Xo’jalik yurituvchi subyektning segmentar hisoboti - Iqtisodiyot - Referatlar

Xo’jalik yurituvchi subyektning segmentar hisoboti

Yuklangan vaqt:

06.10.2022

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

102 KB

Ko'chirib olish

Xo’jalik yurituvchi subyektning segmentar hisoboti Reja: 1. Segmentar hisobotning mohiyati, ahamiyati va uni tashkil etish 2. Tashqi foydalanuvchilar uchun segmentar hisobotni tuzish qoidalari va tamoyillari 3. Ichki segmentar hisobotni tuzish qoidalari va tamoyillari 4. Segmentar hisobotni tuzish bosqichlari va uning vazifalari 5. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida 6. Mas’uliyat markazlari faoliyatini baholashda nomoliyaviy mezonlar 7. Segmentlar bo’yicha daromad va xarajatlarni aniqlash

Segmentar hisobotning mohiyati, ahamiyati va uni tashkil etish Mamlakatimiz hududidagi milliy, shuningdek xorijiy investitsiyalar ishtirokida tashkil topgan bir qator xo’jalik yurituvchi subyektlar o’z faoliyatlarini bir joyda emas, balkim geografik jihatdan bir necha hududlarda amalga oshirib kelmoqdalar. Ana shunday hududlarda faoliyat yuritayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar bo’yicha olinadigan ma’lumotlarni segmentlari bo’yicha ma’lumotlar, deb ataladi. Biznes segmenti deb ataluvchi ana shunday yangi atama boshqaruv hisobiga bozor munosabatlari sharoiti tufayli kirib keldi. Segment (lotinchadan - segmentum) biron-bir narsaning bo’lagi, qismi degan ma’noni anglatadi. Biznes segmenti – bu xo’jalik yurituvchi subyektning ma’lum qismini yoki uning nisbatan mustaqil bo’linmasini muayyan vakolatlar va mas’uliyat berish maqsadida ajratishdir. Bundan ko’zlanadigan asosiy maqsad mustaqil bo’linmalar faoliyati bo’yicha alohida segmentar hisobotni shakllantirish va uning asosida ana shu bo’lim faoliyatini baholash, nazorat qilish va pirovard natijada menejerlari faoliyatiga xolisona baho berishdir. Segmentar hisobot menejerlarning o’zlariga ham foydali bo’lib ana shu ma’lumotlar orqali ular o’z faoliyatlarini aniq ko’rsatkichlar asosida rejali tashkil qilishlari, vujudga keladigan chetlanishlar va xatolarni o’z vaqtida bartaraf etishlari, istiqbol ko’rsatkichlarini to’g’ri belgilash kabi ko’plab imkoniyatlarga ega bo’lishadilar. Ana shunday ma’lumotlar bazasini, ya’ni biznes segmentlari bo’yicha hisobotni boshqaruv hisobi shakllantiradi. Boshqaruv hisobi xo’jalik yurituvchi subyektning tashkiliy tuzilmasini hisobga olgan holda, javobgarlikning turli markazlari (biznes segmentlari) majmuidan tarkib topadi. Segmentlar bo’yicha hisobot ma’lumotlaridan turli xil tezkor tarzdagi boshqaruv qarorlarini qabul qilish maqsadida foydalaniladi. Bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarda segmentlar bo’yicha hisobotni shakllantirish tartibi 14-sonli moliyaviy hisobotning xalqaro standarti (MHXS) bilan tartibga solinadi. Bu standart 1993 yildan amal qilib kelmoqda.

Rivojlangan bozor iqtisodiyotiga ega davlatlarda segmentlarning ikkita: joriy (xo’jalik) va hududiy (geografik) turlari ajratib ko’rsatiladi. Joriy segment – xo’jalik yurituvchi subyektning tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish va ishlar bajarishdagi alohida ajratib ko’rsatilishi va hisobga olinishi mumkin bo’lgan faoliyati yo’nalishi. Hududiy segment - muayyan iqtisodiy muhitda tovarlar ishlab chiqarish, xizmatlar ko’rsatish va ishlar bajarishda ishtirok etuvchi, boshqalardan farq qiladigan risk va foyda kabi iqtisodiy shart-sharoitlar ta’sirida bo’lgan, ma’lum bir alohida makonda xarakat qiluvchi ajratib qo’yilgan komponent. Segmentlar bo’yicha ma’lumot – xo’jalik yurituvchi subyektning u tomonidan o’rnatilgan buxgalteriya hisobi ko’rsatkichlari to’plami doirasida uning barcha qismlari (bo’lim, filiallari va sh.k.) faoliyatini ochib beruvchi ma’lumot. Buxgalteriya hisobotida ma’lumotni (keyinchalik hisobot segmentlari) ochib beradigan segmentlar to’plami har bir xo’jalik yurituvchi subyekt tomonidan mustaqil tarzda uning tashkiliy va boshqaruv tuzilmasidan kelib chiqib o’rnatiladi. Joriy segment bo’yicha ma’lumot – xo’jalik yurituvchi subyektning muayyan maxsulot ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish yoki bir turdagi guruh maxsulotlar, ishlar bajarishda boshqalarga nisbatan farqli tarzdagi risk va daromadlarga ega bo’lgan qismining faoliyatini ochib beradigan ma’lumot. Joriy segmentlar bo’yicha ma’lumotlarni shakllantirishda maxsulotlar, bajariladigan ishlar, xizmatlarning bir necha xil turlari quyidagi omillarning xammasi yoki aksariyati o’xshash bo’lsa, ularni bir turdagi guruhlarga birlashtirish mumkin: · Maxsulot, ish, xizmatlarning turi va belgilanishining bir xilligi; · Maxsulot ishlab chiqarish, ish bajarish jarayonlarining bir xilligi; · Xizmat ko’rsatishning o’xshashligi; · Maxsulotlar, ishlar, xizmatlar iste’molchilari (xaridorlar)ning; · Maxsulot sotish va ish, xizmatlarni tarqatish usullarining o’xshashligi; · xo’jalik faoliyatini boshqarish tizimining bir xilligi.

