Turoperatorlik xizmatlarida turistlar xavfsizligini ta’minlash - Iqtisodiyot - Referatlar

Turoperatorlik xizmatlarida turistlar xavfsizligini ta’minlash

Yuklangan vaqt:

20.11.2023

Ko'chirishlar soni:

0

Hajmi:

30.142578125 KB

Ko'chirib olish

Turoperatorlik xizmatlarida turistlar xavfsizligini ta ’ minlash Reja: 1. Turistlar xavfsizligini va ularni himoya qilishni qonun yo’li bilan ta’minlash. 2. Turizmda xavfsizlikning xalqaro-huquqiy jihatlari. 3. Xavfsizlik sohasidagi ayrim turistik tushunchalarni standartlashtirish. 4. O’zbekiston Respublikasining turizm xavfsizligi sohasidagi qonun hujjatlari.

Turistlar xavfsizligini va ularni himoya qilishni qonun yo’li bilan ta’minlash. O’z-o’zidan ayonki, turizm samarali faoliyat ko’rsatishi va rivojlanishi uchun milliy va xalqaro sayohatchilar va dam oluvchilarning hamda ularga tegishli mol-mulkning xavfsizligini, shuningdek turistik faoliyat ob’ektlarining xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish zarur. Xo’sh, bunga qanday erishish mumkin? Jahon turistik tashkiloti ekspertlari buning quyidagi yo’llarini taklif etadilar:  sayohatchilar va dam oluvchilarning xavfsizligini ta’minlash qoidalarini ishlab chiqish va amalga joriy etish;  jamoatchilikka axborot berish;  shu jumladan favqulodda vaziyatlarda turistlarning xavfsizligi bilan bog’liq muammolarni hal qilishning institutsiyaviy negizini vujudga keltirish;  ikki tomonlama, mintaqaviy, submintaqaviy, mintaqalararo miqyosda va jahon miqyosida xalqaro hamkorlik. Ayni vaqtda, turistlarning xavfsizligini ta’minlash, shuningdek turistik ahamiyatga molik joylarda xizmat ko’rsatish sifatining yuqori darajada bo’lishiga erishishni boshqa ijtimoiy yoki milliy manfaatlardan, xususan, qabul qiluvchi mamlakat hamda butun atrof muhit manfaatlaridan ajratish mumkin emas. O’z- o’zidan ayonki, turizm hamda turistlarni himoya qilish sohasida xavfsizlik qoidalarini ishlab chiqish va amalga joriy etishda tashrif buyuruvchilar bilan qabul qiluvchilar manfaatlarining mushtarakligini ta’minlash zarur. Gap shundaki, turizm mamlakatga fohishabozlik, qulfurushlik, kontrabanda, madaniy konfrontatsiya singari salbiy hodisalarni ham olib kirishi mumkin. qolaversa, o’zi tashrif buyurgan mamlakatda jinoiy unsurlarga to’qnash kelgan, tibbiy yordam olish, davlat organlarining himoyasiga umid qilish imkoniyatiga ega bo’lmagan turist og’ir ahvolda qolishi mumkin.

Ekspertlar qayd etishicha, turistlarning xavfsizligini ta’minlash va turizm sohasida himoya turistik ahamiyatga molik mamlakatda yoki joyda ko’plab qoida va qarorlar bilan bog’liq bo’lib, ular nafaqat turistik faoliyat ma’muriyati tomonidan, balki turli iqtisodiy va ijtimoiy tarmoqlarda, xususan:  sog’liqni saqlash;  jamoat tartibi (politsiya, bojxona, chegara xizmati);  moliya (soliq xizmati, banklar);  savdo va maishiy xizmat;  transport;  energetika, kommunikatsiyalar;  atrof muhitni muhofaza qilish;  aholini ish bilan ta’minlash va hududni rivojlantirish sohalarida faoliyat ko’rsatuvchi boshqa bir qancha ma’muriy organlar tomonidan ham bajarilishi lozim. Mazkur jarayonda xususiy sektorning ishtirok etishi ham muhim ahamiyatga ega. Zotan, dunyo bo’yicha tashkil etiladigan barcha safarlar va tashriflarning kamida 7  10 qismi xususiy sektorga to’g’ri keladi. Tabiiyki, alohida ehtiyot choralari bu miqyosda ham ko’rilishi lozim. Turistik firmalar o’zlari tashkil etuvchi turlarda sayohatchilarning xavfsizligini ta’minlash talablarini bajarishdan bo’yin tovlamasliklari kerak. O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida»gi qonuni 10-moddasiga binoan, «turistik xizmatlar majburiy sertifikatlashtirilishi lozim. Turistik faoliyat sub’ektining turistik xizmatlarni majburiy sertifikatlashtirishdan bosh tortishi, turistik xizmatlarni sertifikatlashtirishning natijasi salbiy bo’lishi, shuningdek sertifikatning amal qilishini bekor qilish turistik faoliyatni amalga oshirish uchun berilgan litsenziyaning amal qilishini to’xtatib qo’yishga yoki litsenziyadan mahrum qilishga sabab bo’ladi». Ya’ni har qanday turning barcha xavfsizlik parametrlari tekshirib ko’rilishi kerak, aks holda u turistik bozorda amalga oshirilish mumkin emas. Ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda, turistlar to’qnash keladigan har xil muammolar ko’pincha ular sayohatning muayyan shart-sharoitlari, xususan, mamlakat, yashash, ovqatlanish xususiyatlari,

