Turoperatorlik xizmatlarini tashkil etishda axborot texnologiyalari - Iqtisodiyot - Referatlar

Turoperatorlik xizmatlarini tashkil etishda axborot texnologiyalari

Yuklangan vaqt:

20.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

31.943359375 KB

Ko'chirib olish

Turoperatorlik xizmatlarini tashkil etishda axborot texnologiyalari Reja: 1. Turizmda axborot texnologiyalari turlari va ularning mohiyati. 2. Kompyuter tizimida o’rinlarni bronlashtirish. 3. Turizmda Internet texnologiyalar.

Turizmda axborot texnologiyalari turlari va axborotlar mohiyati. Axborot taraqqiyotining uzoq o’tmish yo’li avvaliga nozik materiya darajasida, keyinchalik esa jonli tabiat sharoitida sifat jihatidan yangi ko’rinishdagi ijtimoiy axborotga olib keldi, belgi sistemasida aks etdi. Axborot sohasida sub’ekt ko’p rollarda namoyon bo’ladi: iste’molchi, tashuvchi, saqlovchi va axborot tarqatuvchi, shuningdek uni ishlab chiqaruvchi (generator) sifatida ko’rinadi. Shuning uchun axborot sohasi bir tomondan, individning ongiga bog’liq bo’lmagan holda shakllanadi, ikkinchi tomondan esa, uning ta’sirida o’zgaradi. Bugungi kunda to’planib borayotgan barcha axborot oqimlarini qayta ishlash uchun mo’ljallangan maxsus dastur – apparatlar majmuasini yaratish «axborot portlashini» talab qilishini isbotlashga hojat bo’lmasa kerak. Bu majmua o’z ichiga yig’ish, saqlash, qayta ishlash va katta ko’lamli ma’lumotlar berishni qamrab oladi. Ma’lumotlar va hujjatlarni boshqarish uchun zarur avtomatlashtirish ishlarini bajaradi. Biroq ijtimoiy faoliyatning turli sohalarida joriy etilayotgan amaliy axborotlar maslahat tizimi har xil vazifani hal etayapti: biri ishlab chiqarishda, boshqasi tibbiyotda, uninchisi ijtimoiy, madaniy servisda, turizm va h.k. larda. Axborotlar tushunchasida eng muhim narsa – tegishli manba va iste’molchiga ma’lumot yetkazish, maqsadga yo’naltirilgan tizimida aloqa o’rnatish hisoblanadi. Axborotlar – qat’iy taqsimlangan, shov- shuvdan xoli, o’z egasigacha yetkazilgan ma’lumotlardir. Bu ma’lumotni olganlar uni tahlil qilishi, o’z maqsadlariga muvofiq tegishli qarorlar qabul qilishda foydalanishlari mumkin. Axborot nazariyasiga kelsak, u aloqa kanallari bo’yicha axborot uzatish qonuniyatlarini o’rganadi. Lekin yana o’sha turli tabiatdagi tizimlarda o’rganadi. Axborot nazariyasida axborotlarning o’lchov birligi va usuli belgilangan, uning miqdoriy tahliliga asos berilgan. Informatikada bularning biri ijtimoiy boshqaruv va ilmiy asoslangan ong texnologik tizimlarda qurilishi uchun foydalaniladi. Axborotlarning nazariyasi tarkibiy jihatdan axborot jarayonlariga bo’linadi: qabul qilish, uzatish, kodlash, kodni ochish, xotirlash, saqlash, chiqarib olish, yetkazib berish, axborotlarni akslantirish va h.k. Informatika boshqaruvining texnologik yumushlari sifatida bu elementlarni yuzaga chiqaradi. Misol uchun, kodlashtirishning prinsiplaridan biri – axborotlarni shovqindan tozalash va ortiqcha ma’lumotlardan xoli qilish.

Bu tamoilni boshqaruvda qo’llab, uning yangi ratsional rezervlarini yuzaga chiqarish mumkin. Masalan, mehmonxonada turganda, qaysi kunda, qaysi geografik manzilda mijoz o’zining dunyoga kelganligidan baxtiyor bo’lganini yozish shartmi? familiyasi va ismi, bobosining nomi yozilgandan keyin jinsini ko’rsatish nimaga kerak? Bularga o’xshash minglab misollar keltirish mumkin, ularning har biri arzimas narsadek tuyuladi. Ammo bu yerda ko’p sonli qonuni amal qiladi. Arzimasgina bo’lib tuyulgan bitta ma’lumotnoma yoki hujjatdagi ortiqcha grafa jamiyatdan katta miqdorda vaqtni olishi, boshqaruv bo’g’inida to’xtab qolishlarni keltirib chiqarishi mumkin. Axborot texnologiyalarini tashkil etgan usullar va shakllanish vositalari mohiyati shundaki, u har qanday ob’ektlarni boshqarish tizimida, jumladan, mehmonnovozlik industriyasi korxonalarida axborotlar oqimini saqlaydi. Turizm industriyasiga keyingi ikki-uch o’n yilliklarda ilmiy- texnika taraqqiyoti ulkan ta’sir o’tkazdi. Bugungi kunda hatto «mayda» turagentlar yoki turoperatorlarning asosiy va yordamchi funksiyalarni avtomatlashtirish uchun hisoblash texniklaridan foydalanish imkoniyatiga ega ekanliklarini aytish kifoya. Turistik soha zamonaviy axborot texnologiyalarini joriy etish uchun ideal ravishda moslashgan. Uning uchun qisqa muddatda transport vositalari va nomer fondi imkoniyatlari haqida ma’lumot beruvchi tizim talab qilinadi. Bu tez rezervlar yaratish, tuzatishlar kiritish, turistik xizmatlar chog’ida yordamchi vazifalarni hal etishini ta’minlaydi. Bunday avtomatlashtirish vositalari vaqtni, ortiqcha harajatlarni tejaydi. Masalan, chipta, biletlar olish, hisob va yo’l ko’rsatkichlar tayyorlash, axborot ma’lumotnomasi va hisob-kitobni ta’minlash shular jumlasidandir. Hozirgi vaqtda kompyuter tizimidagi u yoki bu ma’lumotlarni olish turagentlar uchun hamisha ochiq. Ular bundan alohida ish rejimida foydalanishlari, yoki axborotlarni ishlashning telekommunikatsiya vositalari tarmoqlarini qo’llab kontagentlar bilan hamkorlik qilishlari mumkin. Turoperatorlik tizimi turfirma faoliyatida turmahsulotlarni shakllantirish, iste’molchilarga sotishni avtomatlashtirish uchun mo’ljalangan. Hozirgi vaqtda bir necha tipda amaldagi dastur-texnik tizim ma’lum, ularni texnologik – topoligik asosda shartli ravishda uch klassga bo’lish mumkin:

1. Bir-biriga ulangan hisoblash tarmoqlarida yaratilgan tizimlar, ular turistik firma bo’linmalari faoliyatini ta’minlaydi. Bir binoda joylashgan, axborot kanallaridan foydalangan holda ularning avtomatlashtirishsiz tashqi o’zaro harakatini ta’minlaydi. Qurilmaning tarmoqli varianti bir paytning o’zida turli avtomatlashtirilgan ishchi joyidan bir nechta foydalanuvchilarni markaziy bazaga murojaat qilish (yoki bazalarga, jumladan, turmahsulotlarni yozish bilan) iga mo’ljallangan. Ma’lumotlar bazasi markaziy yetarli darajada quvvatni tarmoq mashinasi–serverda joylashgan. Foydalanuvchilarning avtomatlashtirilgan ish o’rinlaridan uni bilan bemalol ulana olishi tarmoq standart ta’minoti to’plamiga kirgan tarmoq uskunalari va tarmoq matematikasi yordamida ta’minlanadi. Qobiq sifatida universal SUBD dan foydalaniladi; 2) 1-punktda yozilgan, programma komplekslarini o’z ichiga olgan tizimlar, ammo unda qo’shimcha ravishda turoperatorning paket rejimida kommutirlashgan yoki alohida ajratilgan kanallari yoki turagentlar tomonidan turistik mahsulotni realizatsiya qilish uchun modem aloqasi amalga oshirilgan, alohida hollarda xizmatlarni yetkazib beruvchi boshqa rayonlar (regionlar) bilan ulanish mumkin; 3) amaldagi foydalanishda bo’lgan yoki yangi tashkil qilingan global telekommunikatsiya tarmoqlaridagi turoperatorlik tizimlari. Bu holda u yoki bu firma turmahsuloti haqidagi asosiy fayllar (ma’lumotlar bazasi) global tarmoq (tugun) axborot markazlarida joylashtiriladi va tarmoqdan barcha foydalanuvchilar uchun onlayn rejimida ularni olisga uzatish imkonini beradi. Turfirmalarda kompyuter tizimlari bajaradigan ishlariga qarab, uch klassga bo’linadi: 1.Mijozlar buyurtmalari bajarilishini amalga oshiradigan asosiy texnologik tizimlar. Bu tizimda operator rezervlashtirilgan bosh kompyuter tizimiga kirish evaziga harakat qiladi; 2.Yordamchi tizimlar – turfirma funksiyalarining avtomatlashgan xizmati: 3.Hujjatlar – hisoblar, vaucherlar, biletlar va yo’l ko’rsatkichlar, shuningdek bosh kompyuter va transport tizimlari bilan o’zaro hisob-kitoblarni shakllantiradi;

Kompyuter tizimida o’rinlarni bronlashtirish. Bronlashtirishning hozirgi zamon kompyuter tizimi – KSB (Computer Reservation SyStem - CRS) ga XX asrning 1950 yillar oxiri va 1960 yillar boshlarida asos solingandi. Xuddi o’sha paytda avia tashishlar nufuzi oshishi aviakoipaniyalarga ulkan rezervlashtirish markazlarini yaratish zaruratini tug’dirdi. Ularning vazifasi turistik agentlar, mijozlardan pochta, telefon, telegraf orqali joyni bronlashga tushayotgan buyurtmalarni qo’lda ishlash edi. G’oyat kattaligi va ishlovchi xodimlar sonining ko’pligiga qaramay, o’tgan biroz vaqt ichida rezervlashtirish bo’yicha markazlar ortib borayotgan axborot hajmni uddalay olmay qoldilar. Bu esa KSB ishlanamalarining boshlanishiga to’rtki berdi. Axborotlar ishlab chiqish va taqsimlashda uni uzatish va ko’paytirish, ishonchligini ta’minlash (shu jumladan, sayohatlar uchun ma’lumotnomalar, prays-varaqlar, biletlar, rezervlashtirish to’g’risida axborotlar) ancha qimmat turadi. Negaki xato ham juda qimmatga tushadi, AQShda ayrim kompaniyalar hali o’tgan asrning 1960 yillaridayoq o’z xususiy kompyuter tizimlarini ishlab chiqqandilar. Keyinchalik ayrim firmalarni ular birlashtirishga o’rinishlari muvaffaqitsizlikka uchradi (1961 yil – «DEL TAMATIC» “Delta”, “PANA-MAC”, «Pan Am»firmalari), ikki Amerika kompaniyalari «American Airlenes» va “United Airlines” bir – biridan mustaqil yuqori unumli, raqobatbardosh rezervlashtirish tizimlari yaratdilar. Bu tizimlarning paydo bo’lishi bilan agentlar sanoqli sekundlar ichida rezervlashtirishni tasdiqlashni amalga oshirish imkoniga ega bo’ldilar. Qiymati va usullarining mustahkamligi nuqtai nazaridan aviabiletlarni rezervlashtirish tizimi asosida zarur barcha harajatlarni shakllantirishda inqilob yasalganda, tizim muvoffaqiyatlari ham ulkan edi. Xodimlar sonini qisqartirish, taklif etilayotgan xizmatlar hajmining ko’payishi, tannarxni va xizmat ko’rsatish vaqtining kamayishi oqilona samarasi bilan bir qatorda ko’rsatilgan tizimlar aviakompaniyalar marketing strategiyasini amalga oshirishni ta’minlash imkonini berdi. Jumladan, narx belgilash qismida, avialaynerlar yuklanishi va daromad olishida, buyurtmachini xabardor qilishda qulayliklar paydo bo’ldi. Avialiniyalar soni ko’payishi bilan 1970-yillar ikkinchi yarimida samolyotlar aviatashishlar hajmi o’sdi. KSB haqli aviabiletlarni, rezervlashtirishda operatsiyalarni amalga oshiruvchi asosiy vosita bo’lib qoldi. Faqat ichki avialinilarda 95 % buyurtmalar beshta asosiy tizim