Hududiy segment bo’yicha ma’lumot – xo’jalik yurituvchi subyektning muayyan geografik hududda maxsulot ishlab chiqarish, ish bajarish, xizmat ko’rsatish bo’yicha boshqa geografik hududlaridagi risk va daromadlardan farqli riskka va daromad olishga erishayotgan qismining faoliyatini ochib beradigan ma’lumot. Bir davlat, bir guruh davlatlar yoki davlat ichidagi bir hudud geografik segment bo’lishi mumkin. Xo’jalik yurituvchi subyektning riski va daromadi uning ishlab chiqarishi yoki xizmat ko’rsatish faoliyati joylashgan joyi, ya’ni, uning ish yuritish joyiga bog’liq. Ammo ular uning bozor va mijozlari joylashuviga ham boo’liq bo’lishi mumkin. Hududiy segment tanlovini xo’jalik yurituvchi subyektning ish yuritish joyiga, ham uning bozor va mijozlar joylashuviga qarab bo’lib chiqish mumkin. Bunday holatda, ya’ni hududiy segment bo’yicha ma’lumotni ajratishda quyidagilardan kelib chiqish lozim: 1) xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyati yuritilayotgan hududda davlatningiqtisodiy va siyosiy tizimlarini belgilab beradigan sharoitlarning o’xshashligi; 2) turli hududlarda amalga oshiriladigan faoliyatdagi mustahkam aloqalarningmavjudligi; 3) faoliyat turlarining o’xshashligi; 4) muayyan geografik hududda tashkilot faoliyatiga dahldor risklar; 5) valyuta nazorati qoidalarining umumiyligi; 6) muayyan geografik hududda tashkilot faoliyati bilan bog’liq valyutaga doirrisk. Segment hisoboti bo’yicha ma’lumot – buxgalteriya hisoboti yoki jamlovchi buxgalteriya hisobotida albatta ko’rsatilishi shart bo’lgan alohida joriy yoki hududiy segment bo’yicha ma’lumot. Jadval . Segmentlar bo’yicha hisobotni tanlashda muhim bo’lgan omillar Joriy segment Hududiy segment Maxsulot va xizmatlar xususiyati Iqtisodiy va siyosiy sharoitlarning mosligi Ishlab chiqarish jarayoni xususiyati Turli geografik hududlarda amalga

oshiriladiganjarayonlar o’rtasidagi o’zaro bog’liqlik Mijozlar, xizmat va maxsulot iste’molchilari utri va sinfi Bajariladigan jarayonlarning hududiy yaqinligi Maxsulotlarni sotish va xizmatlarni ko’rsatishda foydalaniladigan usullar Valyuta nazorati qoidasi Tartibga soluvchi muhit xususiyati: bank xizmatlari, sug’urtalash tartiblari, kommunal xizmatlar xarakteri va to’lovlari va sh.k. Valyutaga oid risklar Belgilangan hududda amalga oshirilayotgan jarayonlar bilan bog’liq boshqa maxsus risklar O’zbekiston Respublikasi Oliy majlisining 1996 yil 30 yvgustdagi 1-sonli qarori bilan kuchga kiritilgan “Buxgalteriya hisobi to’g’risida”gi Qonunning 7- moddasida ta’kidlanganki, xo’jalik yurituvchi subyekt rahbari hisob va hisobotning ichki xo’jalik tizimini, xo’jalik muomalalarini nazorat qilish tartibini, tashqi iste’molchilar uchun moliyaviy hisobotni, soliqlar va moliyaviyxarajatlarning boshqa shakllarini va hokazolarni tashkil etishga majbur. Respublikamizda tashqi iste’molchilar uchun segmentlar bo’yicha moliyaviy hisobotni tuzish tartibi O’zbekiston Respublikasi Adliya vazirligida 1998 yil 14 avgustda 474-son bilan ro’yxatga olingan “Hisob yuritish siyosati va moliyaviy hisobot” nomli O’zbekiston Respublikasining 1-sonli buxgalteriya hisobining milliy standarti (BHMS) bilan tartibga solinadi. Xo’jalik yurituvchi subyektlar rahbariyati, menejerlari tezkor tartibda ma’lumotlar olishi va uning asosida samarali boshqaruv qarorlarini qabul qilishlari uchun, ya’ni boshqaruv hisobi uchun mustaqil ishlab chiqilgan yoki markazlashtirilgan holda tasdiqlangan boshqaruv hisobotlarini shakllantirish maqsadga muvofiq. Bu hisobot shakllarini an’anaviy jurnal-order shaklini qo’llamaydigan xo’jalik yurituvchi subyektlar (kichik xo’jalik yurituvchi

