олиб бориш кўп корхоналарда, асосан ойнинг бошида бўладиган бекор туришларни йўқ қилишга, ҳайбаракаллачилик вақтида ҳосил бўладиган бракни камайтиришга, иш вақтидан ташқари бўладиган беҳуда тўпламларни йўқотишга, кўпинча ойнинг бошида бўладиган осойишталик ва ойнинг охирида бўладиган ўринсиз шошма-шошарлик натижасида юзага келадиган ҳамда ишлаб чиқаришнинг нормадан четга чиқиши натижасида ҳосил бўладиган қўшимча харажатларнинг камайишига олиб келади. Бундан ташқари товарларни ўз вақтида етказиб бермаганлиги учун тўланадиган жарима, пеня, неустойкалар кескин қисқаради ёки бутунлай бўлмайди. Маркетинг фаолиятини бир текисда олиб боришнинг аҳамияти, ишлаб чиқаришнинг техника ва технологияси юқори суръатлар билан ривожланиши натижасида айниқса ортади. Юқори меҳнат унумдорлигига эга бўлган машина ускуна ва агрегатларнинг оз даражада бўлса-да, нотекис ишлаши, нобудгарчиликнинг кўпайишига олиб келади. Шу сабабли ҳам корхоналарда техника қанчалик мураккаб бўлса, машина ва механизмлар қанчалик унумли бўлса, ишни бир текисда таъминлаш масаласи шунча муҳимдир. Корхоналарда ишнинг бир меъёрда олиб борилиши маркетинг фаолияти маданиятининг юқори даражада эканлигини, иш ҳамма звеноларда яхши ташкил этилганлигини, ишлаб чиқариш ресурсларидан тўла фойдаланилганлиги ва мавжуд резервлардан оқилона фойдаланилаётганлигидан далолат беради. Маркетингни корхоналар ишида бир текисда олиб боришни, тайёр маҳсулотни бир маромда ишлаб чиқариш, сотиш билан бирга олиб бориш, бу истеъмолчиларнинг эҳтиёж ва талабларини ўз вақтида таъминлаш ва иш билан банд қилиш графикларига аниқ риоя қилиш ва бошқариш ҳисобланади. Товарларни оператив муддатда сотиш, графиклар тузиш натижасида аниқланади. Бу истеъмолчиларнинг талабларини ўз вақтида қондириш ва шу билан бир қаторда корхонанинг ҳамма участкаларида ишни узлуксиз олиб боришни

www.arxiv.uz назарда тутади. Бу эса корхонани ишлаб чиқариш ресурсларидан тўла фойдаланишга ундайди. Товарларни бир текис сотиш деганда маҳсулотни етказиб бериш ва сотишни ўз вақтида амалга ошириш тушунилади. Корхонанинг бир текис ишлаши деганда эса, иш вақтидан тўла фойдаланиш учун шароит яратиб бериш, ишлаб чиқаришнинг бутун давр давомида асбоб-ускуна ва бошқа барча воситалардан бевосита фойдаланишдир. Ҳар бир корхоналарда маркетинг фаолиятини бир текисда олиб бориш шакллари турлича бўлиши мумкин. Бу асосан маркетингни ташкил қилиш усуллари орасидаги айрим фарқлар билан аниқланади. Ишлаб чиқариш поток усулида ташкил қилинадиган завод ва фабрикаларда маркетинг графиклари, одатда товарлар сотишни маълум тенг вақт ичида бир хил ёки кўп миқдорда бўлишини кўрсатади, бу эса маркетинг ритмининг ҳажмини ифодалайди. Катта ҳажмдаги товарлар, ишлаб чиқариш оммавий поток усулида ишлайдиган корхоналарда ҳар бир кун учун бир хилда, бир ҳажмда ёки кундан- кунга ўсиб борадиган товарни сотиш кўзда тутилади. Бундай ҳолларда ҳар куни ёки ҳар ойда бир миқдордаги товарни сотилиши лозим. Корхоналарда маркетинг ишини бир текис, бир меъёрда борадиган хили уюштиришни ташкил қилишда унинг кўрсаткичлари катта аҳамиятга эга. Унинг бир меъёрда ишлашни билдирадиган кўрсаткич сифатида ҳар ўн кунликда ойлик режага нисбатан сотиладиган товарнинг салмоғи оли-нади. Корхонада ҳар ўн кунда, ойлик товарлар сотиш топшириқларининг учдан бир қисми бажарилса, бундай корхонада ойнинг охирида ҳайбаракаллачилик бўлмайди. У нормал ишлайди ва бундай вақтда корхонани маркетинг бўлимининг бир меъёрида ишлашини аниқлашда ҳар ўн кунда иш кунининг миқдорини ҳисобга олиш зарур. Ҳар ўн кунда ёки ойда сотилган товарнинг миқдори белгиланилади. Сўнгра бу кўрсаткич ҳар ўн кун ёки ой ичида сотилган товар билан таққосланади. Корхонанинг маркетинг бўлимини бир текисда, бир меъёрда ишлашини аниқлашда қуйидаги коэффициент аниқроқ хулоса беради. K I A П б 