orqali o’tadi, ulardan «Sabre» va “Apollo” ga 75 % gacha to’g’ri keladi. “United Airlines” va “Amercan Airlines” kompaniyalarining o’zlari esa faqat 30 % aviatashishni ta’minladilar. Bronlashtirishning kompyuter tizim taraqqiyoti yo’lida birinchi qadam aviakompaniyalarning o’zlarini idoralarida terminallar o’rnatilishi bo’ldi. Bu aviakompaniyalar xodimlari ish samaradorligi va sifatini keskin oshirish imkonini berdi. Telefon qo’ng’iroqlari va telegrammalar orqali turistik agentlar va jismoniy shaxslar tomonidan bronlashga berilayotgan buyurtmalar sonini kamaytirmasdan tez va aniq ishlashga sharoit yaratdi. Aviakompaniyalar tomonidan navbatdagi qadam bir necha yil keyin qo’yiladi, ya’ni yirik turistik agentliklarda bronlashtirishning terminllarini o’rnatish boshlandi. Bronlashtirishning yangi texnologiyasi samaradorligini tez anlagan turistik agentlar aviakompaniyalardan bronlashtirish tizimida taqdim etilgan axborotlar miqyosini sezilarli ko’paytirishni qat’iy turib talab qila boshladilar. O’z taraqqiyoti boshlanishida Yevropa bronlashtirish tizimida afazlligini ko’rsatgan «Amadeus» keyinchalik o’ziga xos tarzda amerika bozoriga yorib kirdi va bronlashtirishning “Sustem One” kompyuter tizimi bilan qurollanish unga ana shunday imkoniyat eshigini ochdi. «Amadeus» tizimi Yevropa va Janubiy Amerikadada so’zsiz yetakchi sifatida amerika bozorida, shuningdek Afrika va Osiyo mamlakatlarida mustahkam o’rinni egallaydi. Turistik agentliklarning ko’proq terminallar soni va aviakompaniyalarini aviabiletlar sotish idoralari (225 549) «Amadeus» tizimiga ulangan. Rossiyada «Amadeus»ga 1000 dan ko’proq terminallar ulangan. Ular Moskva, Sankt – Peterburg va yana 30 ta Rossiya shaharlaridan 600 dan ortiq agentliklar idoralarida joylashgan. Tizimni boshqaruv tarkibi shtat- kvartira (Madrid Ispaniya), barcha axborotlarni qayta ishlash bo’yicha texnologik markaz (Erding, Germaniya) va tizim taraqqiyoti bo’yicha markaz (Fransiya) larni o’z ichiga olgan. Madriddagi bosh idora kommunikatsiya markazi hisoblanadi va umumiy marketing strtegiyasi, korporativ va moliyaviy yo’nalishlar (350 dan ko’proq xodimlar) ni belgilaydi. Nitssedagi mahsulotlar taraqqiyoti markazi faoliyati yo’nalishi marketing mahsulotlari va taraqqiyoti, mijozlarni qo’llab – quvvatlash va ma’lumotlarsiz xizmat ko’rsatish bazasi hisoblanadi. Markazda 1100 dan ko’proq xodimlar ishlaydi. Yevropada eng qudratli hisoblangan bosh kompyuter Myunxen yaqinidagi Erdingda joylashgan. Bu eng yirik xususiy ma’lumotlar bazasi markazi. Bu yerda bir sekunda