subyektlar, fermer xo’jaliklari, buxgalteriya hisobining soddalashtirilgan shaklini qo’llayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar, buxgalteriya hisobini kompyuterda maxsus ishlab chiqilgan jadvallarda olib borayotgan xo’jalik yurituvchi subyektlar), shuningdek, hisob jurnal-order shaklini qo’llashga moslashtirilgan xo’jalik yurituvchi subyektlar ham (analitik hisob shakllariga o’zgartirish kiritish yo’li bilan, masalan, yangi qo’shimcha qator va ustunlar qo’shish orqali, ammo mavjud hisob tizimini buzmasdan zarur ma’lumotlar olish uchun muvofiqlashtiriladi) yuritishlari mumkin. Ana shu tartibda tashkil qilinadigan segmentlar bo’yicha boshqaruv hisoboti to’plami quyidagi muhim shakllardan iborat bo’lishi mumkin: - material va butlovchi qismlar zahiralari to’g’risida hisobot; - tugallanmagan ishlab chiqarish bo’yicha hisobot; - ishlab chiqarilagan mahsulot (ish, xizmatlar) to’g’risida hisobot; - xarid qilingan tovar-moddiy boyliklar to’g’risida hisobot; - tayyor mahsulot zahiralari to’g’risida hisobot; - sotish hajmi to’g’risida hisobot; - pul mablag’lari harakati to’g’risida hisobot; - debitorlik va kreditorlik qarzlari to’g’risida hisobot; - yig’ma hisobot. Segmentar hisobot ma’lumotlari xo’jalik yurituvchi subyektning har bir segmenti moliyaviy-xo’jalik faoliyatini, ish sifatini baholash imkonini beradi. Tashqi foydalanuvchilar uchun segmentar hisobotni tuzish qoidalari va tamoyillari Jahon amaliyotida tashqi foydalanuvchilar uchun segmentar hisobotni tuzishni tartibga soladigan muhim va asosiy hujjat, bu moliyaviy hisobotlarning xalqaro standartlaridagi 14-sonli “Segmentar hisobot”dir. Ana shu standart asosida bozor munosabatlari rivojlangan barcha mamlakatlarda segmentlar bo’yicha hisobot tuzuladi. Mamlakatimizda ham buxgalteriya hisobi amaliyoti xalqaro andozalarga muvofiq tashkil qilib borilmoqda. MXXSning 14-sonli standarti

tamoyillari asosida tuzilgan segmentar hisobot turli geografik hududlarda mahsulot ishlab chiqaradigan, ishlar bajaradigan va xizmatlar ko’rsatadigan xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyati to’g’risida barcha tashqi foydalanuvchilar uchun kerak bo’ladigan moliyaviy hisobotlarni taqdim eta oladi va u xo’jalik yurituvchi subyektlar: va uning segmentlari ko’rsatkichlarini yaxshi tushinib olish, shuningdek oldingi davrlari ko’rsatkichlari bilan solishtirish; segmentlari foydasini, shuningdek risklarini baholash; to’liq va uning har bir segmentlari bo’yicha har tomonlama asoslangan tarzdagi alohida qarorlar chiqarishi imkoniyatini yaratadi. Segmentar hisobotni shakllantirishda quyidagi qoidalar e’tiborga olinishi kerak: - hisobotning qaysi tamoyil asosida shakllantirilishi aniq belgilanishi lozim, ya’ni uning asosiga mas’uliyat markazlaridan qaysi biri tanlanishi (ishlab chiqarish, xarajat, foyda, investitsiya va sh.k.); - mahsulotni sotish, ishni bajarish va xizmatni ko’rsatishdan tushadigan tushumdagi har bir segment ulushini aniq belgilab berishi; - har bir segment bo’yicha daromad miqdorini aniq va o’z vaqtida belgilash imkoni mavjud bo’lishi; - segmentlar o’zaro tovar (ish, xizmat) ayriboshlashadigan bo’lishsa, transfert baholardan emas balkim joriy sharoitdagi bozor baholari asosida hisob-kitoblarni amalga oshirishi. Segmentar hisobotni tuzish quyidagi tamoyillarga asoslanishi kerak: - aniq manzilli, ishonchli, tushunarli, muhimlik kabi xususiyatlarni o’zida aksettirishi hamda asosan harajatlar, daromadlar, mahsulot sotish hajmini hisobga olishga yo’naltirilgan bo’lishi lozim; - tezkorlik, ehtiyotkorlik, taqqoslanuvchanlik xususiyatlariga ega bo’lishi hamdamenejerning rejalari, psixologiyasi va usulini nazarda tutishi kerak; - ahamiyatli, haqqoniy, xolis taqdim etilgan bo’lishi, izchil va tugallangan bo’lib,javobgarlik markazi ishini yanada yaxshilashga yo’naltirilishi lozim;