www.arxiv.uz бу ерда, К б - бир текис, бир меъёрда ишглаш коэффициенти; А - маълум даврда (кун, соат) режадагидан кам миқдорда сотилган товарлар ҳажми; П - таҳлил даврида режа даражасида сотилган товарлар-нинг абсолют миқдори. Корхона маркетинг бўлими бир текис, бир меъёрда ишлаши, ишлаб чиқаришни ўстириш ва барча техник-иқтисодий кўрсаткичларини яхшилашнинг муҳим омилларидан биридир. Корхоналардаги барча звеноларнинг тартибли ишлаши билангина маркетинг бўлимининг бир меъёрда ишлашига эришиш мумкин. Бу нарса оммавий, узлуксиз, поток усулида ишлайдиган корхоналарда, айниқса катта аҳамиятга эгадир, чунки бундай корхоналарнинг барча ишлаб чиқариш участкалари бир вақтда бир хилдаги меҳнат қуроли билан ишлайди. Айрим корхоналарда маркетинг бўлимларининг бир текис, бир меъёрда ишлаши асосан корхонанинг ёрдамчи хўжалигида (тайёрлов ва транспорт бўлимида, ремонт- механика устахонаси ва бошқаларда) ишни тўғри уюштиришга боғлиқ. Маркетинг фаолиятини яхши режалаштириш, оператив режаларни ўз вақтида цех, участка ва бўлим раҳбарларига етказиш, режанинг бажарилиши устидан кундалик назорат ўрнатиш - маркетинг бўлимининг бир меъёрда ишлашини таъминлайдиган шарт- шароитлардан ҳисобланади. Маркетинг бўлимининг ойлик оператив режаси, амалда товарларни сотиш бўйича барча звеноларнинг дастурини бажариш ва ошириб бажаришни таъминлайдиган иш графигини бир-бири билан боғлайдиган "маҳсулот сотиш график режаси" бўлиб хизмат қилиши лозим. Маркетинг ҳар бир участкасида график-режани бажарилиши устидан кундалик назорат ўрнатиш ва интизомга қатъий риоя қилиш, товарларни график асосида бир текисда сотилишини таъминлайдиган тадбирлардан биридир. Илғор корхоналарнинг маркетинг бўлимларини иш тажрибаси шуни кўрсатмоқдаки, товарларни бир меъёрда сотишни таъминлашга кўп жиҳатдан маркетингни фаолиятини яхши ташкил этиш ва бошқариш савиясини ошириш туфайлигина эришиш мумкин. Соф маркетинг корхонасида маркетинг фаолиятини оператив режалаштириш ва товар сотишни бир текисда олиб бориши асбоб-ускуналарни узлуксиз тўла иш билан банд қилишни, иш вақтидан тўла фойдаланишни, маркетингда сотиш