2500 dan ziyod transaksiya amalga oshirildi. Markazda 900 dan ko’proq xodim ishlaydi. «Amadeus» - eng katta tizimlardan biri 36 mln. dan ziyod sayohatchilar kelmasdan turib har kuni undan foydalanishadi va 11 mingga yaqin turagentlar ularga servis taqdim etadi. «Amadeus» nufuzi shandaki, uning mahsulotlari o’tirish o’rinlarini rezervlashtirishdan tortib, avtomatik amalga oshirishgacha bo’lgan hisob-kitoblarini doimiy ravishda axborot tablosida keng aks ettiradi. «Amadeus» orqali turagentlar so’rov bilan 100 turoperatorlardan istaganiga – deyarli asosiy ishtirokchilarning barchasiga murojaat qila oladilar. «Amadeus» turgan joydagi turagentlikka kelgan sayohatchi xizmatlarning to’liq paketini olishi mumkin. Unga aviauchishni bronlashtirish, mehmonxona, avtomobil prokati kiritilgan. «Amadeus» ularning tipi bo’yicha to’liq axborot taqdim etgan holda nomerlar mavjudligini, arzondan tortib qimmat turadigan narxlargacha ko’rsatadi. Bundan, tashqari tasdiqlangan bronlashtirishni, bronlangan nomer narxi o’zgarmasligini kafolatlaydi. Ularni agentlik maxsus narxlarida 51 mingdan ko’proq mehmonxonalarga sotilishini ta’minlaydi. «Amadeus» firmasi so’rovi bo’yicha aloqaning navbatdagi darajasiga o’tiladi. «Amadeus» «Thiso» va “Wicom” firmalariga ulangan, ular mehmonxona xizmati ko’rsatishga ixtisoslashgan, bozorda tez o’zaro harakatini ta’minlaydilar. «Amadeus» tizimining bosh vazifasi quyidagilar hisoblanadi:  Turistik xizmatlar yetkazib beruvchilarga avia temiryo’l biletlari, otellar, avtomobil prokati va boshqa sotishning ishonchli, samarali xizmatlarini taklif etish; abonentga kuchli boshqaruv va marketing, raqobatbardosh va daromadli usulni taklif qilish; mahalliy va xalqaro yetkazib beruvchilarga kirishga ko’maklashish, faoliyat boshqaruvini ta’minlash va firma moliyaviy ishlarini yuritishda yordam berish.  Aviakompaniyalar va turagentlarga bir vaqtning o’zida ularning idoralaridagi tizimlardan foydalanish imkoniyatini taqdim etish; texnik aloqa vositalari bilan global xizmat ko’rsatishni ta’minlash va boshqa tizimlar bilan ittifoqini yo’lga qo’yish. «Amadeus» tizimi aviakompaniyalar bilan “Last Stat Av- ailability” rejimida ishlaydi. Barcha transaksiya real vaqt rejimida amalga oshiriladi. «Amadeus Fare Quote» tizimi dunyo bo’yicha har qanday tarifni topish va shu bo’yicha bilet yozib berishni kafolatlanadi. Ko’pincha bronlashtirishning bu tizimi «Ctart Amadeus» deb

o’tkaziladi. Turistik xizmatlarni bronlashtirishning «Ctart» sistemasi «Amadeus» ning sherigi va «Amadeus»dan har qanday foydalanuvchi «Ctart»dan foydalanuvchi hisoblanadi. «Amadeus» orqali aviatashishlar, mehmonxonalar va avtomobillarni ijaraga olishni bronlashtirish amalga oshiriladi, «Ctart» orqali esa boshqa hamma xizmatlar bron qilinadi. Rossiya va MDH mamlakatlarida «Amadeus» 1993 yilda paydo bo’ldi. 1997 yilda mayda firma Aeroflot bilan sherikchilik haqida bitim imzoladi, 1998 «Polet - Sirena» va GAVS bilan hamkorlik ko’zda tutilayotgan bitim tuzildi. Bronlashtirishning xalqaro kompyuter tizimi “Galileo Iaternational”, “IheGalileo Company Ltd” kompaniyasi tomonidan yaratilgan. Bu kompaniyaga 1917 yil iyulda “Brtsh Airways”, “Swissair”, “RLM” va “Covia” aviakopaniyalari tomonidan asos solingan. 1987 yil avgustda ta’sischilarga “Alitalio” va “Austrian Airlines” qo’shildilar. 1987 yil oktyabrda ta’sischilar tarkibiga “Air Linqus” va “Tap Air Portuqal” kirdilar. 1988 yilda ularga “Sabena” va “Olympic Airuvays” ning qo’shilishi bilan kompaniya ta’sischilari tarkibini shakllantirish yakunlanadi. “Galileo” va “Apollo” sistemalari bazalarida dunyodagi barcha bronlashtirishning uchdan bir qismi amalga oshirilayapti. «Galileo Intepnational» da 3 mingga yaqin menejerlar, dasturchilar va operatorlar band. Ma’lumotlarni ishlash markazi Denverdan uncha uzoq bo’lmagan Kolorodo shtatida joylashgan. U yilning 365 kuni davomida sutkasiga 24 soat faoliyat ko’rsatadi, har kuni 200 mln. dan ziyod xabarlarni qayta ishlaydi. Agar “Amadtus” global GDS bozorida terminallar bo’yicha birinchi o’rinni egallasa, tizimi ulangan turagentlar soni bo’yicha yetakchilik so’zsiz “Galilieo”ga tegishli. Bu tizimi aviakompaniyalar, mehmonxonalar zanjiri, kompaniyalari, avtomobillarni prokatga berish nuqtalari, mehmonxonalar, turoperatorlar, kema guruhlari (kema sayohatini bronlashtirish), safarlarni bronlashtirish imkoniyatlari, teatrlarga biletlar sotish, tariflar haqida axborotlar, obh-havo ma’lumotlari, vizalar, emlashlar, kredit kartalari va boshqalar taqdim etiladi. “Galilieo” xizmatidan jahonning 107 tadan ko’p mamlakatlararo turagentlari foydalanadilar. “Galilieo” turfirmalari axborotlarga kirishni ta’minlaydi, yo’l-yo’lakay turistik xizmatlar keng turlarini bron qilishga imkon beradi. “Galilieo International” dasturi ishtirokchilari haqida