- uning shakllari va registrlarining tez-tez o’zgartirilishi maqsadga muvofiq emas,chunki bu holat ularning samaradorligini pasaytiradi; - rahbar va menejerlarga minimal hajmdagi hamda murakkab hisob- kitoblarsiz,tizimlashtirilgan hisobot taqdim etilishi lozim; - hisobotning bosh maqsadi xo’jalik yurituvchi subyekt jamoasini jipslashtirish,ularning salohiyatlarini xo’jalik yurituvchi subyekt investitsiya loyihalari va biznesrejasini amalga oshirishga yo’naltirishi lozim; - xo’jalik yurituvchi subyekt hisob siyosatiga muvofiq kelishi bilan birgamoliyaviy hisobning xalqaro standartlari, hisob va hisobotning milliy standartlari, davlatimiz tomonidan qabul qilingan me’yoriy-huquqiy manbaga ham asoslanish lozim. Ichki segmentar hisobotni tuzish qoidalari va tamoyillari Xo’jalik yurituvchi subyektlarda boshqaruv hisobi ma’lumotlarini qayta ishlash natijasida ichki segmentar hisoboti tuziladi. Rivojlangan bozor iqtisodiyoti shakllangan mamlakatlarda ichki segmentar hisobotni tuzish bo’yicha bir qator ijobiy tajribalar shakllangan. Ular asosida quyidigi xulosalarni shakllantirish mumkin: 1. Ichki segmentar hisobot aniq va manzilli bo’lishi kerak. Agar unda quyidagilar bartaraf etilmagan bo’lsa, u kerakli natijalarni bermaydi: eng avvalo xarajatlar va daromad markazlarini boshqaruvchi rahbarlar talabini qondiradigan emas, balkim realizatsiya hajmini belgilash, xarajatlarni hisobga olish kabi umumiy ma’lumotlarni shakllantirish bilangina cheklanib qolgan bo’lsa; har bir menejer talabi doirasidagi ma’lumotlarni emas, balkim xo’jalik yurituvchi subyektning asosiy, ya’ni bosh rahbari manfaatini qondiradigan ma’lumotlarni shakllantirish bilangina cheklangan bo’lsa; aniq, ixcham va keng qamrovli emas, balkim juda ko’p ma’lumotlaru, lekin asosiy masaddan cheklantiradigan juda ko’p “kerakmas” axborotlarni berishga moslashgan bo’lsa.

2. Samarali va tezkor boshqaruv qarorlarini qabul qilish uchun ma’lumot tezkor va foydali bo’lishi kerak. Tayyorlanayotgan ma’lumotlar eng avvalo har bir menejer psixologiyasini e’tiborga olgan holda alohida tayyorlanishi maqsadga muvofiqdir. Aniqrog’i, hisobotni shakllantirayotgan mutaxassis ana shu menejer qaysi xildagi ma’lumotlarni xush ko’rishini (yozmami, grafiklimi, jadvalllimi va sh.k.), ish stili qanaqaligini, nimani xoxlayotganligini sezishi va ma’lumotni ana shu tarzda tayyorlab berishi katta muvaffaqiyatlar garovidir. 3. O’tgan davrlarga xos bo’lgan turli xil ma’lumot va ko’rsatkichlarni tahlil qilish bilan ovora bo’lib qolmasdan, asosiy e’tiborni ana shu segment, ya’ni mas’uliyat markazi ko’rsatkichlarini yaxshilash bo’yicha aniq chora-tadbirlarni ishlab chiqarishga qaratish kerak. 4. Segmentar hisobot shakllari tez-tez o’zgaradigan bo’lsa, u kerakli samarani bermaydi, shunga muvofiq imkon qadar uning shakllari uzoq vaqt o’zgarmasligiga erishish lozim. 5. Hisobotlar eng assosiy ma’lumotlar va ko’rsatkichlarni qamrab olishi kerak, ortiqcha hisob-kitoblar va turli xil formulalar menejerlarni asosiy maqsaddan chalg’itishdan boshqaga yaramaydi. 6. Ma’lumotlarni faqat yozma hisobotlar shaklida berishdan tashqari, hisobkitoblarni amalga oshirgan buxgalter menejerlar bilan bevosita og’zaki muloqatlar ham qilishlari, maqsadga muvofiqdir. Ichki segmentar hisobot shakllari, ularni taqdim etish davrlari, mazmuni kabi masalalar har bir xo’jalik yurituvchi subyektda uning maqsad va vazifalardan kelib chiqib rahbarlari tomonidan mustaqil tarzda belgilanadi. Shu bilan birgalikda ichki segmentar hisobot shakllariga qo’yiladigan, ya’ni ularni tuzishda amal qilinishi kerak bo’lgan umumiy tamoyillar ham mavjud. Xususan: mas’uliyat markazlari faoliyatini nazorat qilish imkoniyati yaratilishi tamoyili; chetlanishlarni boshqarish tamoyili; ma’lumotlarning tezkorlik, ehtiyotkorlik, taqqoslanuvchanlik tamoyili va sh.k. Segmentar hisobotni tuzish bosqichlari va uning vazifalari