www.arxiv.uz жараёнининг муддатини камайтиришни ва истеъмолчиларнинг эҳтиёж ва талабларини қондириш имкониятини беради. Маркетинг фаолиятини оператив режалаштиришнинг асосий вазифаси қуйидагиларни ўз ичига олади: * маркетинг дастури ва бошқа режа кўрсаткичларини бажариш вақтига қараб бўлиниши ва деталланиши, бу вазифани бажаришда асбоб-ускуналар, ишлаб чиқариш майдони, ишчи кучи ва ҳоказолардан тўла ва бир текисда фойдаланишни таъминлаши мумкин; * режа топшириқларини маркетинг нуқтаи назаридан конкретлаштириш ва уларни цехлараро режалаштириш, ишлаб чиқаришни бир цех ичида оператив равишда режалаштириш топшириқларини участка, пролет, линия, бригада ва иш жойларига етказиш ва уларни бажариш муддатларини белгилаш; * маркетинг фаолиятини календарь режа нормативларини тузиш ва шу асосда ишлаб чиқариш циклининг муддатини, тайёрланган нарсаларнинг тўпланиш ҳажмини, буюм ишлаб чиқариш ва деталларни тайёрлашнинг оптимал миқдорини аниқлаш; * ишлаб чиқариш жараёнида қатнашадиган ҳамма цехларнинг фаолиятини ўзаро боғлаш ва мослаштириш; * режани бажариш жараёнида ишлаб чиқаришни маркетинг нуқтаи назаридан оператив равишда тартибга солиш; * ишлаб чиқаришнинг ҳамма бўлимларида ишни бир текисда олиб боришни, тайёр маҳсулотни бир меъёрда ишлаб чиқаришни ва уни ўз вақтида сотишни аниқ таъминлаш. Маркетингни бошқариш ва уни ташкил қилиш усулларига қараб, уни оператив режалаштиришда ҳар хил вариантларда ифодаланади: * намунали, ибратли - бунда ҳар бир буюртмани бошқа юубртмалар билан боғлиқ графиклар цикли орқали тайёрлаш ва сотиш белгиланилади. Бу система асосан ягона маҳсулот ишлаб чиқарувчи ва майда серияли маҳсулот ишлаб чиқарувчи корхоналарнинг маркетинг бўлимларида қўлланилади;

www.arxiv.uz * омборда маҳсулотни режалаштириш - бу асосан корхона ва маркетинг ишини бир текисда, узлуксиз олиб бориш учун зарур бўлган, омборда йиғилган ярим фабрикатлар, ёқилғи запаслардан иборатдир; * цикл комплектлари бўйича, бу ярим фабрикатларни ишлаб чиқаришнинг навбатдаги босқичига ўтиш вақтига ва технологик системанинг маршрутига қараб гуруҳларга бўлиш; * маркетинг бўлими ярим фабрикатларнинг ишлаб чиқаришга киришиши ва маҳсулот тайёрлашда унинг ҳар хил босқичларидан ўтиши белгиланилади; * маҳсулотни бир текисда сотиш бўйича - бунда асосан ярим фабрикатларни тайёрлашнинг барча босқичлари маҳсулот сотиш, ритм вақтига мослаштирилади. Корхонанинг маркетинг фаолиятини оператив режаларини тузишда юқоридаги системаларнинг энг мувофиғидан фойдаланилмоғи лозим. Маркетингда бир хил режалаштириш шундан иборатки, корхона бизнес-режасининг асосий кўрсаткичлари режалаштирилаётган даврнинг узоққа чузилмайдиган календарь муддатларига - ой, декада, ҳафта, сутка, смена, соатга мўлжалланган топшириқларни белгилаш йўли билан маркетинг бўлими томонидан ҳар бир цех, участка ва иш жойига маълум қиладилар. Бу кўрсаткичларга, аввало муҳим хил миқдорда товар сотиш учун бериладиган топшириқлар киради, бу кўрсаткичлар корхонанинг маркетинг бўлимини бир меъёрда ишлашини тартибга сотиб туришга имкон беради. Режанинг бошқа кўрсаткичлари ва режа даврлари корхонанинг хусусиятига, ишлаб чиқариш ва сотишнинг ва ишлаб чиқарилаётган товарнинг характери, ишлаб чиқариш циклининг муддати ва бошқа шароитларига қараб аниқланади. Маркетинг фаолиятини оператив режалаштиришдан бирор натижага эришиш учун топшириқ кўрсаткичларининг ишлаб чиқилган системасига шу топшириқлар бўйича асосланган режадаги нормативларга эга бўлиш ва уларни календарь режаларни ижро қилувчиларга муддатидан олдинроқ маълум қилиш лозим. Маркетинг фаолиятини аниқ оператив режалаштириш корхона ишига кундалик раҳбарлик қилиш, топшириқларга риоя қилинаётган-қилинмаётганлиги назорат қилиб туриш ва маркетинг бизнес-режасини бажариб туриш давомида рўй

www.arxiv.uz берадиган камчиликларни бартараф қилиш учун тезлик билан чоралар кўришга имкон беради. Маркетингни оператив равишда режалаштириш системаси корхона олдига қўйилган вазифаларни бажаришни ўз устига (кафолат бериш учун) олиши учун аниқ талабларга (мезонларга) жавоб бериши лозим бўлади. Юқорида келтирилган талабларнинг асосийлари қуйидагича гуруҳлаш мумкин: * маркетинг фаолияти узлуксиз бўлиб, у маҳсулот ишлаб чиқариш режасининг узлуксиз бўлишини таъминлаши керак; * маркетинг фаолиятини оператив равишда режалаштириш ва бошқариш учун маълум даражада керак бўлган маълумотларни олиб туришга шароит яратиш лозим; * ишчиларни корхонада маркетинг фаолиятини бевосита бошқаришга жалб этишга катта шарт-шароит яратиш шарт. Чкалов номли Тошкент авиация ишлаб чиқариш бирлашмасида жорий этилган шартли-комлект системаси кўп даражада бу критерийга жавоб беради. Бу Чкалов номли авиация ишлаб чиқариш бирлашмасида ва бошқа бир қатор заводларнинг тажрибасини ҳисобга олиб, Ўзбекистон Республикаси Макроиқтисодиёт ва статистика вазирлиги қошидаги режалаштириш ва нормалаштириш институти ишлаб чиқаришни узлуксиз, оператив даражада режалаштириш типовой методикасини тайёрлаган унда: * ишлаб чиқаришнинг оператив ҳисобидан чиқариб, ташланадиган заделнинг норматив даражасини аниқлаш; * технологик занжирдаги ўрнидан қатъий назар маркетинг бўлими билан боғлиқ ҳамма ишлаб чиқариш бўлинмалари ва иш жойи бўйича ягона режа-график тузиш; * белгиланган маркетинг дастури билан унинг бажарилиши ўртасидаги тавофутни кўрсатадиган пропорционаллик графигини тузиш, ҳозирги кунда замонавий компьютерлар ва электрон ҳисоблаш машиналарни ва автоматик бошқариш системаларини қўллаш, маркетинг жараёнининг оператив равишда режалаштиришни анча енгиллаштиради.

www.arxiv.uz Маркетинг фаолиятини оператив режалаштириш диспетчерлик хизматини ташкил қилишни талаб этади. Бу хизмат шундан иборатки, махсус ходим (диспетчер) корхонадаги маркетинг фаолиятини узлуксиз оператив ва марказлашти-рилган тартибда бошқариб ва тартибга солиб туради. Диспетчерлик бошқармасидан телефон алоқасидан, радио, телемеханик қурилмалар, товуш ва ёруғлик сигналларидан фойдаланиш мумкин. Диспетчер ана шундай техник воситалар ёрдамида маркетингнинг айрим участкаларнинг ишини кузатиб туради ёки керакли маълумотларни олади, ишлаб чиқаришга ва ёрдамчи участкаларга оператив топшириқлар беради. Диспетчерлик хизмати ёрдамида маркетинг фаолияти назорат қилиб борилади - техника ҳозирлиги, хом-ашё билан бирга, кадрлар билан таъминланиши, товарлар ишлаб чиқариш ва сотиш графигининг бажарилиш, транспортнинг ўз вақтида берилиб турилиши товарни харидорларга етказиш каби фаолиятидаги бошқа омиллар текширилиб турилади. Диспетчерлик хизмати орқали корхонанинг маркетинг бўлими фаолияти ва айрим участкаларидаги ишлар ўзаро мувофиқлаштирилади, тезлик билан керакли буйруқлар берилиб, айрим цехлар, участкалар ёки корхона ишида содир бўлаётган камчиликларни дарҳол тугатиш учун чоралар ишлаб чиқилади ва керакли тадбирлар амалга оширилади.

www.arxiv.uz Тавсия этиладиган адабиётлар: 1 . Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳатларни чуқурлаштириш йўлида.- Т.: Ўзбекистон, 1995. 2. Каримов И.А. Узбекистон-бозор муносабатларига ўтишнинг ўзига хос йўли.- Т.:Узбекистон,1996. 3. Юсупов М. Бизнес - режа. Т., 1996. 4. Дихтль Е. Практический маркетинг. - М.: Вўсшая школа, 1996. 4. Уткин А.В. Как составит бизнес план. М.Банки и биржи, 1996. 5. Как составит план по маркетингу сервисной компании. Пер. с анг. М. : Дело, 1997.

O'xshashlar

Маркетинг стратегик режаси

Корхонанинг маркетинг режаси

Корхонанинг бизнес – режаси

Туризмда маркетинг фаолияти ва бизнес режа

Ишлаб чиқариш режаси