axborot (jadvallar, mavjud o’ranlar, tariflar va boshqa) lar 100 dan ortiq mamlakatlardagi obunachilarga jo’natiladi. “Galilieo” har qanday boshqa taqsimlash tizimi singari, ma’lum vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan va ilovada deb atalgan majmua tizimlaridan iborat. Barcha ilovalar bitta «Muqova»ga birlashtirilgan va “Focalpoint” (“Sita” tarmog’i orqali ulanishadi) yoki “Fosalpoint Net” (Internet orqali ulanganda) deb ataladi. Funksional va boshqa variantlar imkoniyatlari bir xil o’xshash ikki ulanish mavjudligi “Galilieo International” ni ham yirik, ham uncha katta bo’lmagan turfirmalar aloqalariga mo’ljallanganligi bilan bog’liqdir. Global elektron taqsimlash bilan shug’ullangan “Galilieo” sanoqli yillar ichida butun jahon turistik biznesini bog’lovchi mezon bo’g’iniga aylanadi. Yaqin yillarda kompaniya o’z yutuqlarini rivojlantirishni mo’ljallayapti. Jumladan, katta potensialga ega yangi turistik bozor evaziga bunga erishiladi. Shuningdek u foydalanuvchilar uchun juda qulay, geografik kartada aks ettirilgan, to’liq grafik interfeyslarni taklif qilmoqda. Bularning barchasi birgalikda jamlanib, o’zlashtirilishi va foydalanishi oson, noyob dasturni ta’minlashga imkoni beradi. Bundan tashqari “Galilieo” taklif qiladi: -Har qanday murakkab havo marshrutlari qiymatini (“Global Faree” ma’lumotlar bazasiga qo’shilgan narxlarni) jahon narx yetakchi tizimida bir kunda uch marta yangilanib turadigan milliarddan ko’p narx pozitsiyasida tanlab avtomatik tarzda qayta hisoblab beradi. «Eng yaxshi narxlar»ni tanlaydi, yanada «yaxshirog’i» chiqsa avtomatik ravishda bronlaydi, marshrutlar uchun narxni tez hisoblab beradi, bunda bronsiz, “Private Faree” agentligi bilan bog’lanib, kelishilgan narxlar bo’yicha ma’lumotlar bazasidan foydalanadi:  mahalliy «Bilet mahsulotlari» chiqarish uchun keng imkoniyatlar (BSP)$  mahalliy soliqlarni avtomatik tarzda o’tkazish;  ATV – biletlar va propuskalarni avtomatik yozish;  STP – yo’l-yo’lakay hujjatlarni yozish;  ET – elektron biletlar yaratish;  Hujjatlar chiqarish imkoniyati, mijozlarni shaxsiy talablarini to’liq qondirish (agentliklarga ko’nikish, alohida ish usuliga odatlanish, hujjatlar shakllarini ochiq tushinib olish, har qanday tildagi so’rovga javob berish);

 doimiy mijozlarga yuksak darajada xizmat ko’rsatish (“ Cliet File ” va “ Trovel Scoreen ” dasturi yordamida axborotlar uzatish yuqori tezligini ta’minlash, shuningdek, mijozlarning qo’shimcha istaklarini avtomatik eslab qolish va uzatish);  agentliklarning barcha tiplariga yaroqli (bazaviy terminalga qo’shilish, agentlikda mavjud elektron tizimiga ulanishga egiluvchan yondoshish, olis stansiyalar bilan aloqani ta’minlash, loyihalarni «kaliti bilan» quvvatlash) usullarni texnik hal qilish va ishbilarmonlik vositalari;  doimiy qo’llab-quvvatlash va joyida o’qitish (agentlar orqali, boriladigan mamlakat tiliga va tegishli tilga zarur o’quv qo’llanmalari, shuningdek Internet orqali);  turindustriyaning barcha avtomatlashtirish sohalari bo’yicha bepul maslahatlar (GDS “ Galilieo ” ga ulanish amaliyotda paydo bo’ladigan muammolar yoki hamkorlik shartlari o’zgarishiga taaluqli bo’lganda). Turizmda Internet texnologiyalar. Turistik biznesda Internet qo’llanilishini harakterlab, bir necha yo’nalishlarni ajratish mumkin. Birinchi – o’z xizmatlarini bozorda o’tkazish uchun makondan mohirona foydalanish. Internetda reklama tobora ommaviylashib borayapti, yirik turoperatorlar va kichik turagentliklar Web-sahifalari va shaxsiy serverlar bilan faol kirib borishayapti. Olis mamlakatlar, ekzotik sayohatlar va turistik xizmatlarga narxlar haqida axborotlarni istalgan qidiruv tizimi orqali topish mumkin. Misol uchun, (http: WWW. rambler.ru) – juda ommaviy qidiruv tizimi. «Turizm» so’roviga 4,5 mingdan ziyod noyob ma’lumot bera oladi. Ammo boy ko’rinish tanlovi aldamchi, ko’pchilik sahifalar foydalanuvi uchun unchalik qiziqarli bo’lib chiqmaydi va juda nari borsa taklif qilinayotgan mamlakatlar ruyxatini va idoralar telefonlarinigina beradi, xolos. Saytni to’laqonli ma’lumotlar bilan to’ldirish va axborotlarni muntazam yangilanishini ta’minlash o’z shaxsiy serverlarni va qimmatbaho xizmat ko’rsatish imkoniyatiga ega yirik firmalarninggina qo’lidan keladi. Ishonchli aloqani ta’minlashga qodir, ma’lumotlarni yuqori tezlikda uzatish, odatdagi aloqa vositalariga nisbatan harajatlarni kamaytirishda yangi telekommunikatsion tizim imkoniyati nihoyatda katta, Internet turfirmalarini nafaqat reklama vositasi sifatida jalb etadi, balki filiallar va agentliklar bilan o’zaro