Segmentar hisobot - xo’jalik yurituvchi subyektning biznes segmentidagi alohida qismlar (ma’suliyat markazlari) bo’yicha tuzilgan hisobotga aytiladi. Segmentar hisobotining funksiyalari quyidagilar: - tashkiliy qismlarning faoliyatini nazorat qilish va ularni boshqaradigan menejerlarning ish sifatini baholash; - tashkiliy qism faoliyatlarini rejalashtirish va nazorat qilish uchun rahbarlar tomonidan asosli boshqaruv qarorlari qabul qilish Segmentar hisobot – segmentar hisobot ichiga kiradigan xo’jalik yurituvchi subyektlarning tashkiliy qismlari ichki faoliyati to’g’risida yig’ilgan axborotlar asosida tashkil etiladi. Segmentar hisobot mazmun mohiyatiga ko’ra boshqaruv hisobotining asosiy qismi bo’lib hisoblanadi va moliyaviy hisobot bilan birgalikda parallel ravishda olib borilishi kerak. Segmentar hisobotning to’g’ri yo’lga qo’yilishi hujjatlar aylanmasi mukamallashuviga, mas’ullik markazlari faoliyati ko’rsatkichlarining optimallashuviga, xo’jalik yurituvchi subyektining foydasi o’sishiga olib keladi. Segmentar hisobot tizimini shakllantirishda va hisobotni amalga oshirishda quyidagilarni inobatga olish zarur: -tizim faoliyatini ta’minlashda sarf qilinadigan xarajatlar olinadigan foyda nisbatidan kam bo’lishi; -tizim axborotlarning konfedentsialligini ta’minlashi kerak; -tizim universal va avtomatlashtirilgan bo’lishi kerak. Segmentar hisobot tizimini tashkil etishning asosiy shartlari bu xo’jalik yurituvchi subyektlarining mas’ullik markazlariga bo’linishidir. Mas’ullik markazlari xo’jalik yurituvchi subyektlarining tashkiliy qismi hisoblanib, ularni boshqaradigan rahbar (menejer), biznesning ushbu segmentiga kiritiladigan sarmoya, sarf-xarajat, daromad va mablag’larni nazorat qilib boradi. Mas’ullik markazlari ish faoliyati sifati ularning samaradorligi va natijaviyligiga bog’liq. Natijaviylik deganda, segment tomonidan o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishish darajasini anglatadi (kutilgan natijalarga erishish darajasi hamda ushbu natija xo’jalik yurituvchi subyekti maqsadiga qanchalik mos

kelishi). Samaradorlik deganda, segment tomonidan belgilangan ish hajmini amalga oshirishda ishlab chiqaruvchi resurslardan minimal holatda foydalanish yoki maksimal ish hajmini amalga oshirishda belgilangan miqdordagi resurlardan foydalanish. To’rt xil ko’rinishdagi mas’uliyat markazlari mavjud: xarajat markazi, daromad markazi, foyda markazi, sarmoya (investitsiya) markazi. Ushbu klassifikatsiya negizida rahbarlarning moliyaviy mas’ullik mezonlari yotadi. Xarajat markazi – bu xo’jalik yurituvchi subyektning segmenti bo’lib, uning rahbari ishlab chiqarishga ketadigan sarf-xarajatlar uchun javobgardir, ya’ni, boshqa markaz rahbarlariga nisbatan boshqaruvdagi mas’uliyati cheklangan. Ushbu holatda, ya’ni mas’ullik markazini tashkil etishda segmentar hisobot tizimi sarf-xarajatni faqat aniqlaydi va o’lchaydi. Mas’ullik markazi faoliyati natijalari (ishlab chiqarilgan mahsulot hajmi, ko’rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar) hisobga olinmaydi, chunki ko’p hollarda bu natijalarni o’lchab bo’lmaydi yoki ularni o’lchashga hojat yo’q. Xarajat markazlari turli xil o’lchamlarda bo’lishi mumkin. Yirik xarajat markazlari yanada kichik xarajat markazlariga bo’linishi mumkin. Xarajatlarni ana shunday kichik markazlarga taqsimlashtirish darajasi rahbariyat tomonidan menejerga qo’yilgan maqsad va vazifalarga bog’liq. Daromad markazi – bu mas’uliyat markazi bo’lib, uning menejeri faqat daromad olish yuzasidan mas’uldir, sarf-xarajatlar uchun esa xech qanday javobgarlikni o’z zimmasiga olmaydi. Markaz rahbari faoliyati olingan daromad asosida baholanadi, shuning uchun ushbu holatda segmentar hisobotning vazifasi markaz faoliyati yakuniy natijalarini belgilashdan iborat. Foyda markazi – xo’jalik yurituvchi subyekt segmenti bo’lib, rahbari bir vaqtda o’zining tashkiliy qismidagi daromad uchun ham, shuningdek sarf- xarajatlar uchun ham javob beradi. Markaz menejeri iste’mol qilinadigan resurslar miqdori va kutilayotgan tushum miqdoriga qarab qaror qabul qiladi. Olingan foyda miqdoriga qarab markaz faoliyati mezonlari belgilanadi. Shuning uchun segmentar

hisobot segment faoliyatiga kirishdagi xarajatlar miqdori, segment ichida qilinadigan ichki sarf-xarajatlar va oxirgi yakuniy natijani o’z ichiga olishi kerak. Mas’ullik markazi foydasi segmentar hisobot tizimida turlicha hisob-kitob qilinishi mumkin. Ba’zan hisobotda to’g’ri ya’ni bevosita xarajatlar, boshqa paytlarda esa egri, ya’ni bilvosta xarajatlar qatnashadilar. Sarmoya markazi – xo’jalik yurituvchi subyekt segmenti bo’lib, ularni menejerlari nafaqat sarf-xarajat va daromadlarini nazorat qiladilar, balki sarflangan mablag’ va sarmoyalarning samaradorligini ham kuzatib boradilar. Sarmoya (investitsiya) markazi rahbari yuqorida aytib o’tilgan rahbarlarga nisbatan boshqaruvda ko’p vazifa va huquqlarga ega bo’lgani sababli, qabul qilinadigan qarorlar yuzasidan juda katta mas’uliyatni o’z zimmasiga oladi. Hususan, ularga sarmoyalar yuzasidan shaxsiy qaror qabul qilish, ya’ni xo’jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati tomonidan ajratilgan mablag’larni alohida loyihalar bo’yicha taqsimlash huquqi berilgan. Segmentar hisobot javobgarlik markazlari faoliyatini baholashning asosi sifatida Xo’jalik yurituvchi subyektda biznes segmentlari bo’yicha tuziladigan segmentar hisobotni mas’uliyat markazlari bo’yicha shakllantirilgan hisobot sifatida e’tirof etish, ya’ni tushunish mumkin. Segmentar hisobni tashkil etish zarurati munosabati bilan boshqaruv hisobida ularning chegaralarini quyidagi mezonlarga muvofiq belgilash lozim: - alohida biznes segmentlari bo’yicha tuziladigan segment hisobotlari qandayko’rinishda bo’lishi lozim (ya’ni, segmentar hisobot ko’rsatkichlarini aniqlash va ularni g’isobga olish hamda baholash mezonlarini belgilab berish); - segmentlar o’rtasida sodir etiladigan jarayonlarda hisob-kitoblarni amalgaoshirish va baholarni belgilash usullarini aniq belgilab berish zarur; - segmentlar daromadlari va xarajatlari, aktivlari va majburiyatlarini taqsimlashasoslarini aniq ko’rsatib berish ham muhimdir.

Mas’uliyat markazlari faoliyatini moliyaviy baholash mezoni Bozor iqtisodiyoti rivojlangan demokratik mamlakatlarda faoliyat yuritadigan xo’jalik yurituvchi subyektlar amaliyotida moliyaviy xarakterga ega bo’lgan to’rtta ko’rsatkichlardan foydalanadilar: -foyda; -aktivlarning rentabelligi; -qoldiq foyda; -iqtisodiy qo’shimcha qiymat. Xarajat va daromad markazlari faoliyatining samaradorligini aniqlashda ushbu ko’rsatkichlar mos kelmaydi. Markazlar faoliyatini nazorat qilishda faqat birinchi ko’rsatkichdan foydalanish mumkin, xolos. Sarmoya (investitsiya) markazi faoliyati natijasini tahlil etishda esa keyingi uchta ko’rsatkichdan (aktivlar rentabelligi, qoldiq foyda va iqtisodiy qo’shimcha qiymat) foydalanish, maqsadga muvofiq. Ushbu ko’rsatkichlarni hisoblashda segmentlarga tegishli bo’lgan aktivlar qiymati va majburiyatlari to’g’risida axborot bo’lishi zarur. Xo’jalik yurituvchi subyektlarning foydasi sotilgan mahsulot (xizmatlar)dan kelib tushgan tushum va sarflangan xarajatlar farqi asosida aniqlanadi. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini baholaydigan daromad ko’rsatkichi mustaqil emas, balki ko’proq amaliy ahamiyatga ega. Bo’limlarning foydasini hisoblagandan so’ng, keyingi ikkita, ya’ni aktivlarning rentabelligi va sof (qoldiq) foydani hisoblash mumkin. Boshqaruv hisobi va tahlili nuqtai-nazaridan aktivlar rentabelligi (AR) ko’rsatkichi aktivlarga sarf etilgan sarmoyaning qanchalik samarali foydalanganligini ko’rsatadi. Aktivlar rentabelligi formulasi quyidagi ko’rinishga ega: AR = Bo’limlar foydasi : Bo’limlar aktivi Boshqaruv hisobida umumiy qoida mavjud bo’lib unga ko’ra, agar taklif etilayotgan investitsiya loyihalarini ulardan tushadigan foyda kapital qiymatidan

