Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili - Iqtisodiyot - Referatlar

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili

Yuklangan vaqt:

14.08.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

1716.748046875 KB

Ko'chirib olish

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM , FAN VA INNOVATSIYALAR MOLIYA INSTITUTI IQTISODIY TAHLIL FANIDAN MUSTAQIL ISH Mavzu: Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili Guruh: SBHA 86 Bajardi: S.Gafurov Qabul qildi: _________________

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning qimmatli qog’ozlar bozoridagi faoliyati tahlili Reja: 1. Qimmatli qog’ozlarning turli bozori shakllandi va rivoj topishi. 2. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar buxgalteriya hisobida 3. Korxonada qimmatli qog’ozlar bo’yicha moliyaviy natijalar

Mamlakatimizda barqaror va samarali iqtisodiyotni shakllantirish borasida amalga oshirib kelinayotgan islohotlar bugungi kunda o’zining natijalarini namoyon etmoqda. Jumladan, qisqa vaqt ichida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish, aholi daromadlarining o’sishini ta’minlash, samarali tashqi savdo hamda investitsiya jarayonlarini kuchaytirish, qishloq xo’jaligini isloh qilish, kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sohasini barqaror rivojlantirish, bank-moliya tizimi faoliyatini mustahkamlashda ahamiyatli yutuqlar qo’lga kiritildi. O’zbekistonda ro’y berayotgan iqtisodiy islohotlar qimmatli qog’ozlarga bo’lgan qiziqishni qayta uyg’onishiga sabab bo’ldi. Qimmatli qog’ozlarning turli bozori shakllandi va rivoj topdi. Milliy iqtisodiyotimizda xo’jalik yuritishni bozor usullariga o’tkazish jarayonida qimmatli qog’ozlar bozorini shakllantirish va mukammal faoliyat olib borishini ta’minlash muammosi, qimmatli qog’ozlar bozori sub’ektlarining muhim xususiyatlarini va ma’lum bir sohadagi o’ziga xos qiziqishlarini aniqlash juda dolzarb masala bo’lib turibdi. Qimmatli qog’ozlar qatoriga kiritiluvchi pullik hujjatlar tarkibiga quyidagilar kiritiladi: egalik huquqini yoki qarz olish munosabatlarini belgilab beradigan yoki ularni chiqaruvchi shaxs va egasi orasidagi munosabatlarni belgilaydigan, dividend yoki foiz ko’rinishida daromad to’lovlarini amalga oshiradigan, yoki pullik hujjatni o’zini berish yo’li bilan unda zikr etilgan pullik yoki boshqa huquqlarni bir shaxsdan boshqasiga o’tishi belgilangan. Qimmatli qog’ozlarni o’rganish jarayonida «Buxgalteriya hisobi to’g’risida», «Qimmatli qog’ozlar bozori va fond birjasi to’g’risida» va «Auditorlik faoliyati to’g’risida» gi O’zbekiston Respublikasi qonunlari, 12-son «Moliyaviy investitsiyalar hisobi» nomli BHMS va auditorlik faoliyatining milliy