harakatini tashkil qilishda ham noyob usuldir. Yirik turoperatorlarga har kuni yuzlab turagentliklar bilan aloqada bo’lib turishga to’g’ri keladi, ba’zan ular turli mamlakatlardan bo’lishadi. Shu nuqtai nazardan ham Internetning bahosi yo’qdir. Butun Internetda deyarli barcha yetakchilik qilayotgan turoperatorlarning mahoratli vakillarini aniqlash mumkin. Internetning rivojlanishi dunyoda turistik biznesni shunchalik tez sur’atda o’zgartirayaptiki, ko’pchilik turfirmalar yangi texnologiyalar bilan tanishishga zo’rg’a ulgurishmoqda. Elektron tijoratdan olinadigan foyda hali oxirigacha tahlil qilib ko’rilmagan bo’lsada, ayrim mutaxassislar turfirmalarni elektron texnologiyaga jalb etish ayniqsa AQSH va G’arbiy Yevropada yuqori sur’atlarda boryotganiga shubha bilan qarashmoqda. Bir Internet uning biznesini qanday qilib samarali qilishi mumkinligini uylab boshi qotgan, boshqasi esa plyus Butunjahon turidan allaqachon foydalanmoqda. Shubha yo’q, Internetda o’z saytini ochgan va Internet – tizimidan bronlashtirishda foydalanayotgan kompaniyalar o’z mijozlari va turagentliklar bilan oldingina nisbatan samaraliroq o’zaro hamkorlik qilishmoqda. Amalda har bir to’laqonli funksional sayt o’zini avtomatlashtirilgan axborot texnologiyalari tizimi (SAIT) sifatida namoyon qiladi, ular tarmoqqa tashrif buyuruvchi foydalanuvchilar uchun ham, mazkur saytni ushlab turgan turistik korxonalar xodimlari uchun ham mo’ljallangan. SAIT yaratish uchun olib borilayotgan ishlar ko’p vaqt va amalga oshirish murakkabligi shundaki, bunday tizimi tegishli turkorxonalar (turfirmalar) kompleks boshqaruv avtomatlashtirilgan tizimiga qo’shilgan bo’lishi kerak va o’zining ma’lumotlar bazasi yordamida uning ko’psonli sohalari faoliyatini ta’minlashi lozim. SAIT asosiy tizim osti bo’limlari quyidagilar hisoblanadi:  kompyuter texnik infrastrukturasi va tizimli, dasturli, ta’minotli tarmoq uskunalari;  ma’lumotlar bazalari boshqaruv tizimi (SUBD);  SAIT funksional xosligini qo’llab-quvvatlash uchun dastur ta’minoti.;  axborot-lingvistik ta’minot. Sanalgan elementlar o’zaro mustahkam bog’langan va SAIT realizatsiyasi jarayonida parallel ravishda yaratilishi shart. Bunday tizimlar loyihalash, ishlab chiqish va amalga oshirishda birinchi navbatdagi vazifa sifatida quyidagi 10 bosqichni taklif qilish mumkin:

1. Tizimlarning strategik vazifalari loyihasi va konseptual modelini tayyorlash – faoliyat bosh yo’nalishini belgilovchi (ayniqsa marketing strategiyasi va turistik yo’nalish taraqqiyoti) va firma aniq ehtiyoji, shuningdek resurs ta’minoti sostavi, qisqacha hujjatlar. 2. Asosiy sheriklar bilan konsultatsiya o’tkazish (masalan, tashuvchilar, turoperatorlar, sayr-tomosha va tadbir uyushtiruvchilar vakillari, telekompaniyalar, kredit kartalari bo’yicha xizmat ko’rsatuvchi kompaniyalar bilan), aksiyadorlar va shaxslar bilan loyihani amalga oshirish yuzasidan ishonchli qo’llab-quvvatlashga erishish firmalar butun faoliyatiga ta’sir etuvchi katta pul harajatlari va vaqt yo’qotishlarga barham berish. 3. Foydalanuvchilar talablarini qondirish uchun zarur xizmatlar loyihasini tayyorlash. Shu maqsadga kelgusi faoliyat rejalari va SAYT ta’minlashi lozim bo’lgan vazifalarni o’ylab topishi lozim. Sistemalar funksional darajasini va har bir funksiyaning yo’nalishlarini aniqlash zarur. 4. Bozorda mavjud tizimlar tadqiqotlarini o’tkazish, so’rovlarni ularga foydalanuvchilarga zarur namunaviy xizmatlar xususiyatlarini qo’shib ishlab chiqaruvchiga jo’natish. 5. Strategik ishlar ustidagi ishlarni yakunlash, tadqiqotlar natijalarini umumlashtirish, agar zarur bo’lsa, mutaxassislar maslahatlari, funksioanl spesifik variant uzil-kesil ishlanmalari va texnik-iqtisodiy asoslangan biznes-rejani, qo’shilgan moliyaviy va moddiy harajatlarni, daromadlarni, boshqa zarur ko’rsatkichlarni hisob-kitob qilish. 6. Konkurs o’tkazish va takliflarni baholash. 7. Axborotlarni ichiga olgan arxitektura va topalogiya tarmog’i texnik spesifik so’rovi va yetkazib berish kelishuvi. 8. Loyihani amalga oshirish haqida uzil-kesil qaror qabul qilinishidan oldin harajatlar va ishlarni hisobga olgan holda texnik- iqtisodiy asoslangan tahlil. 9. Muhim ahamiyatga ega pozitsiyalarni ichiga olgan, asosiy yetkazib beruvchi bilan birgalikda tayyorlangan loyihani amalga oshirish grafigini ishlab chiqish. U nafaqat elektron uskunalarni montaj qilinishini, balki turistik korxona (turfirma)lar faoliyatining barcha hajmini qamrab olishi kerak. 10. Loyihani amalga oshirishni nazorat qilish bo’yicha guruhlar tuzish va loyiha menejerini tayinlash. Shuni unutmaslik kerakki, elektron tijorat elektron segmentlardan ko’proq ko’zga tashlanadigan qismlardan biri, haqiqatdan ko’p aspektlarga ega. Bu agentliklar va