chet elliklarga mahalliy aholining munosabati haqida oldindan ogohlantirilmaganligi bilan bog’liq. Vaholanki, turist sayohatga taalluqli to’liq va ishonchli axborot olish, shaxsiy xavfsizlik, o’z huquqlarining himoya qilinishi, shuningdek o’z mol-mulkining asralishi huquqiga ega (14-modda). Boz ustiga, qonunning 17-moddasiga muvofiq, turistik firma «turistlarga turni tashkil qilish, ularning huquqlari va majburiyatlari to’g’risida to’liq axborot berishi shart». Shunga qaramay, mavjud qonunlar va qarorlarga amal qilmaslik, shuningdek ularning nomukammalligi turistik faoliyat sohasida jiddiy muammolarni yuzaga keltirmoqdaki, ularni hal qilish uchun turizm masalalari bilan shug’ullanuvchi shaxslar turizmda xavfsizlik masalasiga global miqyosda va surunkali asosda katta mas’uliyat bilan, faol yondashishlari talab etiladi. Ayrim tadqiqotlarga qaraganda, turistlarning xavfsizligi bilan bog’liq muammolar har 10 holatdan 4 tasida xavfsizlik uchun mas’ul organlar o’z vazifalarini bajarmasligi oqibatida kelib chiqadi. Yuqorida zikr etilgan qonunning 15-moddasiga binoan, turist bojxona va chegara nazorati qoidalariga, borilgan mamlakatning qonun hujjatlari talablariga rioya etishi shart. Agar u mazkur qoidalarni buzgudek bo’lsa, o’z shaxsiy xavfsizligini xavf ostida qoldiradi. Boshqa tomondan, qonunning 18-moddasiga muvofiq, «O’zbekiston Respublikasi hududida turistlarning xavfsizligi davlat tomonidan kafolatlanadi. Turizm sohasidagi vakolatli davlat organi manfaatdor vazirliklar va idoralar bilan birgalikda turistlarning himoya qilinishini hamda xavfsizligini ta’minlash dasturini ishlab chiqadi va uning bajarilishini tashkil etadi. Mahalliy davlat hokimiyati organlari turizm sohasida barcha turistik yo’nalishlar bo’yicha turistlarning himoya qilinishini va xavfsizligini ta’minlash mintaqaviy dasturlarini ishlab chiqadilar va ularning bajarilishini tashkil etadilar». Bu mazkur muammoga davlat alohida ahamiyat berishini ko’rsatadi. Turistlarni terroristik aktlardan va umuman jinoiy qilmishlardan himoya qilishga, shuningdek turistlarning iste’molchi sifatidagi huquqlarini himoya qilish, ularning sog’lig’ini saqlash va atrof muhitni muhofaza qilishga alohida e’tibor berish lozim.

O’z-o’zidan ayonki, turistlarning hamda turistik ob’ektlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish sohasidagi qonun hujjatlari hamisha jinoyatchilik va zo’rlik ishlatishni bartaraf etishga, shuningdek atrof muhitni muhofaza qilish va saqlashga (ayniqsa, turistik faoliyat hududida) yo’naltirilgan boshqa barcha qonun hujjatlariga bog’lab ishlab chiqilishi va qo’llanilishi lozim. Masalan, O’zbekistonda turizm bilan bog’liq faoliyat nafaqat turizm to’g’risidagi qonun bilan, balki alohida qo’riqlanadigan tabiiy hududlar, o’rmon, korxonalar, tashqi iqtisodiy faoliyat, reklama, ommaviy axborot vositalari, iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risidagi qonunlar, muayyan xizmatlarga belgilangan davlat standartlari, shuningdek Jinoyat, Soliq, Bojxona kodekslari bilan ham tartibga solinadi. Ayrim baholashlarga qaraganda, O’zbekistonda turizm faoliyati sohasida ellikka yaqin yuridik hujjatlar, shu jumladan qonunlar va hukumat qarorlari amal qiladi. Bundan tashqari, Jahon turistik tashkiloti o’z hujjatlarida boshqa mamlakatlarga turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish sohasidagi milliy siyosatning tarkibiy qismi sifatida, ayniqsa, turistik faoliyat hududida, masalan, epidemiyalar, terroristik aktlarni amalga oshirish xavfi, shuningdek sayohatchilar va ularning mol-mulkiga qarshi jiddiy va ko’p sonli jinoyatlarning oldini olishga qaratilgan tegishli chora-tadbirlarni amalga oshirish masalalari bilan shug’ullanuvchi maxsus organ tuzishni tavsiya etadi. Vazirlar Mahkamasi huzuridagi Turizmni rivojlantirish idoralararo kengashi O’zbekistondagi mana shunday tashkilot hisoblanadi. Mazkur Kengash tarkibiga «O’zbekturizm» Milliy kompaniyasi (milliy turistik ma’muriyat huquqida), Ichki ishlar vazirligi, Tashqi ishlar vazirligi, Moliya vazirligi, Davlat Bojxona qo’mitasi, Davlat Soliq qo’mitasi, Sog’liqni saqlash vazirligi va boshqa idoralarning vakillari kiradi. Bundan tashqari, turistlar to’qnash kelishi mumkin bo’lgan asosiy xavf- xatarlar (kasallik, o’g’rilik, repatriatsiya)dan ularni sug’urtalashni ta’minlash, xususan, bu sohadagi kelishuvlarni, ayniqsa, sug’urta kompaniyalari, barcha turistik korxonalar va boshqa manfaatdor tomonlar (aholi, hokimiyat organlari)