yuqori bo’lsa, xo’jalik yurituvchi subyekt taklif etiladigan sarmoyalarni qabul qilishi kerak. Segmetlar faoliyatini baholashda qoldiq foyda ko’rsatkichi ushbu umumiy qoidani inobatga oladi. Qoldiq foyda (QF) – bu xo’jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati tomonidan belgilangan, mas’uliyat markazlari tomonidan minimal foyda normasidan ko’proq ishlab topilgan foydaga aytiladi. Qoldiq foyda formulasi quyidagicha hisoblanadi: QF = Bo’lim foydasi – (Bo’lim aktivlari x Maqsadli foyda me’yori) Qavs ichidagi ko’rinish foydaning qiymati bahosi bo’lib, u mas’uliyat markazlari uchun belgilangan foyda me’yorining minimal ko’rinishidir. Segmentlar tomonidan ushbu miqdordan yuqori topilgan har qanday miqdor xo’jalik yurituvchi subyektga foyda keltiradi. Iqtisodiy qo’shimcha qiymat (IQQ) yoki boshqariladigan foyda. Chet el kompaniyalarining tajribalarida xo’jalik yurituvchi subyektlarning moliyaviy faoliyati natijalarini hisoblash uchun IQQ ko’rsatkichidan foydalanishlari - aktivlardan samarali foydalanishga, kapitalni saqlashga, mehnat unumdorligini oshirishga va mijozlarga ko’rsatiladigan xizmatlarning sifatini oshishiga olib kelmoqda. Kompaniyaning aksiya va obligatsiya egalari uchun topgan daromadi va analogik darajada bo’lgan xavf asosida mablag’larning boshqa kompaniyalarga sarmoya sifatida kiritilishidan tushgan daromad farqi - iqtisodiy qo’shimcha qiymat deyiladi. Boshqacha qilib aytganda, xo’jalik yurituvchi subyekt foydasidan barcha majburiyatlar qiymat ayirmasi iqtisodiy qo’shimcha qiymat bo’ladi. Qoldiq foyda va iqtisodiy qo’shimcha qiymat mohiyatan bir-biriga yaqindir. IQQ xo’jalik yurituvchi subyektning asosiy faoliyatidan olingan foydadan soliqlar ushlab qolingandan so’ngi foyda miqdoridir.

Mas’uliyat markazlari faoliyatini baholashda nomoliyaviy mezonlar Mas’uliyat markazlarining faoliyati nafaqat moliyaviy, balki, nomoliyaviy omillarga, ya’ni ijodkorlikka, ishlab chiqarishga, mahsulot sifatiga (xizmat), mijozlarning qoniqishiga bog’liq. Ushbu faktorlar o’ziga yarasha baholanishiga, mukamallashuviga va ularning qabul qilinishiga muxtoj. Bozor iqtisodiyoti tobora rivojlanishi, buning oqibatida o’zaro raqobatning kuchayishi natijasida ko’pgina xo’jalik yurituvchi subyektlarlar mavjud moliyaviy ko’rsatkichlarni to’ldirishda nomoliyaviy mezonlarni ham hisobga olish, ularni boshqarish masalalari bilan tobora intensiv shug’ullanib borishmoqda. Bu jarayonda eng qiyin ish - nafaqat nomoliyaviy ko’rsatkichlarni aniqlash, balki nimani baholash, nimani rad etish, nimaga e’tibor berish kabi masalalarni ijobiy yechish ham muhimdir. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatining nomoliyaviy tomonlari moliyaviy natijalarga ta’sir etishi sababli ko’pgina menejerlar ishlab chiqarish jarayoni, mahsulot va mijozlar kabi faktorlarni o’lchab, hisobga olishga xarakat qiladilar. Ammo, buning barobarida, bir aforizmni yoddan chiqarmaslik ma’qul “Hamma narsani bilib turib, xech narsani bilmaymiz”. Kerakli ma’lumotni qoldirib, qolgan barcha ma’lumotlarga to’la ega bo’lishga harakat qilib, biz natijada keraksiz, ahamiyatsiz ma’lumotlarga ega bo’lib qolamiz. Xo’jalik yurituvchi subyekt faoliyatini baholaydigan moliyaviy va nomoliyaviy ma’lumotlarni boshqaradigan mezonlar to’plamini aniqlash – hozirgi iqtisodiy sharoitda xo’jalik yurituvchi subyekt ma’muriyati oldida turgan boshqaruv nazoratning asosiy muammolaridan biri. Segmentlar bo’yicha daromad va xarajatlarni aniqlash Xo’jalik yurituvchi subyektlarda segmentar hisobotni tuzishda eng muhim bosqich, bu segmentlar, ya’ni mas’uliyat markazlari bo’yicha daromad va xarajatlarni aniqlashdir.

Segmentlarning daromadlari va xarajatlarini hisobga olish bo’yicha buxgalteriya hisobining 14-sonli “Segmentar hisobot” nomli xalqaro standarti (BHXS)ga ko’ra, segmentar hisobotda daromad va xarajatlar quyidagi moddalar bo’yicha hisobga olinishi, maqsadga muvofiq: - tashqi mijozlardan olinadigan daromadlar; - xo’jalik yurituvchi subyektning boshqa segmentlari bilan bo’ladigan muomalalardan olinadigan daromadlar; - aktivlarning balans summasi; - boshqa segmentlarning majburiyatlari; - asosiy vositalar va nomoddiy aktivlarni sotib olish xarajatlari; - amortizatsiya xarajatlari; - boshqa xo’jalik yurituvchi subyektlar faoliyatida ishtirok etishdan olingan soffoyda yoki zararlar va investitsiyalar hissasi; - daromadlar va xarajatlar, aktivlar va majburiyatlarni taqqoslash. Yuqorida qayd qilingan, ya’ni buxgalteriya hisobining 14-sonli “Segmentar hisobot” nomli xalqaro standarti (BHXS)ga ko’ra, segmentar hisobotda segment daromadlariga quyidagi ko’rsatkichlar tegishli emasligi ko’rsatilgan: - moliyaviy qo’yilmalarni sotishdan olingan foizlar, dividendlar va daromadlar (bunday daromadlar segmentning asosiy faoliyati bo’lgan hollar bundan mustasno); - favqulodda daromadlar (fors-major majburiyatlar). BHXS me’yoriga ko’ra segment xarajatlari – bu bevosita segment tarkibiga kiritilishi mumkin bo’lgan xarajatlar yoki ularning xo’jalik yurituvchi subyekt umumiy xarajatlarining bir qismi sifatida namoyon bo’lishidir. Segmentlar xarajatlarini quyidagi moddalar bo’yicha hisobga olish tavsiya etilgan: -asosiy materiallar sarfi xarajatlari; -yordamchi materiallar sarfi xarajatlari; -bevosita mehnat (ish) xaqi xarajatlari; -texnologik extiyojlar uchun boshqa bevosita xarajatlar;

-umumishlab chiqarish xarajatlari (mas’uliyat markazi ustalarining mehnat haqi xarajatlari, uskunalarning eskirishi, elektr energiya xarajatlari, kichik xizmat ko’rsatuvchi xodim va mutaxassislar mehnat xaqi xarajatlari va sh.k. boshqa umumishlab chiqarish xarajatlari) Segment harajatlariga quyidagilar kiritilmaydi: - qisqa va uzoq muddatli moliyaviy qo’yilmalar bo’yicha xarajatlar (ularsegmentning asosiy faoliyati bo’lgan hol bundan mustasno); - daromad (foyda) solig’i; - favqulodda xarajatlar (fors-major majburiyatlari). Xo’jalik yurituvchi subyektning hisob amaliyoti an’analariga muvofiq segmentar hisobotni buxgalter boshqaruv hisobi ma’lumotlariga asoslanib tuzadi.

Adabiyotlar ro’yxati : 1. «O‘zbekiston Respublikasida tadbirkorlik to‘g‘risida»gi Qonun. – T., 15.02. 1991. 2. O‘zbekiston Respublikasining “Buxgalteriya hisobi to‘g‘risida”gi Qonuni – Toshkent: O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining axborotnomasi, 2000 yil, 5-6 – son. 3. Bobojonov O., Junaniyozov K. “Boshqaruv hisobi” darslik – T., TDIU, 2005 y., 368 bet. 4. Gudushauri G.V., Litvak B.G. Upravleniye sovremennim predpriyatiyem. – M.: EKMOS, 1998. 5. Druker P. Strategicheskoye upravleniye predpriyatiyem. – M.: Delo, 2000. 6. Zabelin P.V., Moiseyeva N.K. Osnovi strategicheskogo upravleniya. – M.: Informatsionno-vnedrencheskiy sentr «Marketing», 1998. 7. Kratko I.G. Mejdunarodnoye predprinimatelstvo: Uchebnoye posobiye. – M.: INFRA-M, 2001, 272 b.

O'xshashlar

Xo’jalik yurituvchi subyektning segmentar hisoboti

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy kapitali

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili

Auditorlik nazoratining moliyaviy nazoratni amalga oshirishdagi ahamiyati

Boshqaruv hisobining mohiyati, predmeti, funksiyalari, metodlari, obyektlari, tamoyillari, hisob tizimi va tarkibiy qismlari