mijozlarni yanada keng qamrab oladi, menejment tarmoqlaridan keng foydalanadi. Sotish bo’limlarini yangi, unumdorroq ish darajasiga o’tkazadi. Olis boshqaruv tizimi ishlarini yo’lga qo’yadi. Turli darajadagi menejmentlarni bog’laydi, hisob-kitoblar tizimiga o’zgartirishlar kiritadi. Eng yaxshi takliflar bilan provayderlar topadi. Mijozlar servis sohalarini kengaytiradi. Mijozlar ma’lumotlari bazasi bilan faol ish olib boradi. Agentlar tarmog’ini samarali boshqaruvini ta’minlaydi va boshqa ko’plab ishlarni amalga oshiradi. Turistik industriya korxonalari o’z mahsulotlarini Internet orqali sotish va marketingning potensial imkoniyatlarini tez baholadilar. Bu ayniqsa aviakompaniyalar va mehmonxonalarga taaluqli. Ular global mahsulotlarni iste’molchilarga ko’proq o’z mamlakatlaridan tashqarida ko’plab regionlarga sotayotganliklarini fahmladilar. Internet bu maqsadlar uchun ideal vositalar taqdim etadi, negaki uning xizmatlari bahosi global va mahalliy bozorlarda bir xil. An’anaviy marketing operatsiyalari byudjetlari bevosita geografik qamrovga proporsional (bosish va tarqatish qiymati ko’payishi evaziga), Internet uchun esa geografik omillarning ahamiyati yo’q: uning xizmatlari bahosi Web – saytlarga qancha odam tashrif buyurganiga bog’liq emas. Shuni ta’kidlash kerakki, odam tashrif buyurganiga bog’liq emas. Shuni ta’kidlash kerakki, Internetning multmediya vositalari turizm va sayohatni olg’a harakatlanishiga beqiyos imkoniyatlar eshigini ochadi. Har qanday kompaniya Web – saytga ega bo’la turib, uning resurslariga murojaat qiluvchi shaxs turagent yoki potensial sayyoh bo’lishini istaydi. Ammo ularni Internetda qiziquvchilardan farqlash oson emas. Indivudial va ish yuzasidan safarga jo’nayotganlar uchun muhimi narx emas, tez ko’rsatiladigan sifatli xizmatdir. Shuning uchun ham tegishli turagentlar Internet-texnologiyalarni egallash uchun raqobatni avj oldiradilar. Bunday agentliklar mijozlari va menejerlari tursaytlar bo’yicha tinimsiz «Sayohat» qiladilar. Ko’pchilik rossiyaliklar hali Internetda o’z kredit kartochkalaridan foydalanishga qo’rqadilar, oshirish uchun turagentliklarga murojaat qiladilar. Internetda turistik industriyaning minglab kompaniyalari xususiy sektorlari ishtirok etadi. Ular bu tejamli taqsimlash kanali dunyodagi barcha iste’molchilarga ishonch hosil qiladilar. Eng mashhur qidiruv direktoriyasi – Vohoo! shuni nazarda tutish kerakki, bu direktoriya redaktorlari uning sahifalariga tushadigan saytlarga nisbatan saylov siyosatini o’tkazadilar. Tarmoqda Vohoo!

ruyxatidagiga qaraganda turisttik saytlar ancha ko’p. Turistik industriyaga taaluqli bo’lgan Web – saytlar umumiy sonining sanog’iga yetish qiyin. Lekin, ular 250 mingga yaqinligini tusmollash mumkin. Internet – texnologiya turizmni rivojlantirishda ulkan qiziqish uyg’otadi. U quyidagi imkoniyatlarga ega:  axborotlar va mahsulotlar taklifini dunyo bo’yicha nisbatan arzon narxda ko’proq odamlarga yetkazadi;  an’anaviy matbuot nashrlariga nisbatan ancha yuqori sifatli axborotlarni taqdim etadi;  iste’molchilarga mahsulotlarni yengilroq va oddiy usullarga bronlashtirishni ta’minlaydi;  ishlab chiqarish va axborot tarqatishda katta tejamkorlik beradi. Turistik bozor ishtirokchisi portal hisoblanadi (ixtisoslashgan SAYT, tematikani belgilash bo’yicha katta ma’lumotlar bazasiga ega). Uni Internetda ishlovchi tashkilot qo’llab-quvvatlaydi va yuz minglab yoki hatto millionlab foydalanuvchilar uchun onlayn texnologiyasi darvozasi bo’lib hisoblanadi. Portalni qidiruv deriktoriyasi, dastur mahsulotlari ishlab chiqaruvchi yoki TV kanali taqdim etishi mumkin. Kompaniya nima bilan shug’ullanmasin muhimi iste’molchi uning xizmatidan foydalansin, unga ishonsin. Kompaniyaning ishonchli nufuzi uning mahsulotlariga, jumladan, turistik mahsulotlariga ishonch tug’diradi. Internet portali – bu birinchi sayt unga foydalanuvchi tarmoqqa kirishda tashrif buyuradi. Brauzer tarmog’ining dastur ta’minoti uy – sahifasi deb atalgan sahifani yaratish imkonini beradi. Bu Web –sayt bo’yicha avtomatik jimlik foydalanuvchi onlayn rejimiga chiqishda displey ekranida paydo bo’ladi. Har bir portalning vazifasi o’z uy sahifasini shakllantirish. Internet xizmati provayderi bilan shartnoma imzolab, iste’molchi dastur ta’minot oladi, tugmacha bosilishi bilan avtomatik tarzda uy sahifasi paydo bo’ladi, mohiyatan bu pravayder Web –saytidir. Ayrim ko’proq mashhur portallar provayderlar hisoblanadi, masalan, AOL yoki “Compu Serve”, lekin Excite Hotbot kabi qidiruv direktoriyalari yoki yangiliklar sayti CNN ham portal bo’lishlari mumkin. Foydalanuvchilar ishonchini qozonish uchun ko’pchilik portallar o’z xohishiga ko’ra bo’limlar tanlab uy sahifalari mazmunini almashtirish imkonini taklif qiladilar. Uy sahifalari. Foydalanuvchi uchun Web – saytga kirish uy sahifalaridan boshlanadi. Bu sahifalar mazmuni qiziqarli axborotlarga