o’rtasidagi kelishuvlarni rag’batlantirish uchun zarur barcha chora-tadbirlarni ko’rish lozim. Turizmda xavfsizlikning xalqaro-huquqiy jihatlari. Turizm xavfsizligi chora-tadbirlarini ishlab chiqish sohasidagi xalqaro tajriba Jahon turistik tashkiloti (JTT) tomonidan tadqiq qilinadi va umumlashtirib boriladi. Turizm Hartiyasida va Turist kodeksida (JTT Bosh assambleyasining VI sessiyasi, 1985 yil), Turizm bo’yicha Gaaga parlament konferensiyasida (1989 yil) sayohatlarning xavfsizligini ta’minlash shartligi qayd etib o’tilgan. 1994 yili JTT Ijroiya Kengashi qoshida sayohatlarning xavfsizligi uchun javob beruvchi Turistik xizmatlar ko’rsatish sifati bo’yicha qo’mita tashkil etildi. Shu yili JTT «Sayohatchilar, turistlar va turistik ob’ektlar xavfsizligi hamda ularni himoya qilish» mavzusida jahonning 73 mamlakatida tadqiqot o’tkazdi. 1995 yili yozda JTT tashabbusi bilan Esterund (Shvesiya)da turizm xavfsizligi hamda sayohatlar chog’ida xavf-xatarlarni kamaytirish bo’yicha I xalqaro konferensiya o’tkazildi. Tadqiqot natijalari shundan dalolat beradiki, jahon mamlakatlarining 71% da turistlar tashrif buyuradigan ob’ektlar maxsus turistik politsiya yoki xavfsizlik xizmati tomonidan qo’riqlanadi. Mamlakatlarning yarmidan ko’pida bunday xizmat davlat politsiyasi yoki munitsipal politsiyaning tarkibiy qismi hisoblanadi. Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT), Jahon sog’liqni saqlash tashkiloti (JSST), Birlashgan Millatlar Tashkilotining ta’lim, fan va madaniyat masalalari bo’yicha tashkiloti (YUNESKO), Xalqaro dengiz tashkiloti (IMO), Fuqaro aviatsiyasi xalqaro tashkiloti (ISKAO), Atrof muhit bo’yicha BMT dasturi (YUNEP), Jinoyat politsiyasi xalqaro tashkiloti (Interpol), BMT Bolalar fondi (YUNISEF), Iqtisodiy hamkorlik va rivojlanish tashkiloti (OESR), Jahon savdo tashkiloti singari xalqaro va nohukumat tashkilotlari turizm masalalari bilan bevosita yoki bilvosita shug’ullanadi. Ko’pgina iqtisodiy va moliyaviy tashkilotlar, jumladan, Jahon banki, Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki va boshqalar ham turizm muammolari bilan shug’ullanadi.

Turizmni rivojlantirishning davlat normativ-huquqiy hujjatlari bilan bevosita yoki bilvosita bog’liq bo’lgan ayrim funksional jihatlari 5-jadvalda keltirilgan. Darvoqe, turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish sohasida o’z siyosatini amalga oshirishga ko’maklashish uchun JTT davlatlarga o’z siyosiy va ma’muriy tizimlari doirasida, bir tomondan, barcha miqyoslardagi vakolatli departamentlar bilan hamda, ikkinchi tomondan, mehmonxona egalarining tashkilotlari, turistik agentliklar, aviakompaniyalar va turizmda xavfsizlik bilan bog’liq masalalarni hal qilishdan manfaatdor bo’lgan barcha tashkilotlar va organlar bilan samarali hamkorlikni rivojlantirishni tavsiya etadi. Xalqaro tajriba shuni ko’rsatadiki, yuqorida zikr etilgan tashkilotlar va organlar o’rtasida yaxshi aloqa yo’lga qo’yilgan bo’lmasa, turistlar sayohat paytida ma’lum muammolarga, shu jumladan jinoiy unsurlar tomonidan turistlar hayoti yoki mol-mulkiga tajovuz qilish, ayrim tashkilotlar (umumiy ovqatlanish tarmoqlari, joylashtirish vositalari va h.k.) tomonidan malakasiz xizmatlar ko’rsatilishi bilan bog’liq muammolarga to’qnash keladilar. O’zR «Turizm to’g’risida»gi qonunining 18-moddasiga muvofiq, «turistik faoliyat sub’ektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash, ular jarohatlanganda, kasallanganda va boshqa hollarda tibbiy va o’zga xil yordam ko’rsatish yuzasidan aniq chora- tadbirlar ishlab chiqadilar». Xullas, turistik firmalar marshrutlarning xavfsizligini qonun tartibida tekshirishlari shart. 5-jadval Turistlar xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilishning ayrim funksional normativ-huquqiy jihatlari Turistlarga qanday huquqlar berilishi lozim Qanday chora- tadbirlar ko’rilishi kerak Davlat sektori hamda xususiy sektor nima qilishi kerak Turistning shaxsiga yoki mol-mulkiga jiddiy tajovuz qilinishi munosabati bilan eng tez Turist kelgan mamlakatda uning shaxsiga yoki mol- mulkiga jinoiy tajovuz Turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish masalalari bo’yicha xabardorlik darajasini oshirish uchun turizm

aloqa vositalari yordamida o’z oilasiga xabar berish qilinishi munosabati bilan uning hayotini va mol-mulkini saqlab qolish maqsadida uni o’z mamlakatiga tez repatriatsiya qilish xodimlari va jamoatchilik orasida axborot tarqatish Milliy ijtimoiy sug’urta tizimi doirasida tez va muvofiq tibbiy yordam olish O’g’irlangan va keyinchalik topilgan mol-mulkni turist kelgan mamlakatga qaytarish Turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish uchun bevosita yoki bilvosita javobgar bo’lgan turli kasb egalarini tayyorlashni barcha zarur vositalar bilan rag’batlantirish Chet ellikdan garov puli kiritishni talab qilmasdan, turistga tajovuz qilgan shaxslarga qarshi milliy sudda sud ishi, shu jumladan jinoyat ishi ochish hamda yuridik yordam olish Turistlarga yoki mahalliy aholiga qarshi bunday harakatlarga boshqa yo’l qo’ymaslik uchun ishni sudda ko’rish Turistlar hayoti va mol-mulkini qo’riqlash chora-tadbirlari va mexanizmlarini ishlab chiqish, salbiy oqibatlarga yo’l qo’ymaslik maqsadida sayohat paytida sodir bo’luvchi barcha jarayonlarni tartibga solish Bundan tashqari, turistik ahamiyatga molik infratuzilma ob’ektlari mavsum paytida o’qtin-o’qtin yuzaga keladigan turistlarning katta-katta oqimlarini atrof muhitga va umumiy ovqatlanish sohasidagi sanitariya holatiga salbiy ta’sirlarsiz qabul qilish layoqatiga ega bo’lishini ta’minlashni qonun yo’li bilan tartibga solish chora-tadbirlari ham ko’rilishi lozim. Sog’liqni saqlash chora-tadbirlarini ko’rish lozim deb topilgan hollarda turistlarga ularning salbiy ta’sirini mumkin qadar cheklash ham muhim ahamiyatga ega. Ba’zan turistlar ekspluatatsiya, zo’rlik ishlatish ob’ektlariga aylanadilar. Bu munosabat bilan mazkur jinoiy xatti-harakatlarning tashkilotchilariga nisbatan qattiq choralar ko’rish zarur, aks holda mamlakat turistik safarga chiqish tavsiya

etilmaydigan mamlakatlar ro’yxatiga kiritilishi mumkin. Boshqa tomondan, shunday salbiy hodisalar ham uchrab turadiki, ba’zan turistik firmalar ma’lum shaxslarni fohishaxonalarda ishlash, norasmiy mehnat faoliyati bilan shug’ullanish uchun chet elga turist sifatida maxsus yuboradilar. Vaholanki, mazkur sohalar ko’pincha uyushgan jinoyatchilik ta’siri ostida bo’ladi. Turistlar bilan jismoniy (yoki yuridik) shaxslar o’rtasida yuzaga keluvchi bahslarni suddan tashqarida tez hal qilish uchun JTT ekspertlari tegishli organ, masalan, umumiy yoki maxsus vakolatlarga ega bo’lgan Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish jamiyati yoki shikoyatlar bo’yicha vositachi organ tuzishni tavsiya etadilar. Turistlar ularga murojaat etib, yuzaga kelgan muammolarni hal qilishlari mumkin, chunki bu ularning huquqiy manfaatlari, shu jumladan xavfsizlik sohasidagi manfaatlari bilan bog’liq. Turistlar xavfsizligini ta’minlash sohasidagi davlatlararo hamkorlik ham, ayniqsa, tabiiy ofatlar va texnogen halokatlar, yirik avariyalar va epidemiyalar sodir bo’lgan hollarda, shubhasiz, muhim ahamiyatga ega. Boz ustiga, turistlar hayoti yoki mol-mulkiga jiddiy tajovuz qilingan, ayniqsa, ular terroristik aktlar natijasida jabr ko’rgan hollarda qabul qiluvchi mamlakat zudlik bilan turistlar kelgan mamlakatga (agar imkoniyat bo’lsa, diplomatik yoki konsullik vakolatxonalari orqali) jabr ko’rgan shaxslarning sog’lig’i hamda yuqorida zikr etilgan hodisaning tafsilotlari to’g’risida barcha zarur axborotni taqdim etishi shart. Turizm bo’yicha 1989 yil Gaaga Deklaratsiyasining 8-tamoyilida shunday deyiladi: «Turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish, shuningdek ularning qadr-qimmatini hurmat qilish turizmni rivojlantirishning zarur shartidir». Bu munosabat bilan ekspertlar quyidagilarni taklif qiladilar:  turistik safarlar, sayohatlar va tashriflarni soddalashtirish chora-tadbirlarini turistlarning hamda turistik ob’ektlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish chora-tadbirlari bilan birga amalga oshirish;  bu maqsadda turistlarning hamda turistik ob’ektlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilishga yo’naltirilgan samarali siyosatni ishlab chiqish;

 turistlar foydalanganligi uchun alohida e’tibor berishni taqozo etuvchi turistik tovarlar, ob’ektlar va asbob-uskunalarni aniq belgilash;  tegishli hujjatlar va axborotni tayyorlash hamda turistik ob’ektlarga xavf- xatar tahdid solgan hollarda mazkur hujjatlar va axborotdan foydalanilishini ta’minlash;  har bir mamlakatning qonunchilik tizimiga xos tartib-taomillarga muvofiq, turistlarni himoya qilish sohasidagi yuridik qoidalarni bajarish;  turistlarning xavfsizligini ta’minlash va ularni himoya qilish masalalarini tartibga soluvchi chora-tadbirlar dasturlarini tuzishda davlatlar JTT doirasida hamkorlik qilishlariga erishish. Xavfsizlik sohasidagi ayrim turistik tushunchalarni standartlashtirish. Hozirda aksariyat davlatlarda turizmda xavfsizlik masalalarini tartibga soluvchi qonun hujjatlari va normativ hujjatlar amal qiladi. Mazkur hujjatlar ko’pincha davlat organi tomonidan standartlashtirilgan bo’lib, bu turoperatorlarga yanada samarali ishlash hamda turistik mahsulot iste’molchisiga tahdid soluvchi xavf-xatarlar darajasini baholash imkonini beradi. Bu standartlar turistik korxonalar, idoraviy mansubligi va tashkiliy-huquqiy shaklidan qat’i nazar, turistik xizmatlar sifatiga qo’yiladigan majburiy va tavsiya etiluvchi talablarni belgilaydi. Turistik xizmatlar sifatiga qo’yiladigan majburiy talablar, shu jumladan turistlar xavfsizligi, salomatligi va mol-mulkining butligini ta’minlash hamda atrof muhitni muhofaza qilishga qo’yiladigan talablar O’zbekiston Respublikasining «Turizm to’g’risida» va «Iste’molchilarning huquqlarini himoya qilish to’g’risida»gi qonunlarida, «Mehnat xavfsizligini o’qitib-o’rgatishni tashkil etish. Umumiy qoidalar», «Turistik-ekskursiya xizmatlari ko’rsatish sohasida standartlashtirish. Umumiy qoidalar» singari davlat standartlarida bayon etilgan. O’z-o’zidan ayonki, standartlarda turizm sohasida ishlatiladigan atamalar qo’llaniladi. Ularni ko’rib chiqamiz. Turistik xizmat – turistik korxonaning turistlarning tegishli ehtiyojlarini qondirish borasidagi faoliyati natijasi.

Ekskursiya – turistlarning ma’naviy, estetik va axborot ehtiyojlari qondirilishini ta’minlovchi turistik xizmat. Safar (poxod) – marshrut bo’ylab harakatlanishning faol usullari yordamida turistlarning sog’lomlashtirish va ma’rifiy ehtiyojlari qondirilishini ta’minlovchi turistik xizmat. Sayohat – turistlar hayotini ta’minlashning ma’lum shart-sharoitlarida ularning sog’lomlashtirish va ma’rifiy ehtiyojlari qondirilishini ta’minlovchi turistik xizmat. Tabiiyki, bunda turistik xizmatlar (ekskursiyalar, safarlar, sayohatlar)ga hamda xizmat ko’rsatish shart-sharoitlariga ma’lum talablar qo’yiladi. Mazkur talablar ko’pincha majburiy talablarga va tavsiya etiladigan talablarga bo’linadi. quyidagi talablar turistik xizmatlarning barcha turlari uchun majburiy hisoblanadi:  turistlar va ekskursantlarning hayoti va sog’lig’ini ta’minlash;  ularga tegishli mol-mulkning butligini ta’minlash;  atrof muhitni muhofaza qilish. Turistik xizmatlarning barcha turlari iste’molchilarning hayoti, sog’lig’i va mol-mulki uchun xavfsiz bo’lishi shart. Normal xizmat ko’rsatish sharoitlarida ham, favqulodda xizmat ko’rsatish sharoitlari (tabiiy ofatlar va h.k.)da ham turistik xizmatlarning xavfsizligi ta’minlanishi lozim. Turistik trassalar qulay ekologik sharoitlarga va sanitariya-epidemiologiya sharoitlariga ega bo’lgan hududlarda joylashishi kerak. Turistik xizmatlar ko’rsatiluvchi binolar, transport vositalari, turistlarga ijaraga beriluvchi anjomlar amaldagi normativ hujjatlarda (sanitariya normalari va qoidalarida, qurilish normalari va qoidalarida, yong’in xavfsizligi qoidalarida) belgilangan talablarga muvofiq bo’lishi lozim. Turistik korxonalarning xizmat ko’rsatuvchi xodimlari davlat standartlari bo’yicha turistlar xavfsizligini ta’minlashni bilishlari kerak. Bundan tashqari, turistik xizmatlar ko’rsatish atrof muhitga salbiy ta’sir ko’rsatilishi (hududning ifloslanishi, o’simlik to’shamasining toptalishi, daraxtlar va butazorlarning yondirilishi va h.k.)ga olib kelmasligi lozim.

Xavfsizlik bilan bog’liq yana bir shart: turistik xizmatlar iste’molchilarning umidlarini oqlashi va ularning jismoniy imkoniyatlariga mos bo’lishi kerak. Bundan tashqari, iste’molchiga ko’rsatiladigan turistik xizmatlar hajmi, muddati va shart-sharoitlariga ko’ra yo’llanma, chipta, kvitansiya va sh.k.da nazarda tutilgan talablarga javob berishi lozim. Sayohatning xavfsizligi deganda turistlarning shaxsiy xavfsizligini, ularga tegishli mol-mulkning butligini ta’minlash hamda sayohat qilish paytida atrof muhitga zarar yetkazmaslik tushuniladi. Turistning xavfsizligini ta’minlash – turistik xizmat ko’rsatishning muhim tarkibiy qismidir. Turistning xavfsizligi davlat siyosatiga, firmalar – turagentlar va turoperatorlar tomonidan ko’rilayotgan chora-tadbirlarga, shuningdek turistning xatti-harakatlariga bevosita bog’liq. Jumladan, O’zbekiston Respublikasi qonuniga muvofiq, turist shaxsiy xavfsizlik, o’z huquqlarining himoya qilinishi, shuningdek o’z mol-mulkining asralishi, shoshilinch tibbiy yordam olish, sayohatga taalluqli to’liq va ishonchli axborot olish huquqiga ega. Tabiiyki, sayohat paytida turist o’zi bo’lib turgan mamlakatning qonun hujjatlariga rioya etib, uning urf-odatlari, an’analari va diniy rasm-rusumlarini hurmat qilibgina qolmasdan, shaxsiy xavfsizlik qoidalariga ham amal qilishi shart. Statistika ma’lumotlariga qaraganda, islom davlatlarida turist bilan aholi o’rtasida sodir bo’luvchi barcha mojarolarning 31 foizi mamlakatning milliy urf-odatlaridan turistning bexabarligi hamda xulq- atvor qoidalari turist tomonidan buzilishi natijasida kelib chiqadi. Turistlar bo’lib turgan mamlakatda ularning xavfsizligiga tahdid to’g’risida axborot milliy turistik ma’muriyat, turagentlar va turoperatorlar tomonidan berilishi lozim. Bundan tashqari, xalqaro amaliyot shuni ko’rsatadiki, bir qancha hukumatlar jahonning muayyan mamlakatlari yoki mintaqalariga tashrif buyurish yuzasidan, shu jumladan o’z davlatlariga tashrif buyuruvchi chet elliklar uchun ham tegishli tavsiyalar chiqaradi. Turistik faoliyatning xavfsizligiga qo’yiladigan talablar universal bo’lib, dunyoning barcha mamlakatlarida amal qiladi. Bu talablar bajarilmagan taqdirda, turistik firma turistik mahsulotni xalqaro va ichki bozorlarda taklif etish va

muayyan haridorlarga sotishdan bosh tortishi mumkin. Turistik xizmatlar ko’rsatish paytida odatdagi sharoitlarda ham, favqulodda vaziyatlar (tabiiy ofatlar va sh.k.) sharoitida ham turistlarning hayoti va sog’lig’i uchun xavf-xatarlarning oqilona darajasi ta’minlanishi lozim. Lekin bunda shuni yodda tutish kerakki, turistik-ekskuriya xizmatlari ko’rsatish chog’ida insonning hayoti va sog’lig’iga xavf-xatarlar: - xavf-xatar manbalari mavjud bo’lgan; - mazkur manba inson uchun xavfli darajada namoyon bo’lgan; - inson xavf-xatar manbaiga ta’sirchan bo’lgan hollarda yuzaga keladi. Turizmdagi zararli omillar (xavf-xatar omillari) ni quyidagicha tasniflash mumkin:  jarohatlanish xavfi;  atrof muhitning nojo’ya ta’siri;  yong’in xavfi;  nojo’ya biologik ta’sirlar;  psixofiziologik yuklanishlar;  nurlanish xavfi;  kimyoviy ta’sirlar;  kuchli changlanish va gazlanish;  boshqa omillar;  o’ziga xos xavf-xatar omillari. Turizmda o’ziga xos xavf-xatar omillari:  turistik korxona yoki marshrut joylashgan hududda tabiiy va texnogen ofatlar ro’y berishi, shuningdek favqulodda holatlar (shu jumladan turistlarga xizmat ko’rsatiluvchi hududda jamoat tartibining holati bilan bog’liq bo’lgan favqulodda vaziyatlar) yuzaga kelishi mumkinligi;  foydalanilayotgan moddiy-texnik baza ob’ektlari (turistik mehmonxonalar, bazalar, kempinglar, arqon yo’llari va ko’targichlar, turistik trassalar, har xil transport vositalari va h.k.)ning texnik holati;

 joyning murakkab relefi (daryo ostonalari, tog’ yonbag’irlari, trassalarning qoyali, muzli uchastkalari va h.k.);  xizmat ko’rsatuvchi xodimlar (instruktorlar, ekskursiyachilar va h.k.)ning kasbiy tayyorgarligi darajasi;  ma’lum turga va murakkablik toifasiga mansub marshrut bo’ylab harakatlanishga turistlarni tayyorlash (yo’l-yo’riq ko’rsatish, jihozlash va h.k.);  axborot bilan ta’minlash (gidrometeorologik prognozlar, turistik marshrutlar trassalarini tamg’alash) bilan bog’liq. Turistik korxona turistlarning xavfsizligini ta’minlash bo’yicha normativ hujjatlar to’plamiga ega bo’lishi va o’z faoliyatida ularga amal qilishi lozim. Bu unga turistlarga xizmat ko’rsatish bilan bog’liq ko’pgina jiddiy muammolarni hal qilish imkonini beradi. Turistik mehmonxonalar, bazalar va kempinglarda yashash xavfsizligi :  turistlarga xizmat ko’rsatish ob’ektlarini loyihalash va qurish chog’ida qurilish normalari va qoidalarining talablariga;  binolar, inshootlar va qurilmalardan texnik foydalanish xavfsizligining normativ hujjatlar bilan belgilangan talablariga rioya etish;  amaldagi normativlarga muvofiq texnik jihozlash;  turistlarning shaxsiy xavfsizligini va ularning mol-mulki asralishini kafolatlovchi chora-tadbirlarni amalga oshirish yo’li bilan ta’minlanadi. Bundan tashqari, turistlarning hayoti va sog’lig’ini ta’minlash maqsadida, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash, transportda tashish va tayyorlash bo’yicha normativ hujjatlarda belgilangan talablarga rioya etilishi lozim. Ayrim ma’lumotlarga qaraganda, dunyo bo’yicha barcha turistlarning o’rta hisobda 3% ga yaqini oziq-ovqatdan zaharlanish oqibatida sayohatni davom ettirishdan voz kechishga majbur bo’ladi. Ekskursiya, safarlar va sayohatlar vaqtida turistlarni transportda tashish muayyan transport turlarida (avtomobil, temir yo’l, havo, suv va boshqa transport vositalarida) yo’lovchilarga xizmat ko’rsatish qoidalariga muvofiq amalga

oshiriladi. Dunyo miqyosida transportda qayd etiladigan baxtsiz hodisalarning o’ttiz mingtadan ortig’i chet ellik turistlar ob’ektdan ob’ektga ketayotgan paytda sodir bo’ladi. Bunday hodisalar jumlasiga aviahalokatlar, temir yo’l transportining ag’darilishi, avtohalokatlar (ular ayniqsa ko’p uchraydi) kiradi. Turistlarga xizmat ko’rsatishda qo’llaniladigan turistik anjomlar amaldagi normativ hujjatlarning talablariga javob berishi kerak. Eskirgan anjomlardan foydalanish turistlarning shikastlanishiga, ba’zan hatto o’limiga ham sabab bo’ladi. Har bir turistik korxonada favqulodda vaziyatlar (tabiiy ofatlar, yong’inlar va h.k.) vaqtida xodimlarning harakatlari rejasi ishlab chiqilgan va tasdiqlangan bo’lishi shart. Mazkur rejalarda qutqarish ishlarida qatnashuvchi mahalliy boshqaruv organlari bilan o’zaro aloqa tartibi nazarda tutiladi. Turistik korxona rahbari favqulodda vaziyatlar chog’ida harakat qilishga xodimlarning tayyorligi uchun javobgar bo’ladi. Shu bois turistik firma Favqulodda vaziyatlar bo’yicha vazirlik bo’limlari, qutqarish va tibbiyot xizmatlari, huquqiy targ’ibot organlari bilan muntazam aloqa qilib turishi kerak. Bundan tashqari, turistik korxonalar har bir muayyan xizmatning xavf-xatarli jihatlari va ularning oldini olish choralari bilan turistlarni tanishtirishlari shart. Turistlarning hayoti va sog’lig’ini saqlash uchun zarur axborot ularga oldindan, dam olish boshlangunga qadar hamda xizmat ko’rsatish jarayonida berilishi lozim. Turistik trassadagi tabiiy qiyinchiliklarni, turistning zarur jismoniy tayyorgarligi darajasini, shaxsiy anjomlarning xususiyatlarini tavsiflovchi ma’lumotlar reklama- axborot materiallarida hamda turistik yo’llanmaga ilova qilingan axborot varag’ining matnida ifodalangan bo’lishi kerak. Turistik xizmatlarga qo’yilgan talablarning bajarilishi ustidan nazorat davlat boshqaruv organlari tomonidan ularning vakolatlari doirasida amaldagi normativ hujjatlarga muvofiq, ko’pincha turli usullardan foydalanish, xususan:  vizual nazorat usulidan foydalanish (ob’ektni – uning intereri, uskunalari, anjomlari va shu kabilarni ko’zdan kechirish) orqali;

 analitik nazorat usulidan foydalanish (hujjatlarni – brakeraj daftarlari, xodimlarning sanitariya daftarchalari va boshqa hujjatlarni tahlildan o’tkazish) orqali;  tibbiy nazorat usulidan foydalanish (xodimlarni tibbik ko’rikdan o’tkazish, sanitariya-epidemiologiya analizlari o’tkazish) orqali;  instrumental nazorat usulidan foydalanish (suvning, havoning sifatini aniqlash, uskunalarning texnik holati va ish rejimini tekshirish) orqali;  sotsiologik nazorat usulidan foydalanish (turistlar va xizmat ko’rsatuvchi xodimlar o’rtasida so’rov o’tkazish) orqali amalga oshiriladi. Nazorat mavsum boshida, turistik korxona va trassaning foydalanishga tayyorligini tekshirish chog’ida, shuningdek joriy tekshiruvlar jarayonida amalga oshiriladi. Turistlar xavfsizligini ta’minlashning joriy tekshiruvlari binolar, inshootlar, transport vositalari, uskunalar, asbob-anjomlarni texnik ko’rikdan (sinovdan) o’tkazish, ovqat tayyorlash, oziq-ovqat mahsulotlarini saqlash va transportda tashish shart-sharoitlari va muddatlarini tekshirish, safarga chiqishga turistlarning tayyorligini tekshirish rejalari va grafiklariga muvofiq o’tkaziladi. O’zbekiston Respublikasining turizm xavfsizligi sohasidagi qonun hujjatlari. «Turizm to’g’risida»gi O’zbekiston Respublikasi qonunining 19-moddasi «Turistlarning xavfsizligini ta’minlash chora-tadbirlari»da shunday deyiladi: «Turistik faoliyat sub’ektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash maqsadida: - turistlarning safarda xavf-xatardan xoli bo’lishlari uchun shart-sharoitni, safar, sayr, ekskursiya yo’llari, musobaqalar o’tkaziladigan joylarning obodligini ta’minlashlari; - turistlarga jarohatlanish va baxtsiz hodisalardan saqlanish hamda ularning oldini olish usullarini o’rgatishlari, birlamchi tibbiy yordam ko’rsatish yuzasidan yo’l-yo’riq berishlari, shuningdek belgilangan yo’nalishning xususiyati va turistlarning xatti-harakatiga bog’liq holda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan xavf manbalari haqida ularning o’zini xabardor qilishlari;

- turistlarning sayohatlar, safarlar, musobaqalar, boshqa turistik tadbirlarga tayyorgarligi ustidan nazoratni amalga oshirishlari; - falokatga uchragan turistlarga tezkor yordam ko’rsatishlari; - avtomobil, tog’, chang’i, velosiped, suv, mototsikl, piyoda safar, g’or turizmi va turizmning boshqa maxsus turlarini tashkil etish va o’tkazishda xavfsizlikning alohida talablarini ishlab chiqishlari va amalga oshirishlari shart». Xuddi shu moddada belgilab qo’yilganki, turistik sayohatlarni turistlar harakatlanishining faol shakllaridan foydalangan holda tashkil etishga ixtisoslashgan turistik faoliyat sub’ektlari turistlarning xavfsizligini ta’minlash, ekstremal vaziyatlarda ularga yordam ko’rsatish va ularni himoya qilish maqsadida xizmat ko’rsatishni ko’zlab qidiruv-qutqaruv xizmatlari bilan shartnomalar tuzadilar. Bundan tashqari, turistlar xavfsizligini saqlashning shartnoma bajarilmagan yoki lozim darajada bajarilmagan taqdirda moddiy zararning to’lanishi, shuningdek ma’naviy ziyonning o’rni qoplanishi huquqi (14-modda) singari shakli ham mavjud. Hozirda O’zbekistonda turistik marshrutlar endigina sertifikatlashtirilmoqda. Shu bois turistlar taklif etilayotgan marshrut xavfsizlik nuqtai nazaridan qay ahvolda ekanligidan xabardor bo’lishlari lozim. Xorijiy turfirmalar taklif etayotgan va O’zbekistonda amalga oshirilayotgan turistik mahsulotlarni tekshirish ham muhim ahamiyatga ega. O’zbekiston turistik firmalarining vakillari marshrutlarning xavfsizligini nafaqat narigi taraf qonun hujjatlari, balki o’z milliy qonun hujjatlari normalari nuqtai nazaridan ham tekshirishlari lozim. Chunonchi, Gobi cho’li bo’ylab sayohat chog’ida ichish uchun taklif etiluvchi suv Mo’g’uliston sanitariya talablariga javob bergani holda, O’zbekiston standartlariga javob bermasligi, buning oqibatida o’zbek turistlarining sog’lig’i xavf ostida qolishi mumkin. Foydalaniladigan adabiyotlar:

1. M.N. Muminova, M.A. Maksumova «Kasbiy etika va etiket», uslubiy qo’llanma, T.,2006. 2. I. A. Karimov «Istiqlol va ma’naviyat» T.,1994. 3. I. A. Karimov «O’zbekiston buyuk kelajak sari» T.,1998. 4. N. E. Muhammadiyev «Kasb etikasi va estetik madaniyati»- Toshkent,1998 y. 5. M. Abdullayev, E. Xakimov «Vvedeniye v etiku»-Namangan, 1998. 6. Abdulla SHer «Axloqshunoslik» Ma’ruzalar matni, Toshkent, 2000 7. V.G. Fedsov «Kultura servisa» Uchebno-prakticheskoye posobiye - M., «PRIOR», 2001. 8. A.A. Avloniy «Turkiy guliston yohud ahloq», T. 1992. 9. Y. Y. Petrunin, V.K. Borisov «Etika biznesa» M., «Delo»,2000. 10. S. S. Gulomov «Tadbirkorlik va kichik biznes» - T., «Shark», 2002.

O'xshashlar

Turistlar ehtiyoji o‘rganish va qondirish jarayonlari

Turizm industriyasi va infratuzilmasi

Turoperatorlik xizmatlarini tashkil etishda axborot texnologiyalari

Turizm sohasini boshqarishning tashkiliy tuzilmasi va marketingi

Turizm xizmat bozorida turoperatorlik faoliyatining asosiy funksiyalari