standartlariga rioya qilish talab etiladi. Moliyaviy investitsiyalarni o’rganishda uchraydigan asosiy atamalarni «Qimmatli qog’ozlar va fond birjalari to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi Qonunlariga asoslanib aniqlab olamiz. Quyida biz qimmatli qog’ozlar turlarining mazmuni va ularning bir-biridan farq qiluvchi jihatlarini alohida o’rganib chiqdik. Jumladan, aktsiya – amal qilish vaqti belgilanmagan qimmatli qog’oz bo’lib, yuridik yoki jismoniy shaxs tomonidan ma’lum ulushni aktsioner jamiyatini nizom jamg’armasiga kiritilishini, uning egasini mazkur jamiyatga egalik qilishda qatnashishini va dividend olish, shuningdek, jamiyatni boshqarish huquqiga ega bo’lishini tasdiqlaydi. Daromad olish ketma-ketligi bo’yicha aktsiyalar oddiy va imtiyozlilarga bo’linadi. Oddiy aktsiyalarga korxonaning yillik faoliyati natijasi bo’yicha dividend to’lash mo’ljallanadi. Ular boshqarishga ta’sir ko’rsatish huquqi bo’yicha farqlanadi: ovoz berish huquqiga ega bo’lmagan va bir yoki bir nechta ovozga ega bo’lgan aktsiyalar. Imtiyozli aktsiya ovoz berish huquqiga ega emas, lekin doimiy qat’iy belgilangan dividendlar bilan ta’minlanadi va korxona tugatilganda birinchi navbatda qoplanadi. Qimmatli qog’ozlar bozorida qo’llanilish turi bo’yicha nomli va taqdim etiluvchi aktsiyalar farqlanadi. Obligatsiya – bu uning egasi ma’lum miqdorda pul to’laganini va unda belgilangan muddatda nominal qiymatini va aniq belgilangan foizini so’ndirish bo’yicha majburiyatlar ko’rsatilgan qimmatli qog’oz (agarda chiqarish shartlarida boshqa narsa ko’zda tutilmagan bo’lsa). G’azna majburiyatlari – taqdim etiladigan qimmatli qog’ozlar bo’lib, ularning egalari byudjetga pul mablag’lari o’tkazganini va bu qimmatli qog’ozlarga egalik qilish muddati davomida aniq belgilangan daromad olish huquqini beruvchi ko’rsatuvchi egalik qiladigan davlat qimmatli qog’ozlaridir. Uzoq va o’rta muddatli g’azna majburiyatlarini chiqarish bo’yicha qaror O’zbekiston Respublikasining Vazirlar Mahkamasi tomonidan qabul qilinadi. Qisqa muddatli g’azna majburiyatlarini chiqarish bo’yicha qarorni O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi qabul qiladi. G’azna majburiyatlarini chiqarish

to’g’risidagi qarorda daromad to’lash va majburiyatlarni bajarish shartlari belgilanadi. Depozit sertifikati – bu pul mablag’lari omonatga qo’yilganligi to’g’risida, omonatchiga belgilangan muddat tugaganidan keyin depozit summasi va unga tegishli foizlarni olish huquqini beruvchi kredit muassasasining guvohnomasidir. O’zbekistonda sertifikatlar ikki turda chiqariladi: depozit sertifikatlari (yuridik shaxslar uchun 1 yilgacha muddatga); depozit (jamg’arma) sertifikatlari (jismoniy shaxslar uchun 3 yilgacha muddatga). Veksel deb shunday qimmatli qog’ozga aytiladiki, unda veksel chiqaruvchi yoki vekselda ko’rsatilgan to’lovchini belgilangan muddat kelganda belgilangan mablag’ni veksel egasiga so’zsiz to’lash majburiyatini tasdiqlovchi qimmatli qog’ozdir. Hosilaviy qimmatli qog’ozlar – bu shartnomalar bo’lib, ular bo’yicha bir tomon qimmatli qog’ozlarning ma’lum bir miqdorini ma’lum muddatda kelishilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi yoxud majburiyatini oladi. Hosilaviy qimmatli qog’ozlar optsion, fyuchers va boshqa moliyaviy instrument ko’rinishida bo’lishi mumkin. Optsion – shunday shartnomaki, uning egasiga qimmatli qog’ozlar yoki tovarlarni kontraktda kelishilgan narxda kelishilgan muddatda xarid qilish huquqini beradi. Fyuchers–kelajakda, kelishilgan aniq vaqtda kontraktda belgilangan narxda ma’lum bir qimmatli qog’ozlar yoki boshqa moliya instrumentlari yoki tovarlarni so’zsiz sotib olish yoki sotish majburiyatini belgilovchi qimmatli qog’oz (kontrakt) hisoblanadi. Qimmatli qog’ozlar emissiyasi - qimmatli qog’ozlarni ularni birinchi egalari (investorlari), yuridik yoki jismoniy shaxslarga sotish orqali muomalaga chiqarish. Qimmatli qog’ozlar emissiyasi quyidagi holatlarda amalga oshiriladi: - aktsionerlik jamiyati ta’sis etilib uning aktsiyalari ta’sischilar orasida joylashtirilganda;

- aktsionerlik jamiyati aktsiyalar chiqarish yo’li bilan boshlang’ich nizom kapitali (jamg’armasi) miqdori oshirilganda; - obligatsiya va boshqa qarz majburiyatlarini chiqarish orqali yuridik shaxslar, davlat hokimiyati va boshqarish organlari tomonidan qarz kapitali jalb qilinganida; - o’zaro respublika miqyosida korxonalarning qarz majburiyatlarini to’lash (so’ndirish) jarayoni amalga oshirilganda. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar buxgalteriya hisobida 0600 «Uzoq muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», 5800 «Qisqa muddatli investitsiyalarni hisobga oluvchi schyotlar», 4800 «Turli debitorlarning qarzlarini hisobga oluvchi schyotlar», 5100 «Hisob-kitob schyotidagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schyot», 5000 «Kassadagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schyot», 5200 «Chet el valyutalaridagi pul mablag’larini hisobga oluvchi schyot» va boshqa schyot guruhlari bo’yicha hisob registrlari (jurnal - orderlar, Bosh kitob va boshqalar) hisobvaraqlarda hisobga olinadi. Korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’ida qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalarga oid quyidagilar aks ettirilishi lozim: - boshqa korxonalarning ustav kapitalida ishtirok etishdan olingan daromadlarni oddiy yoki operatsion faoliyatdan olingan daromadlar qatorida tan olish; - moliyaviy investitsiyalarni aks ettirish uchun foydalaniladigan ishchi schyotlar rejasi; - qo’llaniladigan buxgalteriya hisobi shakli va korxona buxgalteriyasida tuziladigan hisob registrlari ro’yxati; - moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish bilan bog’liq dastlabki hujjatlarning aylanishi (hujjatlarning aylanish grafigi) bilan; - korxonaning moliyaviy investitsiyalari, qarz shartnomalarini rasmiylashtirilishga ruxsat etilgan shaxslar ro’yxati; moliyaviy investitsiyalarni hisobga olish uchun korxona tomonidan ishlab chiqilgan va tasdiqlangan dastlabki hujjatlar shakllari.

Buxgalteriya hisobining yagona jurnal-order shaklidan foydalanadigan korxonalarda jurnal-orderlar qo’llanilib, ularda hisobga qabul qilingan dastlabki hujjatlardagi axborotlar to’planadi va muomalalar aks ettiriladi. Qimmatli qog’ozlarni hisobga olishda kompyuter dasturlaridan foydalanilganda schyotlar bo’yicha debet va kredit oborotlarining bosmadan chiqarilgan yozma nusxasining ma’lumoti tuziladi. Qimmatli qog’ozlarning analitik hisobi registr sifatida «qimmatli qog’ozlarni hisobga olish daftari» tavsiya etiladi. Qimmatli qog’ozlar bo’yicha muomalalar hisobi quyidagi hujjatlarga asosan amalga oshiriladi: ta’sis shartnomasi (boshqa korxonalar ustav kapitaliga investitsiyalar qilishda), qimmatli qog’ozlar oldi-sotti shartnomasi, qarz shartnomasi, depozit jamg’arma uchun shartnoma, qimmatli qog’ozlarni garovga qo’yish shartnomasi, oddiy shirkat shartnomasi (hamkorlikdagi faoliyat shartnomasi) va boshqalar. Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarda qimmatli qog’ozlar hisobini yuritishdan maqsad – moliyaviy hisobotdan foydalanuvchilarni qimmatli qog’ozlar harakati bo’yicha iqtisodiy axborotlar bilan to’g’ri, to’liq va o’z muddatida ta’minlashdan iboratdir. Xo’jalik yurituvchi sub’ektldarda qimmatli qog’ozlar hisobining asosiy vazifalari bo’lib quyidagilar hisoblanadi: - Moliyaviy qo’yilmalar tarkibida qimmatli qog’ozlarni to’g’ri turkumlash va ular hisobini amaldagi me’yoriy-huquqiy hujatlarga muvofiq tashkil etish; - Korxonaning hisob siyosati to’g’risidagi buyrug’ida qimmatli qog’ozlar hisobini yuritish tartib qoidalarini aniq belgilash va hisobot davri davomida qimmatli qog’ozlar hisobini unga muvofiq yuritilishini ta’minlash; - Korxonalarda qimmatli qog’ozlar qimmatli qog’ozlarni sotib olish, emissiya qilish va baholash jarayonini amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilishini nazorat qilish; - Qimmatli qog’ozlarni sotib olish, emissiya qilish va baholash bo’yicha muomalalarni tegishli buxgalteriya hujjatlarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida rasmiylashtirish;

- Korxona qimmatli qog’ozlarini sotib olish, emissiya qilish va baholash bo’yicha muomalalarni ikki yoqlama yozuv tamoyili asosida tegishli buxgalteriya schyotlarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida aks ettirish; - Korxona qimmatli qog’ozlarini depozitariy yoki korxona kassasida saqlanishini ta’minlash va ularni mavjudligi va saqlanish holatini belgilangan muddatlarda inventarizatsiyadan o’tkazish; - Korxona qimmatli qog’ozlari qiymatini BHMS talablariga va haqiqatda ular qiymatini asoslovchi hujjatlarga muvofiq shakllantirish va baholash; - Korxonada amalga oshirilgan qimmatli qog’ozlar bo’yicha ko’rsatkichlarni moliyaviy hisobot shakllarida to’g’ri, to’liq va o’z muddatida umumlashtirish; - Korxonada qimmatli qog’ozlar bo’yicha moliyaviy natijalarni qonuniy shakllantirilishi va to’g’ri hisob-kitob amallari asosida ular bo’yicha moliyaviy natijalarni hisoblanishini nazorat qilish; - Foydalanuvchilarni o’z vaqtida korxona qimmatli qog’ozlari bo’yicha buxgalteriya axborotlari yoki moliyaviy hisobot ma’lumotlari bilan ta’minlash va h.k. “Moliyaviy investitsiyalar hisobi” nomli BHMS 12-sonli buxgalteriya hisobining milliy standartida moliyaviy investitsiyalarning asosan ikki turi: uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar va qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar aks ettirilgan. O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobining 21- sonli milliy standarti talablaridan kelib chiqib investitsiyalarni buxgalteriya hisobi va auditning ob’ekti sifatida yuqoridagi 1-chizmada kelitirilgan mazmunda ifodalash mumkin. Bu ikki turdagi qimmatli qog’ozlarning mazmuni standartda quyidagicha izohlangan: “Qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar-muomala muddati 12 oydan oshmaydigan oson realizatsiya qilinadigan qimmatli qog’ozlar hisoblanadi. Uzoq muddatli investitsiyalar - qisqa muddatli (joriy) investitsiyadan tashqari barcha investitsiyalardir.” 2 2 O’zbekiston Respublikasi buxgalteriya hisobi milliy standartlari to’plami. –T.: “Norma”,2010, 198-b.

1-chizma. Investitsiyalarning audit ob’ekti sifatidagi tasnifi 3 Demak, bir yilgacha muddatda sotish mumkin bo’lmagan va boshqa korxonalarga qo’shimcha daromad olish maqsadida kiritilgan investitsiyalar uzoq muddatli moliyaviy investitsiyalar, qolgan barcha investitsiyalar esa qisqa muddatli (joriy) moliyaviy investitsiyalar deb ataladi. Ushbu tasniflash buxgalteriya hisobining 21- sonli milliy standarti asosida tuzilgan bo’lib, buxgalteriya hisobining 12-sonli “Moliyaviy investitsiyalar” nomli standarti va O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirining 2002 yil 27 dekabrdagi 140-son 3 21-son BHMS asosida muallif tomonidan tayyorlandi.

buyrug’i bilan tasdiqlangan moliyaviy hisobot shakllarida ham investitsiyalarning turlari aks ettirilgan. Biroq, bugungi kun talablaridan kelib chiqadigan bo’lsak, mamlakatimiz iqtisodiyotini modernizatsiya va diversifikatsiyalanayotganligini inobatga olib, ushbu me’yoriy hujjatlarga tegishli o’zgartirish va qo’shimchalar kiritishni maqsadga muvofiq deb hisoblaymiz. Xulosa o’rnida ta’kidlash joizki, investitsiyalar qaysi ob’ektga sarflanishidan qat’iy nazar ular bo’yicha investor olishi lozim bo’lgan daromad huquqiy jihatdan kafolatlanishi lozim, korxonalarning kapital investitsiyalari bundan mustasno. Bu esa, qimmatli qog’ozlar hisobi va auditini yuritishda mazkur masalaga alohida e’tibor qaratishni talab etadi

O'xshashlar

Xo’jalik yurituvchi sub’ektlarning xususiy kapitali

Tijorat banklarining qimmatli qog’ozlar operatsiyalari tahlili

Ipoteka qimmatli qog’ozlar bozori

Hosilaviy qimmatli qog’ozlar (Derivativlar)

Xo’jalik yurituvchi subyektning segmentar hisoboti