boy, turistik markazlarga jalb qilish jozibasi bor. Bu esa hal qiluvchi omillar hisoblanadi, saytga tashrif buyuruvchilar soni shularga bog’liq, u iste’molchini qiziqtirish, uning dunyo qarashini kengaytirish imkoniyatiga ega. Internetda uy sahifalari «namunali» saytlar bo’lishiga qaramay, tashqi ko’rinishi bilan ham, mazmuni bilan ham farq qiladi. Ular bir necha umumiy qirralarga ega: odatdagidek tashrif buyuruvchiga katta hajmda axborotlar taklif qiladi, ular oddiy va tushunarli tarzda bayon etilgan: sayt mazmuni haqida tasavvur beradi; turistik markazning qisqacha tafsilotini, fotosuratlar, kartalar, jadvallar, logotip (firma belgisi) taqdim etadi. Web – saytda umumiy axborot. Axborot madaniy an’analar va urf-odatlar muhim rol uynaydigan yoki alohida xususiyatlar kasb etgan regionlar uchun ahamiyatlidir. Negaki potensial turistlarni ko’pincha ana shular o’zlariga jalb etadi. Kim ilgari turistik region haqida bazaviy ma’lumotlar olmagan bo’lsa, qayerga borish kerak, iqlim va region geografiyasi qanday, aholisi nima bilan band, zamonaviy voqealari, tarixi, madaniyati, odatlari, telekommunikatsion xizmat, jamoat transporti, do’konlar ishlash vaqti kabi ma’lumotlarga zarurat bo’ladi. Odatda yordamchi axborotlar saytga yuklangan keng va batafsil matnlardan iborat. Bundan qochish kerak – Web sayt tashrif buyuruvchiga matnni o’qish yoki uni o’tqazib yuborish imkonini berishi lozim. Muvaffaqiyatli saytlar ko’p sonli savollar bo’yicha batafsil axborotlarni taklif qiladi va bunda samarali indekslar tizimiga ega. Ular tashrif buyuruvchiga faqat ularni qiziqtiruvchi ma’lumotlarni tanlashga ko’maklashadi. Material mazmuni oddiy va tushunarli tarzda berialadi. Web –sayt xususiyatlari . Internet foydalanuvchidan yuksak darajada ma’suliyat talab etuvchi vosita hisoblanadi. Agar Web –saytda aniq struktura yetishmasa, xavf paydo bo’ldi, tashrif buyuruvchi esankirab qoladi va uni tark etadi. Shuning uchun Web –sayt biz aytib o’tganimizdek, foydalanishda qulay va tushunarli bo’lishi kerak. Buning uchun u ma’lum xususiyatlarga ega bo’lishi lozim. Barcha muvaffaqiyatli saytlar u yoki bu darajada ana shunday xususiyatlarga ega:  har bir sahifada uy sahifasiga tayanilish o’tkaziladi. Bu ichki aloqa va ko’p sahifaga ega katta saytlar uchun ayniqsa muhim. Har bir sahifasiga tayanish foydalanuvchiga boshlang’ich nuqtaga qaytish imkonini beradi, agar u istasa saytning boshqa bo’limidan axborot olishi mumkin;

 saytning asosiy bo’limlari ruyxati har bir sahifada mavjud. Bu uy sahifasiga tayanilgandan keyin navbatdagi qadam, u foydalanuvchiga ko’p vaqtni tejashga yordam beradi. Foydalanuvchi bo’limlar ruyxatidan foydalanib, har safar boshlang’ich nuqtaga qaytib yurmasdan, darhol kerakli bo’limga tushadi. Bunday xizmatni kiritilishi saytdan foydalanishni juda yengillashtiradi;  qidiruv vositasining mavjudligi va vaqtni tejaydi, foydalanuvchiga kerakli so’zlarni topish imkonini beradi va unda Web – saytda kerakli axborot borligiga ishonch hosil qildiradi. Bu foydalanuvchi spesifik axborot izlaganida yana ham maqsadga muvofiq;  bir necha tillardan foydalanish. Web –saytga ular uchun ingliz tili ona tili bo’lmagan tobora ko’proq odmlar murojaat qilmoqda. Shuning uchun , sayt sahifalarida uch - to ’ rt tilda o ’ qish imkoniyatiga ega bo ’ lishi juda muhim .  Ko’p sonli Web –saytlarni o’rganish natijasida saytlar mazmunning quyidagi mezonlarini taklif etish mumkin:  uy sahifalari ko’proq axborotlar bilan to’ldirilgan va tashqi ko’rinishidan diqqatni tortadigan bo’lishi kerak. U sayt mazmunida ko’rsatilishi va turistik markazlarning ijobiy tomonlarini shakllantirishi zarur;  sayt sahifalari tartibli saqlanishi lozim, axborotlar esa muntazam yangilanadi;  sayt sahifalari strukturasi oddiy va tushunarli bo’lishiga e’tibor berish kerak, axborotlar esa qiziqarli va olish uchun qulay bo’lsin;  foydalanuvchi saytda o’zi uchun kerakli axborotni topishga ishonch hosil qilishi va uni oson topishi uchun shart-sharoit yaratilgan bo’lishi zarur; agar sayt barcha zarur axborotlarga ega bo’lmasa, u boshqa tegishli saytlarga tayanishi kerak;  saytlar imkoniyat darajasida interfaol bo’lmog’i lozim.  saytlar navigatsiya va axborotlar qidirish (masalan, indekslar samarali tizimi, har bir sayt sahifadan uy sahifasiga bevosita chiqish, qidiruv tizimi, elektron pochta, fotogoleriya) tizimiga kirish imkoniyatiga ega bo’lishi lozim.

Foydalaniladigan adabiyotlar: 1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Mеhnatni tashkil etishda mеhnatni nоrmalashning o'rni

Turoperatorlik xizmatlarida turistlar xavfsizligini ta’minlash

Sug‘urta xizmatlarini raqamlashtirish amaliyoti

Moliyaviy tahlilni tashkil etish va axborot manbalari

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi